Na całym świecie istnieje ponad 3000 gatunków węży, w Polsce występuje obecnie zaledwie 5 i tylko jeden z nich jest jadowity. Zanim wpadniemy w panikę na widok gada, warto wiedzieć z jakim gatunkiem mamy do czynienia. Pamiętajmy, że wszystkie polskie węże są pod ochroną.
Polskie węże - jak je rozpoznać
Węże są mięsożerne. Żywią się małymi zwierzętami, w tym jaszczurkami, innymi wężami, małymi ssakami, ptakami, jajami, rybami, ślimakami lub owadami. Połykają ofiary w całości, mimo że często są one większe od samego węża. Połykanie polega na nasuwaniu się węża na swoją ofiarę. Jest to możliwe dzięki bardzo ruchliwej trzewioczaszce oraz specyficznemu ułożeniu podskórnych naczyń krwionośnych, które tworzą sieć zmieniających kształt rombów.
Węże nie polują na ludzi i większość z nich nie atakuje ich celowo, a nawet unika z nimi kontaktu. Wyjątek stanowią sytuacje, gdy wąż zostanie zaskoczony, zaatakowany lub zraniony. Niejadowite węże nie stanowią żadnego zagrożenia dla ludzi, a ich ugryzienie nie jest szkodliwe. Z kolei połowa przypadków ugryzień żmii to tzw. ugryzienia suche, bez wstrzyknięcia jadu.
Węże są jednym z najbardziej nielubianych stworzeń. Przez wieki zabijano je, eliminując w wielu miejscach ich populację. Nie bez znaczenia jest skojarzenie, że w Biblii wąż był jednym z wcieleń szatana. Tymczasem węże są ważną częścią ekosystemu. Polując na gryzonie i ograniczając ich liczbę przyczyniają się do zmniejszania strat gospodarczych, jakie czynią te drobne szkodniki.
Gniewosz plamisty
Inaczej zwany jest miedzianką ze względu na kolor. Często bywa mylony ze żmiją, choć jest zupełnie nieszkodliwy, za to człowiek stanowi dla niego zagrożenie. Jest to bowiem gatunek narażony na wyginięcie.
Gniewosz jest zdecydowanie mniejszy od żmii. Są to węże o drobnej budowie, których długość ciała dorosłych osobników waha się od 60 do 75 cm, samica jest większa - osiąga nawet 90 cm. Ważą ok. pół kilograma.
Barwa ciała rdzawobrązowa lub brązowa, a u samic szara lub gliniastoszara. Na grzbiecie wzdłuż środkowej linii występują 2 lub 4 rzędy plam. Ułożone są na przemian wzdłuż lub wszerz, przypominają zygzak żmii zygzakowatej. Aby odróżnić gniewosza od żmii należy popatrzeć na głowę. Na głowie oraz częściowo na karku widnieje plama w kształcie serca lub podkowy w kolorze ciemnobrązowym, żmija tego nie ma. Ponadto żmija ma głowę wyraźnie odgraniczoną od reszty ciała, a gniewosz nie. Gniewosz plamisty ma okrągłą źrenicę, a żmija pionową.
Gniewosz występuje w miejscach suchych i silnie nasłonecznionych, na terenach kamienistych, w zaroślach i trawach, unika natomiast lasów oraz wysokich partii gór. Południowe ziemie – Podkarpacie, Małopolska, Świętokrzyskie – tam można go spotkać.
Odżywia się prawie wyłącznie jaszczurkami (w tym także padalcami). Rzadziej płazami, pisklętami i drobnymi ssakami (zwłaszcza ryjówkowatymi i myszami). Swą zdobycz gniewosz plamisty najpierw oplata i obezwładnia swym ciałem, następnie połyka ją żywą lub martwą.
Wąż Eskulapa
To największy wąż żyjący w Polsce i Europie Środkowej. Długość jego ciała może przekraczać 2 m, choć najdłuższy odnotowany w Polsce osobnik z Bieszczadów liczył sobie 1,61 m. Samce są zwykle dłuższe od samic (a to rzadkość u węży). Dorosłe osobniki są oliwkowo-brązowe. Wierzch ciała z reguły ciemniejszy od spodu. Grzbiet ma barwę oliwkowobrązową lub brunatną z jasnymi plamkami. Głowa wysmukła, pociągła z dużymi oczami z reguły o jaśniejszym ubarwieniu od ogona, a brzuch słomkowy lub żółtawy – czasami mogą występować na nim ciemne plamki. Ma również wyraźnie zaznaczone łuski.
W Polsce występuje w Bieszczadach. Żyje w obszarach leśnych lub polanach, często w miejscach położonych w dolinach rzek. Lubi okolice zabudowań, polany, łąki, obrzeża dróg, obrzeża lasów, kamieniołomy, urwiska zboczowe. Wąż Eskulapa zwykle siedzi w swojej kryjówce, trudno się na niego tak po prostu natknąć. W gorące dni wypełza głównie o zmierzchu i nocą, a za dnia trzyma się blisko wody.
