(...czyli pytania dociekliwego dyletanta...)
cz.I
Z przyczyn rodzinnych, zainteresowałem się kiedyś nazwiskiem Warduliński. Nie jest to nazwisko bardzo popularne, według: http://nlp.actaforte.pl:8080/Nomina/Ndistr?nazwisko=wardul jest w Polsce tak nazywających się ponad setka: Warduleńska(5), Warduleński(7), Wardulińska(67), Warduliński(88)
(Dane pochodzą z publikacji: Kazimierz Rymut, “Słownik nazwisk używanych w Polsce na początku XXI wieku” opartej na bazie PESEL z 2002 r.)
K.Rymut w « Nazwiska Polaków » podaje dość sporo historycznych odmian nazwisk zaczynających się od Wardul takich jak WARDULski, WARDULański itd dziś już w Polsce nie występujących. Wydaje mi się, że można z tego wyciągnąć dwa prawdopodobne wnioski : po pierwsze, wszystkie owe nazwiska zdają się pochodzić ze wspólnego pnia, od słowa Wardul: WARDULiński najprawdopodobniej nazywał się kiedyś po prostu Wardul. A po drugie, spora liczba owych już wymarłych odmain być może świadczy o jego dawnym rodowodzie? (choć może niektóre były po prostu wynikiem popełnionych błędów ortograficznych). Jednak nie ma go w "Słowniku najstarszych nazwisk polskich RCIN tj w : https://rcin.org.pl/Content/38217/WA243_18877_2631016_SLO-NAJ-NAZW_0000.pdf
Więc może - dawnym - ale nie tak znowu bardzo dawnym?
Samego słowa ‘wardul’ w dostępnych mi słownikach staropolszczyzny też nie znalazłem. Czyżby była to wskazówka, że jednak byli oni elementem napływowym ? Ale w owej rodzinie Wardulińskich której nazwisko mnie tak zainteresowało nie ma (o ile wiem) jakiejś tradycji o ewentualnym cudzoziemskim pochodzeniu (pochodzi ona z Kresów Wschodnich z polskiej wioski niedaleko Kowla która we wspomnieniach mieszkańców uchodziła za praktycznie czysto polską). I nie brzmi ono wcale obco – czy dlatego tylko, że kojarzyć się może np. z Kargulem ze znanego filmu ? Powiedziałbym nawet, że brzmi ono dziwnie swojsko : Wardul – Kargul… Ale chyba jeszcze bardziej swojsko brzmi ono w uszach Litwinów – bo po litewsku ‘vardas’ oznacza ‘imię, nazwa, nazwisko, tytuł…’. Czy Łotyszy: dla nich ‘vā rds’ to ʽsłowo, wyraz; imię; mowa, przyrzeczenieʼ, 'vā rdi' to ʽzamawianie, formuła zaklęciaʼ a ‘varde’ to ‘żaba’…
Najbliższe mu znane mi staropolskie słowa to: ‘warda’, ‘wardawy’ = ‘mankut’ czy ‘wardać się’ = ‘włóczyć się, łazić’ albo jeszcze ‘wardęga’ = ‘bydło rogate, bydlę’. Niektórzy językoznawcy wśród nich (czy podobnych) szukają pochodzenia słowa czy nazwiska Wardul. Ale nie ma go np w : http://www.genezanazwisk.pl/ . Owszem, jest tam Warda, Wardacki, Wardacz, Wardak – ale nie Wardul. Czyżby z tym nazwiskiem był jakiś problem? Skoro uczeni lingwiści milczą to cóż ma zrobić ciekawski dyletant (ja sam nie znam się na lingwistyce, genealogii itd) ? Pozostaje dobry wujek Internet i wyszukiwarka…
Dziś nazwisko ‘Wardul’ w Polsce nie występuje, ale w bazie https://geneteka.genealodzy.pl/ jest informacja, że w 1782 r w parafii Zabłotów (na południowo-wschodnich krańcach Rzeczpospolitej, k.Kołomyi) Roman? Wardul(?) ożenił się z Magdaleną Michnylińską (?) … Więc wygląda na to, że kiedyś tacy istotnie w Polsce byli...
