Aisin Giroro Puyi zmarł 17 października 1967 r. w Pekinie.
Był dwunastym i ostatnim cesarzem z dynastii Qing (1644-1912). Jego los był niezwykły.
Puyi jako cesarz Mandżukuo.
Urodzony w Pekinie 7 lutego 1906 r. został mianowany następcą cesarskiego tronu przez swoją ciotkę, cesarzową Cixi 13 listopada 1908 r., czyniąc go następcą cesarza Guangxu, gdy mał zaledwie 2 lata i 10 miesięcy. Mały Pu Yi – syn bliskiego jej współpracownika, bratanka księcia Duan, jej osobistego faworyta i męża bratanicy jest wybrany przez cesarzową na następcę tronu.
Książę Duan doradza Ci Xi w jaki sposób powinna się przeciwstawić obcym mocarstwom zagrażającym Chiny. W 1900 roku cesarzowa początkowo popiera Powstanie Bokserów skierowane przeciwko cudzoziemcom i ... dynastii Qing. Sojusz 8 narodów (Austro-Węgry, Francja, W.Brytania, Niemcy Włochy, Japonia, Rosja i U.S.A) niszczy bunt. Wojska cudzoziemskie wchodzą do Pekinu, Ci Xi zmuszona jest uciekać z całym swym dworem do Xi’an. Po tej ucieczce Zakazane Miasto agonizuje. Sama teraz wini powstańców, potępiając ich za osłabienie potęgi Chin i tym razem występuje po stronie cudzoziemców.
Portret Ci Xi pędzla amerykańskiej malarki Katherine Carl.
Puyi był trzecim cesarzem mianowanym przez cesarzową, nieformalną „posiadaczkę” tronu od 1861 r. W ciągu swoich 62 lat życia zostanie ogłoszony trzykrotnie cesarzem. Ten aspekt już rysuje niezwykły los człowieka, zwłaszcza, że będzie on na najwyższym szczycie Cesarstwa Chińskiego, w szczególnie niespokojnym kontekście.
Na początku XX wieku Chiny i ich imperialna potęga, osadzone w sercu Zakazanego Miasta w Pekinie, wahały się między ruchami reformistycznymi i konserwatywnymi. Ten ostry sprzeciw będzie przywilejem pierwszych lat życia i panowania ostatniego chińskiego cesarza.
Wojna chińsko-japońska z 1894 r. doprowadziła do politycznej, ekonomicznej i społecznej dezintegracji chińskiego świata, w następstwie nierównych traktatów i tak już szczególnie niekorzystnych dla imperium. Ambicje terytorialne Japonii dały ideę mocarstwom zachodnim, które dokonały aneksji chińskich terytoriów, dzieląc w ten sposób tę przestrzeń na „strefę wpływów”.
Niniejsze podboje miały poważne konsekwencje gospodarcze dla Chin, inwazję zagranicznego kapitału, zarządzanie fabrykami i kopalniami przez zachodnie lub japońskie firmy, nie pozwalając na ratowanie pustych już skarbców imperium. Ponadto odszkodowania wojenne zostały nałożone na Chiny w latach 1895 i 1901.
Trudności gospodarcze powiększyły przepaść między uprzemysłowionymi ośrodkami położonymi na wybrzeżach (Szanghaj, Tianjin, Qingdao, Wuhan, Hongkong...) a wsią, gdzie sytuacja nadal się pogarszała.
Wśród chińskiej ludności wisiał gniew z powodu pogłębiającej się nędzy, szalejącego bezrobocia i rosnącej wrogości ze strony cudzoziemców. Powstanie Bokserów, które wyłoniło się z tajnego stowarzyszenia w Shandongu, znanego jako „Pięści sprawiedliwości i zgody”, było jednym z najbardziej konkretnych przykładów. Szczególnie wspierani początkowo przez Imperium Qing, powstańcy zostali pokonani, a ich porażka zaowocowała nowym podporządkowaniem Chin obcym potęgom.
Nawet jeśli stary cesarski reżim był skazany na załamanie gospodarcze i coraz bardziej widoczne przenikanie obcych mocarstw na terytorium Chin, sprzeciw wobec jakiejkolwiek fali reform utrzymywanej przez cesarzową wdowę Cixi i nominację Puyi na tron cesarski, to tylko oznaki nostalgii utrzymywanej przez cesarzową za dawną chińską wielkością imperialną.
Wprawdzie zapoczątkowana została fala reform inspirowanych „Stoma Dniami Reform”, brutalnie stłumionych w 1898 roku, Puyi został cesarzem.
Ponadto, poza poważnymi dysfunkcjami społeczno-gospodarczymi i politycznymi, następuje realna desegregacja ładu ustanowionego w Chinach.
