Święto Nauryz w cieniu pandemii

21 marca w Kazachstanie i w pozostałych środkowoazjatyckich republikach poradzieckich, rozpoczynają się obchody święta Nauryz, które trwać będą do 23 marca. W Kirgistanie święto to nazywa się Nooryz, w Uzbekistanie Nawruz, w Turkmenistanie Nouruz, a w Tadżykistanie Nauruz. Z naszej perspektywy to „tylko” święto wiosny, dla mieszkańców tych krajów to święto państwowe.

W Kazachstanie najważniejszym dniem świątecznych obchodów jest 22 marca, w pozostałych krajach jest to 21 marca. O takim, a nie innym doborze dat zadecydowali kazachscy urzędnicy. Od 2009 r. trzy świąteczne dni są dniami wolnymi od pracy. W tym roku obywatelom Kazachstanu trafił się świąteczny bonus. Otóż 21 marca przypada w niedzielę - prawo stanowi, że w sytuacji, gdy święto wypada w dniu ustawowo wolnym od pracy (weekend), zostaje ono automatycznie przedłużone o jeden dzień. W tym przypadku chodzi o 24 marca, czyli środę. Mieszkańcy Kazachstanu zyskują w ten sposób, nie 3, a 5 dni wolnego, począwszy od soboty 20 marca. Nie wszyscy w pełni nacieszą się miniwakacjami i świętem. W kraju wciąż obowiązują antypandemiczne obostrzenia, a w Nur-Sułtan i Ałamty od 21 marca zacznie obowiązywać lockdown obejmujący zakaz organizacji imprez masowych. Wiele wydarzeń kulturalnych organizowanych z okazji święta zostało przeniesionych do Internetu. Ponadto na niektórych drogach będą obowiązywać blokady. No ale zawsze – mieć 5 dni wolnego, a nie mieć…

Nauryz ma za sobą kilka tysięcy lat tradycji. Jak pisze Danuta Penkala-Gawęcka (2009) Nauryz oznacza Nowy Dzień i wywodzi się ze staroirańskiego Święta Nowego Roku, wg kalendarza solarnego.

Miało ono silne związki z zoroastryzmem. Przypadało na wiosenne zrównanie dnia z nocą, znamionując przezwyciężenie zimy i odżywanie przyrody, a jego celebrowanie miało zapewnić płodność i obfite zbiory. Pierwotnie charakterystyczne dla ludów rolniczych, przejęte zostało później przez turkojęzycznych koczowników Azji Środkowej. Jego pochodzenie od ludów irańskich jest dobrze udokumentowane, co podkreśla na przykład kazachska etnografka, Raušan Mustafina, pisząc: „Obyczaj Świętowania Nowego Roku wywodzi się ze staroirańskich tradycji, które rozprzestrzeniły się szeroko u ludów Azji Przedniej i Centralnej”.

Dla Kazachów dzień równonocy wiosennej był „od zawsze” bardzo ważny, choć – jak wspomniałem – w okresie radzieckim, święto, uznawane za anachronizm i przejaw „starego porządku”, nie było oficjalnie uznawane i obchodzone.

Nauryz jest świętem obchodzonym przez różne kultury zamieszkujące tereny Azji Środkowej i wywodzi się najpewniej z obserwacji zmian zachodzących w przyrodzie wraz z wydłużającymi się dniami. Okres wiosenny przynosił wytchnienie po trudach zimy, co z pewnością było powodem do radości i świętowania.

W Kazachstanie świętowano szyjąc i ubierając kolorowe stroje, tańcząc, śpiewając i urządzając zawody sportowe – kures, czyli tradycyjne zapasy. Organizowano też turnieje togyz kumalak - logicznej gry planszowej (dziś na liście niematerialnego dziedzictwa ludzkości UNESCO) i rywalizowano w baiga, wyścigach konnych w trudnym terenie na dystansie 5-15 km. Jak w przypadku każdego wielkiego święta, zwyczajowo ustawiano bogaty dastarkhan (tradycyjne miejsce biesiadne). W czasie posiłków spożywano m.in. Nauryz-koje. To tradycyjne danie świąteczne z bulionu mięsnego, gotowanego mięsa, kaszy i kwaśnego mleka.

W okresie formowania się systemu totalitarnego, kiedy wszystko co narodowe uznawano za nieistotne, a wszelkie odniesienia do dziedzictwa tradycyjnego uznawano za anachronizmy i ślady starożytności, Nauryz został w mniej lub bardziej nakazowy i otwarty sposób wymazany z pamięci zbiorowej Kazachów. Od roku 1926 przestano organizować jego obchody. Po wielu latach zapomnienia, powrócono do tradycji tego święta w 1988 roku. Była to inicjatywa właściwie oddolna i nie napotkała oporu władzy sowieckiej, głównie dlatego, że święto nie miało konotacji islamskich. Uznano je właściwie za święto świeckie. „Restaurowany” Nauryz został natychmiast pozytywnie przyjęty i zaakceptowany ponownie przez społeczeństwo. W roku 1991 stał się świętem państwowym, a jak wspomniałem wyżej, od 2009 r. okres świąteczny jest wolny od pracy. Dziś Nauryz to święto wiosny, pracy i jedności wszystkich obywateli kraju. Przy czym, dla władz kraju jest silnym narzędziem polityki narodowej, czy wręcz w pewnym sensie, nacjonalistycznej.