Portal https://forebears.io/surnames?q=Wardul nie znajduje nikogo takiego również i na świecie. Jest jednak 6-u ВАРДУЛ-i (tj Vardul-i wzgl Wardul-i) w Rosji gdzie Igor Fridrichowicz Vardul czy Wardul [1923-1998] był lingwistą i tłumaczem (ciekawe co on sam myslał o pochodzeniu swego nazwiska?) Kiedyś jednak ich nie brakowało…Ale pochodzenie zagranicznego nazwiska Vardul/Wardul czy ВАРДУЛ nie musi być takie same jak polskiego Wardul-a… Jak wiadomo, rozumowanie na bazie podobieństwa czy nawet identyczności nazwisk czy słów z obcych stron jest bardzo, bardzo ryzykowne i prowadzi często na manowce. W ten sposób łatwo można np wziąść cesarzową austro-węgierską Sisi [1837-1898] za krewną prezydenta Egiptu marszałka al-Sisi [1954-]ˣ ! Ba, dotyczy to czasem nawet całych zdań : gdy góral stwierdza po ulewie ‘Nia pado’ to nie mówi po francusku ‘Il n’y a pas d’eau’ tj ‘Nie ma wody’ ! Mimo, że treść obu tych stwierdzeń nie jest tak całkiem, kompletnie różna…
Wg, portalu Mormonów tj “Kościóła Jezusa Chrystusa Świętych w Dniach Ostatnich » (znakomitego źródła wszelakich informacji genealogicznych) ˣˣ https://www.familysearch.org/ Wardul-e bywali w przeszłości też i w innych krajach. Np w krajach bałtyckich: Mahreet Wardul [1831-1914] (na Łotwie) czy w Anglii, np zmarły w1600 r w Lincolshire Miles WARDUL, ochrzczona 11grudnia 1900 r Emily Louise WARDUL… Albo jeszcze w Londynie, gdzie w Westminsterze (tj w centralnej dzielnicy stolicy) 15 sierpnia 1726 r, Elias WARDUL poślubił Elizb. EARLˣˣˣ… Czy mógł być on jakimś krewnym owego naszego Romana Wardul-a? To chyba zasadne pytanie. Bo imigracja z Wysp Brytyjskich do Polski była kiedyś bardzo wielka: samych Szkotów osiadło u nas, od XIVw dziesiatki, dziesiatki tysięcy - podobno w końcu XVI w. żyło na naszych ziemiach aż 100 tys. Szkotów ! (patrz https://pl.wikipedia.org/wiki/Szkoci lub https://pl.wikipedia.org/wiki/Szkoci_w_Polsce ).
Pewien Szkot został burmistrzem / prezydentem Warszwy a jeden – fikcyjny – trafił (symbolicznie!) nawet do książek Henryka Sienkiewicza: to Hassling-Ketling of Elgin. I bardzo szybko się oni asymilowali...
Ale czy jakiś Szkot, Anglik czy inny cudzoziemiec mogł trafić na krańce Rzeczypospolitej, pod Kołomyję ? A czemużby nie ? Polscy magnaci, bogaci jak indyjscy maharadże (mawiano nawet, że przy arcy-magnatach ze wschodu Europy ci z zachodu to « żebracy w koronkach »!) chętnie ich na swą służbę do swych ogromnych posiadłości, latyfundii rozrzuconych po całej Rzeczpospolitej przyjmowali...
Więc czy można z góry, z całą pewnością to pokrewieństwo wykluczyć ?
Tym bardziej, że w owej rodzinie Wardulińskich z Kresów występuje i inne ciekawe nazwisko : Gissing (względnie Gising, Gysing…). Zaś w Angli jest tak nazywająca się wieś: https://en.wikipedia.org/wiki/Gissing,_Norfolk
(a po holendersku ‘gissing’ znaczy ‘zgadywać’).
Dodatkowo, owa wioska na Kresach z której pochodzili ci nasi Wardulińscy została założona po Powstaniu Styczniowym przez Polaków z okolic Węgrowca – a tam kiedyś mieszkali Szkoci sprowadzeni przez księcia Radziwiłła... (patrz np szkockie nagrobki z XVII często z polskimi napisami w Węgrowie – jak oni szybko się polonizowali! : http://www.fotografika-kurc.prosta.pl/album/nagrobki_tkaczy_szkockich.html )
Więc te poszlaki sprawiaja, że możliwości takiego pokrewieństwa chyba nie można z góry wykluczyć...
A może i lingwista Igor Fridrichowicz Vardul / Wardul też był jednak spokrewniony z owym Romanem WARDULem?
Ale skąd wogóle w Anglii to słowo, nazwisko - WARDUL?
Na niektórych pamiątkach z epoki rzymskiej znaleźć tam można słowo « VARDUL » - jako skrót od łacińskiego « VARDULlorum » czy « VARDULli », np:
https://romaninscriptionsofbritain.org/imggal/RIB002149.png
Napis ten pochodzi, jak się zdaje z lat 43-100 po Chrystusie. Historycy uzupełniają występujące w nim skróty tak:
« Deo
Neptuno
cohors I
Fid(a) Vardul(lorum)
c(ivium) R(omanorum) eq(uitata) ↀ
cui praest
Trebius
Verus pr-
aef(ectus) »
Czyli: „Bogowi Neptunowi, wierna pierwsza, tysięczna, częściowo konna kohorta Wardulian, obywateli rzymskich pod dowództwem prefekta Trebiusa Verusa”.