Dla przykładu generał Yuan Shikai zajmuje coraz większe miejsce w porządku polityczno-wojskowym w północnych Chinach i można zaobserwować coraz większy rozwój prądów antymonarchistycznych i antymandżurskich w Chinach i gdzie indziej. Tak więc, kiedy 15 listopada 1908, dwa dni po nominacji Puyi na nowego cesarza Chin umiera cesarzowa Cixi, już osłabiona władza dworu cesarskiego nad Chinami wydaje się być zagrożona. Młodszy brat cesarza Guangxu i zarazem ojciec małego Puyi Zaifeng sprawuje regencję.
Ojciec Puyi, książę Zaifeng
W tym kontekście Zakazane Miasto będzie stopniowo zamykać drzwi dla swoich okupantów, podczas gdy fale buntów będą kontynuowane w całym kraju (ruchy powstańcze w Guangdong i Guangxi w latach 1905-1911), gdzie władza imperialna nie ma już rzeczywistej kontroli nad tym, co dzieje się na jej ogromnym terytorium. Młody Puyi nie jest wyjątkiem od tej reguły, jego młody wiek pozwolił generałowi Yuan Shikai zmusić go do abdykacji 12 lutego 1912 roku.
Po ogłoszeniu Chińskiej Republiki 1 stycznia 1912 r. cesarz zachował swój uprzywilejowany status, w tym swój tytuł, prawo pobytu w Zakazanym Mieście i roczną emeryturę w wysokości czterech milionów taeli. Pomimo odrodzeniu Mandżurów w 1917 r., które z inicjatywy konserwatywnego generała Zhang Xuna, uczyniło Puyi ponownie cesarzem Chin na 12 dni, karta historii monarchii zostanie przewrócona.
W 1934 roku
3 marca 1919 roku nowy nauczyciel cesarza, Szkot Reginald Johnston, kieruje uwagę Puyi w stronę nauki nad cywilizacjami zachodnimi. Cesarz otrzymuje zachodnie wykształcenie, uczy się angielskiego i odtąd nazywał się Henry.
Rok 1924 staje się końcem chińskich lat dla Puyi, przynajmniej na jakiś czas. Osiem „Artykułów zapewniających przychylne traktowanie cesarza po jego abdykacji” zostanie anulowanych, zostaje wydalony z murów Zakazanego Miasta.
Od 1925 roku żył w japońskiej koncepcji Tianjin, a następnie w Japonii od 1928, zanim został ponownie ostatnim ogłoszonym cesarzem, cesarzem Mandżukuo od 1934 do1945 w północno-wschodnich Chinach. Chiny ze swej strony, dzień po ostatecznym wyjeździe Puyi z Chin, pogrążą się w tak zwanej „dekadzie nankińskiej” (1927-1937).
Ta trzecia proklamacja jako cesarza umożliwiła Puyi pełne wykorzystanie swojego statusu, ponieważ powszechnie uważa się, że jego status jako ostatniego cesarza z dynastii Qing był jedynie symboliczny. Historiografia, czy to zachodnia, czy chińska, rysuje w przeważającej mierze negatywny obraz tej jednostki, postrzeganej przynajmniej w tym czasie w chińskiej wyobraźni zbiorowej jako będącej w służbie Japończyków.
Będąc kolejno cesarzem, jeńcem Sowietów i Komunistycznej Partii Chin, następnie jest rehabilitowany i pracuje jako ogrodnik w Ogrodzie Botanicznym w Pekinie.
W końcu pełni funkcję bibliotekarza w Ludowej Politycznej Konferencji Konsultatywnej Chin. Umiera na raka nerki w wieku 62 lat tam gdzie rozpoczęło się jego życie, w Pekinie.
Spalone prochy złożono w bocznym pomieszczeniu rewolucyjnego cmentarza Babaoshan w Pekinie. Premier Zhou enlai nakazał przenieść je do głównego pomieszczenia, a następnie pochowano je na cmentarzu królewskim w Hualong w zachodnim mauzoleum dynastii Qing.
Personel zachodniego grobowca dynastii Qing odnalazł ostatnią żonę Pu Yi, Li Shuxian, i przekonał ją do przeniesienia grobowca Puyi do zachodniego grobowca dynastii Qing w 1995 roku, ponieważ Puyi wybrał ten grobowiec, gdy po raz pierwszy wstąpił na tron.
Tak więc jego prochy zostaną przewiezione w 1995 roku w pobliżu cesarza Guangxu,
są złożone w „Wzniosłym Grobowcu”dynastii Qing na południowy zachód od Pekinu.
