Godziemba Godziemba
359
BLOG

Od wolności do niewoli (1)

Godziemba Godziemba Historia Obserwuj temat Obserwuj notkę 33

W latach 1920-1921 bolszewicy obalili demokratyczne republiki Azerbejdżanu, Armenii i Gruzji.


       Po proklamowaniu niepodległości w maju 1918 przez republiki Zakaukazia tylko Republika Gruzińska, włączając w swe granice Abchazję, Adżarię i Południową Osetię, odrodziła się w formie zbliżonej do wyobrażeń jej elity politycznej o kształcie terytorialnym państwa. Republika Armenii objęła zaledwie część ziem tzw. Wielkiej Armenii, pozostawiwszy poza granicami Armenię turecką i Górski Karabach. Podobnie było z niemającym tradycji państwowych Azerbejdżanem, aspirującym nie tylko do znacznej części kraju, pozostającej pod zwierzchnością irańską (Azerbejdżan Południowy), ale też do Dagestanu i części ziem rosyjskich.


        We wszystkich trzech republikach, wiosną 1918 roku, do władzy doszły partie lewicowe: w Gruzji mienszewicy (premier Noe Żordania), w Azerbejdżanie musawatyści (premier Fath Ali Chan–Chojski), w Armenii dasznacy (premier Owanes Kadżaznuni). Łączyły one postulaty szerokich reform społecznych z hasłami niezawisłości narodowej – tak zwalczanymi przez bolszewików.


      Powołane w wyniku demokratycznych wyborów zgromadzenia konstytucyjne, z dominującą większością wymienionych partii, przesądziły o republikańskim charakterze wszystkich trzech państw Zakaukazia, opartym na zasadach ludowładztwa i społecznej sprawiedliwości. Zapowiedziano rozbudowany program reform socjalnych: powszechne obowiązkowe bezpłatne nauczanie początkowe, ochronę zdrowia, dostęp do kultury, prawo do godziwych warunków pracy, powszechności zatrudnienia.


         We wszystkich trzech republikach na przeszkodzie stabilizacji państwa stał rozległy kryzys gospodarczy, będący następstwem długotrwałego drenowania ich z surowców i żywności: najpierw przez wojska rosyjskie, potem wojska niemieckie, a od przełomu 1918 i 1919 wojska brytyjskie.


        Gwałtowne pogarszanie się warunków życia mieszkańców trzech republik było cynicznie wykorzystywane przez propagandę bolszewicką, podważającą zaufanie społeczeństwa do władz. Dlatego wśród najpilniejszych zadań postawiono organizację armii narodowych, oraz formacji policyjnych, nazywanych, w odróżnieniu od wcześniejszych rosyjskich, gwardyjskimi (Gwardia Ludowa).


        Kolosalnych trudności nastręczało władzom uregulowanie obiegu pieniądza, wprowadzenie systemu bankowego, uruchomienie kredytu niezbędnego dla odbudowy podstaw gospodarczych republik Zakaukazia. Podjęte prace nad reformą rolnictwa zakładały konfiskatę dóbr państwowych (skarbu rosyjskiego i rodziny carskiej), korporacyjnych, kościelnych i wielkiej własności ziemskiej. Prace te zdołano doprowadzić do końca jedynie w Gruzji, wyzwalając ogromną aktywność społeczną wsi.

 
       Wobec braku własnych środków finansowych, jakakolwiek odbudowa przemysłu uzależniona był od napływu  kapitałów zagranicznych. Ten omijał region szerokim łukiem - ryzyko wynikające z niepewnej sytuacji republik było zbyt duże. Sporadycznie tylko udawało się uzyskać niewielkie inwestycje w przemyśle naftowym.


       Wiele problemów stwarzała organizacja oświaty, oparta na językach narodowych. Brakowało kadr pedagogicznych, podręczników, programów nauczania – innych poza wcześniej obowiązującymi rosyjskimi. Niemniej zbudowano od podstaw sieć szkolną. Powstały pierwsze na Zakaukaziu uniwersytety państwowe – we wrześniu 1918 roku w Tbilisi, a w roku następnym w Erywaniu i Baku.


       Sytuacja międzynarodowa republik, w szczególności oskarżanej o proniemieckość Gruzji i piętnowanego za protureckość Azerbejdżanu, była trudna.  Nawet Ormianie, budzący powszechne współczucie w związku z doznaną turecką krzywdą, mogli liczyć co najwyżej na wsparcie moralne i ograniczoną pomoc humanitarną. Młode republiki Zakaukazia praktycznie nie mogły liczyć na żadne zewnętrzne wsparcie swej niepodległości – jak to miało miejsce w przypadku republik bałtyckich.


        Jakąkolwiek szansę na koordynację polityki trzech republik w czasie rozpoczynającej się konferencji pokojowej w Wersalu utrudniał konflikt azersko-ormiański oraz spór graniczny pomiędzy Armenią a Gruzją. Sytuację komplikował też wrogi stosunek Gruzinów i Górali kaukaskich do wojsk „białych”, traktujących ich niepodległość jako chwilową rewoltę, sprawę wewnątrzrosyjską. Tymczasem Francja traktowała wojska generałów Denikina i Wrangla jako wojska sojusznicze.


       Od początku wyjątkowo wrogo do nowych republik zakaukaskich odnosili się bolszewicy, traktujący dominujących w republikach socjaldemokratów jako zdrajców sprawy rewolucji. październikowej.