Tu więcej info: https://romaninscriptionsofbritain.org/inscriptions/2149
Albo taka tablica z 213r AD: https://romaninscriptionsofbritain.org/imggal/RIB001272.png
Deo Invicto et Soli soc(io)
sacrum pro salute et
incolumitate imp(eratoris) Caes(aris)
M(arci) Aureli Antonini Pii Felic(is)
Aug(usti) L(ucius) Caecilius Optatus
trib(unus) coh(ortis) I Vardul(lorum) cum con[se-]
craneis votum Deo [ ̣ ̣ ̣ ̣ ̣ ̣]
a solo extruct[um ̣ ̣ ̣ ̣ ̣ ̣ ̣ ̣]
„Niezwyciężonemu bogu, Słońcu i towarzyszowi, jako wotum w intencji pomyslności i bezpieczeństwa cesarza Marka Cezara Marka Aureliusza Antonina Piusa Feliksa Augusta: Lucjusz Caecilius Optatus, trybun pierwszej kohorty Vardulli, wraz ze współwyznawcami [wzniósł ten budynek], poświęcony bogu i wybudowany tu od podstaw”
Wiecej info : https://romaninscriptionsofbritain.org/inscriptions/1272
Albo pochodzący z lat 238-241 taki ołtarz: https://romaninscriptionsofbritain.org/imggal/RIB001262.png
« G(enio) d(omini) n(ostri) et
Signorum
coh(ortis) I Vardul[l(orum)]
et n(umeri) Explora-
tor(um) Brem(eniensium) Gor(diani)
Egnat(ius) Lucili-
anus leg(atus) Aug(usti) pr(o) pr(aetore)
curante Cassio
Sabiniano trib(uno) »
Patrz https://romaninscriptionsofbritain.org/inscriptions/1262
Czy jeszcze inny ołtarz datowany na lata 43-410 : https://romaninscriptionsofbritain.org/imggal/RIB001263.png
« Genio et Signis
coh(ortis) I F(idae) Vardul(lorum)
c(ivium) R(omanorum) eq(uitatae) (milliaria)
T(itus) Licinius Valeri-
anus [t]rib(unus) »
patrz : https://romaninscriptionsofbritain.org/inscriptions/1263
To pamiątki po oddziałach armii rzymskiej które w Anglii w pierwszych wiekach po Chrystusie stacjonowały. A konkretnie po liczącej 1000 legionistów tzw ”pierwszej konnej kohorcie Vardulli”, (obywateli rzymskich - jak dumnie głosi drugi napis). Kim byli owi Vardulli, Vardule czy Wardule?
Byli to żołnierze pochodzący z plemienia o tej nazwie z tajemniczego kraju Basków na półwyspie Iberyjskimˣˣˣˣ
https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/00/Vascones.png/350px-Vascones.png
(podobno przywędrowali oni tam kiedyś może z Bałkanów).
Rzymianie nazywali ich ‘Vardulli’ ale jak oni sami o sobie mówili - nie wiemy. Grecki historyk Strabon [63przed JC - 25AD] wspomina o ‘Bardyetes’/‘Bardyales’, ktorych dziś nazywa się ‘Vardules’ ...
W czasach rzymskich tereny iberyjskie przypominały znane nam „Dzikie pola” na wschodzie Rzeczpospolitej. Zamieszkane były przez bitne, wojownicze plemiona, znane waleczności i z dzikości. Rzymscy cesarze i arystokraci miewali przyboczną straż, ochronę z nich złożoną. Chronili się tam min. zbiegli niewolnicy.
Tysiąc lat później pamięć o Wardulach w Anglii przetrwała ! W zapiskach opactwa Robertsbridge (East Sussex, Anglia) jest informacja z XIII wieku o okolicy zwanej « Warules land » czyli o terenach na których kiedyś może mieszkali czy które uprawiali albo których byli właścicielami „Wardule”:
« Calendar of Charters and Documents Relating to the Abbey of Robertsbridge Co ...»
https://books.google.dj/books?id=3fEGAAAAYAAJ&printsec=frontcover&hl=fr#v=onepage&q&f=false
(na str 65)
...
« 199 Mabel daughter of Robert de Welilande to Henry de Hechene.
Grant in fee of the field called Goldinesland and 2 acres of land formerly Reginald's and 2 acres of land near Burne next Wardullesland with right of road thereto subject to the yearly rent of 3d payable at her house in Welilande for all service save to the King and Earl Consideration money 5s Witnesses William de Houtune Alexander de Robert de Setelescumbe Henry de Padihamme Robert Cocus Robert de la Hamme John de Dusterne William and Luke de Echene Godfrey de Broc Hamo and Robert his Seal round ii inch A rose Legend S Mabilie de Walilonde »
…
A w tzw «Coucher Book of Whalley Abbey» z opactwa cystersów w Whalley (Lancashire, Anglia) założonego w 1296r jest mowa o miasteczku które dziś nazywa się Wardle (k.Manchesteru) ale które kiedyś nazywało się Wardul : https://salfordhundred.wordpress.com/?s=wordul&submit=Search
Są tam też wymienione nazwiska niektórych mieszkańców np Willmus de Wardul, Suanus de Wardul
https://salfordhundred.files.wordpress.com/2010/05/wardle_names_coucher.jpg
względnie Wordul :
https://salfordhundred.files.wordpress.com/2010/05/wardle_couchernames2.jpg
To « de » nie oznacza tutaj bynajmniej pochodzenia szlacheckiego, to po francusku znaczy po prostu « z » . (po podbiciu Anglii przez francuskich Normanów, wpowadzili tam oni język francuski jako urzędowy). Z czasem, (gdy przymusowa « moda » na francuski minęła) ów Willmus de Wardul mógł się pisać po prostu Willmus Wardul… Tak więc pamięć o WARDULach przetrwała X wieków! Czy owi mieszkańcy byli potomkami baskijskich Vardulli? W jakiejś przynajmniej części może nawet tak! Bo w pewnym przynajmniej okresie stacjonującym w garnizonach, fortach rzymskim żołnierzom towarzyszyły i rodziny… Ale oczywiście, owi „Wardule” z Wardul, mieszkańcy owego miasteczka nie musieli wszyscy wywodzić się z półwyspu Iberyjskiego, mogli być najróżniejszego pochodzenia (pewnie podobnie jak i późniejsze uzupełnienia ”pierwszej konnej kohorty Vardulli” czy jej dowództwo). Czy świadczy o tym imię owego „Suanus”-a które jest pochodzenia skandynawskiego?
Tak więc niektórzy wywodzący się od baskijskich Vardulli mogli mieszkać w Anglii od pokoleń… Anglia stała się ich nową ojczyzną!
Czyli „Wardul” mógł więc w Anglii oznaczać najpierw kogoś z Baskijskiego plemienia Vardulli – następnie rzymskiego legionistę z ”pierwszej konnej kohorty Vardulli” (czasem nawet „obywatela rzymskiego”) - albo po prostu mieszkańca miejscowości (czy okolicy) tak nazywanej… Ale mógł może się trafic i jakiś zupełnie inny Wardul ktorego nazwisko było wynikiem jakichś lingwistycznych transformacji, pochodziło spod innych “lingwistycznych horyzontow”…Nie ma więc żadnej pewności czy np ów Elias WARDUL z Londynu miał naprawdę coś wspólnego z owymi naszymi Vardullis…
Dziś plemienia Varduli w kraju Basków już nie ma – ostatnie informacje jakie o nich zanotowano pochodzą zdaje się z V wieku: kronikarze podają, że zaatakowali ich wtedy germańscy piraci z Meklemburgii - dokładniej z Mecklenburg-Vorpommern. A to już niedaleko naszych stron, nie daleko Szczecina (wg pewnej teorii sami Vardulli też byli kiedyś piratami na Adriatyku zanim się nie przenieśli na półwysep Iberyski). Może jakiemuś wziętemu wtedy do niewoli jeńcowi Wardulowi udało się uciec? Na wschód?
Tak więc, nazwisko « Wardul » w Polsce mogło być nie tylko lokalnego pochodzenia (od jakiegoś słowa w rodzaju ‘warda’, ‘wardawy’, ‘wardać’, ’wardęga ‘ itd ) ale też i zagranicznego… Pochodzące czy to z Meklemburgii, czy z Anglii… Albo może jeszcze skąd indziej...
Ostatnie znane informacje o ”pierwszej konnej kohortcie Vardulli” też pochodzą z V wieku, z okresu upadku Rzymu. Wyruszyła ona wtedy, tak jak i inne odziały rzymskie na pomoc zagrożonej stolicy cesarstwa… Co stało się z nimi później ?
Inny ciekawy ślad prowadzi na Bałkany, do Północnej Macedonii, w góry….
CDN
ˣ patrz : https://en.wikipedia.org/wiki/Empress_Elisabeth_of_Austria i https://www.britannica.com/biography/Abdel-Fattah-al-Sisi
ˣˣMormoni praktykują chrzest przodków, ich wysłannicy robią kopie wszystkich ksiąg metrykalnych itd na kuli ziemskiej (zwłaszcza w krajach tradycyjnej emigracji do USA) i mają słynną, przeogromna bazę takich danych...
ˣˣˣ Earl to popularne angielskie imię oznaczające "wojownika" lub "szlachcica" oraz tytuł szlachecki
ˣˣˣˣ ciekawostka : kraina zwana Iberią była też kiedyś na Kaukazie...