Jak pisze w swoim tekście Penkala-Gawęcka:

Nauryz odegrał istotną rolę w budowaniu tożsamości narodowej w okresie narodzin niepodległej Republiki Kazachstanu. Rozwinęły się wówczas dwa główne nurty w polityce etniczno-narodowej nowego państwa, które wpłynęły również na dalsze przekształcenia święta wiosny. Pierwszy to nurt nacjonalistyczny, dążący do wzmocnienia poczucia tożsamości i odrębności kulturowej Kazachów, którzy uzyskali status narodu tytularnego. Potrzeba legitymizacji „ich państwa” w sytuacji, gdy przez długi jeszcze czas stanowili oni poniżej 50% ludności tego wieloetnicznego kraju, wymagała podkreślania dawności tradycji, bogactwa i wartości kazachskiej kultury.

(…) Drugi, przeciwstawny nurt w polityce państwa podkreśla nie to, co dzieli, różnicuje, lecz to co łączy, tworzy płaszczyznę dla wspólnych, konstruktywnych działań w ramach konsolidującego się państwa. Efektem wzmożonego nacjonalizmu był bowiem wzrost obaw przedstawicieli innych, nie-rdzennych narodowości, lękających się o swoje dalsze losy. Wraz z bardzo trudną sytuacją gospodarczą po rozpadzie Związku Radzieckiego, nastroje te doprowadziły do migracji, intensywnych zwłaszcza w pierwszej połowie lat 90. Początkowo, przede wszystkim jeśli chodzi o emigrację Rosjan, te tendencje nie były zapewne traktowane jako szczególnie niepokojące, zważywszy na dążenie do osiągnięcia znaczniejszej przewagi liczebnej i procentowej ludności kazachskiej. Później jednak zaczęto je postrzegać jako niekorzystne zarówno dla sytuacji demograficznej, jak i gospodarczej państwa.

Co ciekawe, Penkala-Gawęcka różnicuje przesłanie święta, dzieląc formułę i przekaz jego obchodów na świętowanie wiejskie i miejskie. Miejskie świętowanie niesie przekaz o harmonii, wspólnocie i solidarności międzyetnicznej. Na wsiach, zwłaszcza na południu, gdzie tradycja islamska jest silniejsza, dominuje nurt nacjonalistyczny.

W czwartek 19 marc,a za pośrednictwem platformy internetowej, odbyło się spotkanie z udziałem minister informacji i rozwoju społecznego Republiki Kazachstanu Aidy Balajewej. Konferencja nosiła tytuł „Rozwój duchowy i zachowanie tradycji narodowych”, a uczestniczyły w niej osobistości życia publicznego Kazachstanu - politycy, naukowcy, artyści i przedstawiciele organizacji pozarządowych. Pani minister pogratulowała wszystkim z okazji zbliżającego się święta i powiedziała m.in.:

Nauryz to święto jedności i harmonii dla naszego zjednoczonego narodu. W ramach obchodów 30-lecia odzyskania przez nasz kraj niepodległości prezydent ogłosił w tym roku rok reform. Myślę, że znaczenie tego święta będzie rosło. W swoim artykule „Niepodległość to najcenniejsza rzecz” głowa państwa poleciła, aby program obchodów wiosennego święta była bogaty. W związku z tym opracowano nową koncepcję, na podstawie której planowane jest stworzenie zestawu środków, mających na celu zaangażowanie społeczeństwa w umacnianie wartości duchowych i moralnych. Organ wykonawczy już go przyjął, prace trwają.

Co mogą oznaczać te słowa? Ano chyba to, że znaczenie Nauryz w budowaniu narodowej, świeckiej mitologii rośnie. Mowa jest bowiem o „wartościach duchowych i moralnych”. Wokół tej mitologii będzie cwmentowana wewnętrzna więź narodu oraz więź z władzą, jako realizatorem woli ludu, kontynuatorem, gwarantem i obrońcą dziedzictwa historycznego Kazachów.

Bez wątpienia, dziś Nauryz jest elementem polityki narodowościowej i etnicznej władz państwa. Ideologiczna narracja może być kształtowana w zasadzie dowolnie, bazując na głównych „elementach konstrukcyjnych” wywodzących się z tradycyjnego przekazu. Mimo to, święto na trwałe wpisało się we współczesną etnografię Kazachstanu, z jednej strony pełniąc rolę przewidzianą przez czynniki oficjalne, z drugiej zaspokajając potrzebę wspólnotowości, świętowania, zabawy i biesiadowania oraz zyskiwania nadziei na nową, oby lepszą przyszłość.