        Początkowo bolszewików od Zakaukazia odgradzały wojska „białych”, jednak od jesieni 1919 roku sytuacja zaczęła się gwałtownie zmieniać. Klęska armii Denikina sprawiła, iż jednostki Armia Czerwona zaczęły zbliżać się do Zakaukazia, który stał się  areną zmasowanej agitacji bolszewickiej. Koordynował ją powołany wiosną 1918 roku specjalny Kaukaski Komitet Krajowy RKP(b), przekształcony z czasem w Kaukaskie Biuro KC RKP(b). Miał politycznie i organizacyjnie przygotować warunki do bezpośredniej interwencji Armii Czerwonej na Kaukazie.


        Wiosną 1920 roku sytuacja republik Zakaukazia wobec bolszewickiej Rosji pozornie uległa poprawie. W kwietniu Gruzja i Azerbejdżan nawiązały bezpośrednie rozmowy na temat ustanowienia stosunków dyplomatycznych z kilkoma państwami. W ich ramach m.in. zawarty został gruzińsko-polski sojusz wojskowy oraz rozpoczęte rokowania o podobny azersko-polski.


       Na początku maja 1920 roku w wyniku skoncentrowanego ataku sił 11 Armii RKKA, wspartych rewoltą wewnętrzną, został obalony demokratyczny rząd Republiki Azerbejdżanu. Zorganizowany ad hoc w Baku Tymczasowy Azerbejdżański Komitet Rewolucyjny (Azrewkom) ogłosił utworzenie Azerbejdżańskiej Socjalistycznej Republiki Sowieckiej.


        Upadek Azerbejdżanu doprowadził do wzrostu aktywności bolszewików gruzińskich i armeńskich. Wszczęli oni lokalne niepokoje w Adżarii i południowej Osetii. Republiki stanęły w obliczu wojny.


        W tej sytuacji jako jedyną szansę przetrwania było odwołanie się do Ligi Narodów. Już w marcu 1920 roku władze Armenii zwróciły się do Rady Ligi o przejęcie przez nią patronatu nad niepodległością republiki, co miało związek z wcześniejszym uznaniem przez Ententę republik Zakaukazia. Nie chcąc drażnić „białej” Rosji, Rada zdecydowała się oddalić tę prośbę, argumentując, iż „wymaga ona głębszego przestudiowania”.


       Na mocy traktatu pokojowego podpisanego przez państwa Ententy z Turcją w sierpniu 1920 roku Sèvres republika Pontyjska miała zostać włączona do Armenii.

         Na jesieni 1920 roku wszystkie trzy rządy republik Zakaukazia (w tym pozostający na emigracji rząd azerski) zwróciły się o rozpatrzenie przez Radę Ligi Narodów kwestii uznania ich za członków tej organizacji. W komisji Ligi do spraw członkostwa większość zabierających głos opowiadała się za przyjęciem prośby, ale optowała jednocześnie za odłożeniem decyzji w kwestii przyjęcia do Ligi tak ich, jak i pozostałych państw wyłonionych na peryferiach byłego imperium rosyjskiego (Ukraina, republiki bałtyckie). Było to zgodne z taktyką mocarstw Ententy niepodejmowania rozstrzygnięć z zakresu tzw. kwestii rosyjskiej, zanim nie zostaną przywrócone w Rosji prawowite władze.


       Na sesji Zgromadzenia w połowie grudnia 1920 roku odmówiono  republikom Zakaukazia prawa do członkostwa w organizacji. Aplikacji Azerbejdżanu nie wsparł żaden z głosujących delegatów 41 państw członkowskich, za Gruzją opowiedziało się dziesięciu delegatów, a za Armenią – ośmiu.


         Jeszcze wcześnie w końcu listopada 1920 roku  11 Armia RKKA uderzyła na niemal bezbronną Armenię. Jej rząd, jeszcze przed zajęciem stołecznego Erywania, ustąpił, chcąc uniknąć rozlewu krwi. Dnia 2 grudnia został utworzony Rewkom Armenii, który ogłosił powstanie kolejnej republiki sowieckiej.


        Bolszewicy nie wkroczyli na terytorium republiki Pontyjskiej, której oszczędzono czerwonego terroru. Jednak po porażce Grecji w wojnie z Turcją  Pont został zajęty przez Turków, co usankcjonował traktat pokojowy Lozannie w 1922 roku. Zdecydowana większość Greków Pontyjskich została zmuszona do wyjazdu do Grecji.


         Dopiero pod wpływem tych wydarzeń Ententa zmieniła swoją politykę wobec Kaukazu. Na wniosek Francji, dnia 26 stycznia 1921 roku Rada Najwyższa Sprzymierzonych podjęła decyzję o uznaniu de iure ostatniej niepodległej republiki regionu – Gruzji. Tym samym doszło do ważnego precedensu prawnego – konsensusu międzynarodowego co do pełni praw republik Zakaukazia do własnej, niezawisłej państwowości


        Doraźnie jednak decyzja ta niewiele zmieniła w sytuacji rządu Gruzji. W dniu 15 lutego 1921 roku 11 Armia RKKA uderzyła na Gruzję, atakując w kierunku na Tbilisi – od wschodu z terytorium Azerbejdżanu oraz od południa z terytorium Azerbejdżanu i Armenii. Od północy w kierunku na Kutaisi uderzyła Terska Grupa Wojsk Armii Czerwonej, a z północnego-zachodu wzdłuż wybrzeża czarnomorskiego część jednostek 9 Armii RKKA.


        Mimo bohaterskiej obrony, słabo uzbrojona, nieliczna armia gruzińska nie była w stanie stawiać skutecznego oporu. Dnia 17 marca rząd gruziński podjął decyzję o zaprzestaniu walki i rozwiązaniu armię. Następnego dnia władze republiki i naczelne dowództwo drogą morską opuściły kraj.


CDN.



Godziemba
O mnie Godziemba

Nowości od blogera

Komentarze

Inne tematy w dziale Kultura