Odżywia się myszami, małymi ssakami, jaszczurkami, jajami, pisklętami, małymi ptakami oraz małymi wężami. Czasem zjada też młode bezkręgowce. Polując na zdobycz chwyta ją pyskiem i owijając ciałem dusi przez kilka minut, a następnie połyka w całości. Samce tego gatunku węża potrafią widowiskowo walczyć ze sobą o samicę.
Wąż Eskulapa nie jest jadowity. Za to jest wpisany do Polskiej Czerwonej Księgi Zwierząt jako gatunek "krytycznie zagrożony". Jego nazwa jest związana z laską Asklepiosa – symbolem medycyny i farmacji, jak również z samym mitycznym Asklepiosem.
Zaskroniec zwyczajny
Zaskroniec zawdzięcza swą polską nazwę charakterystycznym żółtawym plamom „za skroniami”. Plamy te są bardzo wyraźne – pozwalają łatwo rozpoznać ten niejadowity i niegroźny dla człowieka gatunek, otaczają je czarne obwódki. Ubarwienie ciała zmienne, zazwyczaj szarozielone lub brązowawe. Biało-kremowy brzuch pokrywają nieregularne czarne plamy o podobnym do kwadratów kształcie. Samica jest większa od samca i osiąga średnio długość do 1,5 m, a samiec do 1 m. Charakterystyczną cechą zaskrońca są również okrągłe źrenice.
Zaskroniec zwyczajny bardzo lubi przebywać na obszarach podmokłych, bagnistych, niedaleko jezior, gdyż bardzo dobrze pływa oraz nurkuje. Występuje głównie w górach i na nizinach, ale niektóre zaskrońce zwyczajne można zobaczyć nad morzem.
Żywią się płazami, rybami albo małymi gryzoniami, które połykają bez uprzedniego uśmiercania. Atakują tylko poruszające się zwierzęta, nie jedzą padliny. Chętnie zakradną się do ogródka w poszukiwaniu szkodników takich jak myszy lub młode szczury.
Zaskrońce są całkowicie niegroźne i nieagresywne, wręcz unikają ludzi. Zaatakowany zaskroniec broni się, często udając martwego, wypuszcza przy tym nieprzyjemnie pachnącą ciecz, która dodatkowo ma zniechęcić potencjalnego drapieżnika. Może także wydawać dość głośny syk, który ma działać odstraszająco. W naturze zaskrońce dożywają 15 lat.
Zaskroniec rybołów
To wąż większy niż żmija - osiąga długość nawet półtora metra. Samice są większe od samców. Ubarwiony jest w tonacji szarej, oliwkowej lub zielono-brązowej. Od strony grzbietowej znajdują się niewielkie, ciemne plamy. Strona brzuszna jest żółta lub pomarańczowa z czarnymi cętkami. U młodych rybołowów występują czasami żółte plamy w okolicach skroniowych, co upodabnia je do zaskrońca zwyczajnego. Z wiekiem plamy te znikają.
Tego gada można spotkać głównie na brzegach zbiorników wodnych, bowiem sporą część swojego życia spędza w wodzie. Tam pływa i poluje. Żywi się głównie rybami. Zjada płocie, wzdręgi, jazie, ukleje oraz inne pospolite gatunki. Do wody ucieka także w razie zagrożenia, rozmnaża się i jaja znosi jednak na lądzie.
Jest to niedawno odkryty u nas gatunek - w 2009 roku po raz pierwszy stwierdzono obecność tego węża na ziemiach polskich nad Olzą na Śląsku Cieszyńskim. Podobno jest to dowód na ocieplenie klimatu - węże przywędrowały do nas z południa Europy.
Żmija zygzakowata
Żmija jest pokaźnym wężem - mierzy od 90 do 120 cm i waży ponad 1,5 kilograma. Ma kolor stalowosrebrzysty (lub szary), brązowy lub czarny – o różnym odcieniu i intensywności. Jej charakterystyczną cechą jest ciemny zygzak na grzbiecie, tzw. „wstęga kainowa”, chociaż nie zawsze jest on wyraźnie widoczny. Głowa jest trójkątna, sercowata, wyodrębniona od reszty ciała. Na głowie widoczny wzór z łusek przypominający literę X, Y lub V.
Żmije występują na terenie całej Polski. Można je spotkać od marca do października. Lubią torfowiska, gęste zarośla szczeliny skalne, korzenie drzew i nory gryzoni - wszelkie miejsca, gdzie mogą się ukryć. Ale lubią też wygrzewać się na kamieniach przy drodze. Żywią się drobnymi gryzoniami, zjadają też jaszczurki, pisklęta ptaków i owady. Żmija zygzakowata jest najbardziej aktywna w nocy. Uprzednio kąsa ofiary, unieruchamiając je poprzez wstrzyknięcie do ich organizmów zabójczej toksyny.
W okresie godowym samce walczą między sobą, ale nie używają przy tym jadu. Jedna samica jest w stanie wydać na świat od 5 do 20 młodych, które już w chwili narodzin są wyposażone w zęby jadowe. Żmija zygzakowata może żyć nawet do 20 lat.
Ukąszenie żmii - co robić
Żmije rzadko kąsają człowieka, starając się raczej uciec. Jeśli zostaną zmuszone do obrony, ich ukąszenie często (30–60 proc. przypadków) jest suche, (tj. bez wstrzyknięcia jadu). Istnieje jednak ryzyko martwicy tkanek, dlatego należy zawsze zasięgnąć pomocy medycznej przy potwierdzonym ukąszeniu. Leczenie polega na podaniu antytoksyny końskiej.
Jeżeli ukąsi kogoś żmija, należy niezwłocznie wezwać służby ratownicze (międzynarodowy numer alarmowy 112, TOPR/GOPR 985 lub 601 100 300, Aplikacja Ratunek) lub samodzielnie jak najszybciej przewieźć poszkodowanego do szpitala.
Ukąszoną kończynę należy unieruchomić i ułożyć ją poniżej poziomu serca, aby zmniejszyć wchłanianie toksyn. Jeśli na ręku jest zegarek i biżuteria, należy je zdjąć. Jeśli jest taka możliwość, to przemyć miejsce ukąszenia wodą z mydłem i założyć jałowy opatrunek w miejscu ukąszenia. Poszkodowany kategorycznie nie powinien się ruszać.
Objawy po ukąszeniu żmii
Po ukąszeniu na skórze pozostają dwie charakterystyczne ranki – ślady po zębach jadowych. Ugryzione miejsce boli, drętwieje, puchnie i sinieje. Można odczuwać zawroty i ból głowy, uczucie lęku, zaburzenia oddychania i rytmu serca, spada ciśnienie krwi. Narasta gorączka, senność, zaburzenia świadomości . Do tego dochodzą wymioty, biegunka, ból brzucha. Oprócz ugryzionego miejsca może spuchnąć cała kończyna i wystąpić obrzęk węzłów chłonnych.
Jad żmii zygzakowatej jest mieszaniną kilku toksyn o różnorakim działaniu: uszkadzającym układ nerwowy, powodującym martwicę tkanek, zmniejszającym krzepliwość krwi, zmiany rytmu pracy serca. Ukąszenie jest szczególnie niebezpieczne dla dzieci i osób starszych, ale nie stanowi śmiertelnego zagrożenia dla zdrowego dorosłego człowieka. Jednak dla osoby będącej pod wpływem alkoholu ukąszenie może być groźne. Niebezpieczne mogą być ukąszenia w twarz i szyję – wówczas jad przemieszcza się bardzo szybko w krwiobiegu.
Jak odróżnić padalca od węża?
Z wężem mylona jest często beznoga jaszczurka - padalec. Przypomina węża z powodu uwstecznienia kończyn. Mierzy zwykle 40-50 cm,
Przyjmuje różnorodne ubarwienie, na grzbiecie spotyka się zwykle odcienie brązu, na brzuchu czerń u samic i żółtawy deseń u samców. Występuje kilka odmian barwnych, w tym najpiękniejsza - turkusowa. Osobniki młode ubarwione są inaczej od dorosłych.
Padalec poluje głównie na ślimaki nagie i dżdżownice. Porusza się, wykonując wężowate ruchy ciała, ale nie jest zbyt szybki. Je też dość wolno. Słabo widzi, więc podobnie jak wąż, bada świat poprzez zmysł dotyku - językiem. Sam też pada ofiarą innego węża - gniewosza plamistego. Jaszczurką nie pogardzą także leśne drapieżniki czy ptaki.
Padalca można spotkać na terenie całej Polski między marcem a październikiem. Główny okres jego aktywności przypada na zmierzch i początek nocy. Niekiedy można się na niego natknąć za dnia, wygrzewającego się na nasłonecznionych polanach, zwłaszcza wcześnie rano przy ciepłej pogodzie. Gad opuszcza również schronienie po deszczu, jeśli opad był ciepły. Zwykle przebywa w swej kryjówce, leżącej pod kamieniami, spróchniałymi pniami drzew czy innym drewnem.
W razie zagrożenia padalec potrafi odrzucić ogon, zarówno cały, jak tylko jego część. Dzięki temu zwierzę może ujść przed niebezpieczeństwem. Stracona część ciała odrasta w przyszłości, zazwyczaj jednak nie osiąga pierwotnej wielkości, różni się też kształtem.
ja
