Po co komu historia?

Mądrość to córka doświadczenia.
Leonardo da Vinci

Jednym z najstarszych dowodów na praktykowanie przez ludzi nauki jest niepozorna tabliczka z symbolami faz księżyca datowana na schyłek epoki paleolitu, czyli ok. 32 000 lat p.n.e.! Ktoś to zaobserwował. Ktoś to zapamiętał. Ktoś zrozumiał sens wydarzeń. To bardzo ciekawe, gdyż zadaje kłam popularnemu przekonaniu, iż nasi dalecy przodkowie zajmowali się li tylko zaspakajaniem potrzeb biologicznych. Oczywiście to znalezisko ma charakter symboliczny i w kontekście początków nauki, definiowanej na sposób współczesny, należy je traktować z pewną dozą rezerwy. Nie mniej świadczy dobitnie, iż nasi antenaci już w tak zamierzchłych czasach interesowali się czymś więcej niźli tylko samymi sobą oraz najbliższym otoczeniem.

Obecnie najpopularniejszym podziałem nauk jest ten rozróżniający nauki ścisłe (matematyczne i przyrodnicze) oraz humanistyczne. Nie muszę dodawać, że ma on charakter nieco anachroniczny, bo takie gałęzie wiedzy jak socjologia czy ekonometria są wręcz przesycone matematyką, a jedna z młodszych, czyli archeologia, nie może obejść się bez chemii, fizyki i geologii. Ale zostawmy to. Znacznie ważniejszym w tym miejscu jest spostrzeżenie, iż przyznawanie jakiejkolwiek nauce miana królowej lub króla wydaje się nadużyciem. Wprawdzie i dziś większość z nas powtarza, że korona należy się matematyce, ale mało kto zadaje sobie pytanie: dlaczego właśnie jej? Też nad tym myślałem. Nie raz i nie dwa. Jadąc autem, pociągiem, tramwajem, lecąc samolotem lub płynąc statkiem. I zawsze wtedy atakowała mnie natrętna myśl, że bez specjalistycznych obliczeń żadna bimba, żaden elektrowóz, żaden statek powietrzny nie mógłby poprawnie działać i realizować zadania wyznaczone mu przez człowieka. Wtedy się poddawałem, lecz…

Rzecz jasna w zamierzchłej przeszłości właściwie każdy był zainteresowany tym ile posiada kóz, kiedy trzeba posiać lub zasadzić taką lub inną roślinę, kiedy należy obchodzić takie lub inne święto, czy wreszcie jak wiele ziemi należy do danej rodziny albo pojedynczego człowieka? To ważne pytania i to one przyczyniły się do narodzin matematyki. Można rzec, iż ją poczęły. Czy zatem na najwyższym podium winna stanąć bezapelacyjnie matematyka? No nie wiem… Winniśmy pamiętać, że dawno dawno temu równie istotnymi jawiły się zagadnienia dość odległe od nauk ścisłych. Przecież równie ważnym była znajomość walorów leczniczych określonych ziół, czy też umiejętność nastawiania złamanych kończyn (prapoczątki medycyny!), znawstwo w odnajdywaniu gleb, pod którymi skrywały się pożądane surowce i minerały (prapoczątki geologii i mineralogii), wiedza na temat zwiększania plonów poprzez określone metody i rodzaje użyźniania roli (prapoczątki biologii i chemii), orientowanie się w pochodzeniu i koligacjach osobniczych (m.in. po to, aby nie naruszyć tabu kazirodztwa, a więc początki „genetyki”), tłumaczenie snów i zjawisk naturalnych (prapoczątki psychologii i teologii). No dobrze, a gdzie tu historia?

Przytłaczająca większość badaczy zajmujących się historią nauki twierdzi, iż od zarania dziejów jedną z najważniejszych potrzeb jednostki była potrzeba przynależności. Potwierdzają to pośrednio współczesne obserwacje wskazujące na zaburzenia w zakresie jej zaspakajania skutkujące alienacją (głównie psychiczną i moralną). Człowiek, jako istota społeczna, nie tylko musiał, ale i chciał przynależeć. Pierwotnie do rodziny, rodu, plemienia, a później narodu, czy nawet szerszego zrzeszenia. Stąd brały się wszystkie mity o prapoczątku; najczęściej nadprzyrodzonego. Na ogół jakaś boska postać (lub postacie rozkręcały) proces prokreacji lub stworzenia dając początek całemu łańcuchowi pokoleń. Pamiętanie o przodkach, a tym samym o korzeniach swoich i swojego ludu, było swoistym obligo. Nie bez przyczyny w najstarszych zabytkach piśmienniczych napotykamy liczne genealogie, które jak gdyby konstytuują daną postać, w jakimś sensie rezerwują jej miejsce w czasie i ekumenie, są wyraźnym sygnałem dla wszystkich zainteresowanych daną osobą. Ot, choćby w Ewangelii św. Mateusza, odnośnie rodowodu Jezusa Chrystusa, napotykamy takie słowa:

"Abraham był ojcem Izaaka, Izaak ojcem Jakuba, Jakub ojcem Judy oraz jego braci. Juda był ojcem Faresa i Zary; ich matką była Tamar. Fares był ojcem Hesroma, Hesrom ojcem Arama…"

Podobne, chociaż zwykle krótsze, wyliczenia znane są również ze starszych niż biblijne zabytków: egipskich, hetyckich, babilońskich, asyryjskich… To nie przypadek. Tego bowiem oczekiwali pojedynczy ludzie i całe wspólnoty. Co ciekawe, pragnęli tego nie tylko mieszkańcy Bliskiego Wschodu, ale także Chińczycy, Rzymianie, Celtowie, Inkowie, Germanie, Słowianie, Ormianie, Mongołowie, ludy Bantu… To jedno.

Równie ważnym dla początków zainteresowania historią było zachowywanie dla współczesnych i potomnych dokonań jednostek. Nie tylko tych wybitnych, ale o nich mamy obecnie najwięcej świadectw. Przykładowo:

„Sennacheryb, wielki król, potężny król, król świata, król Asyrii, król czterech stron świata, sprawny pasterz, ulubieniec wielkich bogów, strażnik prawdy, który kocha sprawiedliwość, zapewnia pomoc, idzie z pomocą słabym (i) dąży do czynienia dobra, doskonały mężczyzna, jurny wojownik, największy ze wszystkich władców, uzda kontrolująca nieposłusznych, ten, który uderza we wrogów błyskawicą”.

W ten sposób tytułował się jeden z królów Asyrii (żył w I połowa I tys. p.n.e.). Oczywiście blask bijący z przywołanej tytulatury porażał niemal wszystkich, ale równie istotnym (z wielu względów) było wyjaśnienie: skąd wzięło się to panowanie nad „czterema stronami świata” i „ulubienie przez bogów”? Istnieli więc tacy, którzy to zapamiętywali i objaśniali. I nie czynili tego dla zaspokojenia własnego ego, bo była to sprawa znacznie bardziej poważna. Otóż sprawa szła o rzeczy przyziemne. A więc: pobieranie trybutu z określonych terytoriów, żądanie wystawianie posiłków wojskowych na wyprawy władcy, zasięg jurysdykcji, prawa do spadku dla potomków króla itd. itp. Klio była zatem narzędziem wykorzystywanym do działań jak najbardziej praktycznych. Od zarania dziejów.

Po upływie wielu wieków, tj. w czasach znacznie nam bliższych, Pani Historia weszła pod strzechy. Może nawet wtargnęła. Przy czym nie zajmowała się już li tylko wyczynami wielkich panów i udowadnianiem praw do władania nad określonymi ziemiami oraz ludźmi. Podobnie przestała służyć maluczkim przy wyjaśnianiu spraw równie małych jak oni sami. Sięgnęła głęboko i szeroko. Stała się nauką. Bardzo ważną nauką, bo samą Klio śmiało można nazwać córką doświadczenia. Tego doświadczenia, które zebrały pojedyncze osoby jak i całe zrzeszenia. Gdyby ludzie godzili się na wsłuchiwanie się w opowieści Pani Historii, to najpewniej nasz świat wyglądałby znacznie lepiej. Byłoby na nim mniej łez, mniej krwi, mniej rozpaczy. Niestety obecnie dawanie posłuchu muzom jest passe. Szczególnie ulubionej przeze mnie Klio. Szkoda, gdyż jak pokazują ostatnie dni (w kontekście reparacji za II Wojnę Światową i w jakimś stopniu podręcznika do przedmiotu „HiT”) spora część moich rodaków to historyczni abnegaci, którzy przez niewiedzę szkodzą nie tylko naszej wspólnocie, lecz i samym sobie. Jednocześnie z miedzianym czołem pretendują do miana ludzi kompletnych. Dlatego historię warto znać.

PS Smutny, a może nawet tragiczny, przykład świadomości i wiedzy historycznej: