„Nawet Hitler nie niszczył cmentarzy” – taką wiedzą historyczną popisała się Klaudia Jachira, poseł na Sejm RP (Platforma Obywatelska). Można domyślać się, że jest to komentarz do aktu wandalizmu na cmentarzu żydowskim w Bielsku-Białej, gdzie wczoraj stwierdzono dewastację około 70 nagrobków. Policja wszczęła postępowanie zmierzające do ustalenia sprawców dewastacji. Dochodzenie prowadzone jest pod kątem naruszenia art. 262 kodeksu karnego, czyli zbezczeszczenia miejsca spoczynku zmarłych.
Pani Jachira ma na swoim koncie wiele wypowiedzi świadczące o lukach w edukacji. Biorąc pod uwagę jej wiek można zaryzykować tezę, że odebrała wykształcenie w jednym z gimnazjów, oraz w jakimś uczyliszczu typu „wyższa szkoła gotowania na gazie”. Ale dziesięć lat temu była już całkiem dużą dziewczynką. A własnie w październiku 2010 r. w warszawskim Centrum Sztuki Współczesnej została otwarta wystawa „Macewy codziennego użytku”, prezentująca fotografie żydowskich nagrobków, wykorzystanych przez niemieckiego okupanta do utwardzania dróg, budowy piaskownic, obór, etc. Na wystawie znalazły się m.in. fotografie wykonane w Kazimierzu Dolnym nad Wisłą (tarcza szlifierska z macewy, mur z macew).
Życie nauczyło mnie, że trzeba mieć wyrozumiałość dla ludzkiego kalectwa i dlatego postanowiłam uzupełnić luki w wykształceniu pani poseł Jachiry. Otóż informuję panią poseł, że w czasie WW II, na terytoriach Polski okupowanych przez III Rzeszę, Niemcy mieli zwyczaj wykonywania masowych egzekucji Żydów na cmentarzach żydowskich (kirkutach). Aby się o tym przekonać wystarczy zajrzeć na portal https://sztetl.org.pl
A oto kilka przykładów („mądrym dla memoriału, idiotom dla nauki”).
1. Baranów Sandomierski
Podczas drugiej wojny światowej na terenie cmentarza żydowskiego w Skopaniu k. Baranowa San-domierskiego Niemcy dokonywali egzekucji osób pochodzenia żydowskiego. Wiadomo, że podczas likwidacji baranowskiego getta na cmentarzu zgładzono grupę około 100 osób. Po wyzwoleniu na ich masowym grobie ustawiono pomnik.
https://sztetl.org.pl/pl/miejscowosci/b/163-baranow-sandomierski/116-miejsca-martyrologii/44333-cmentarz-zydowski-w-baranowie-sandomierskim-miejsce-egzekucji
2. Brzesko
W latach okupacji niemieckiej podczas drugiej wojny światowej cmentarz żydowski w Brzesku przy ul. Czarnowiejskiej stał się miejscem egzekucji, dokonywanych przez Niemców na osobach pochodzenia żydowskiego. Grzebano na nim także ciała osób zmarłych albo zabitych na terenie miasta. Pochowano tu m. in. około 200 osób zamordowanych w dniu 18 czerwca 1942 r. oraz piętnaście osób przywiezionych z Zakliczyna i rozstrzelanych na cmentarzu w grudniu 1942 roku. W 1947 r. na grobie zgładzonych w czerwcu 1942 r., odsłonięto pomnik ufundowany przez S. Brandsdorfera i A. Grunberga. Ofiary Zagłady upamiętniają też liczne symboliczne, indywidualne nagrobki.
https://sztetl.org.pl/pl/miejscowosci/b/463-brzesko/116-miejsca-martyrologii/44954-cmentarz-zydowski-w-brzesku-miejsce-egzekucji-i-pochowku-ofiar-zaglady-ul-czarnowiejska
3.Bukowsko
W latach drugiej wojny światowej funkcjonariusze Gestapo z Sanoka pod dowództwem Lwa Hume-niuka zamordowali na terenie cmentarza żydowskiego w Bukowsku około stu miejscowych Żydów. Wśród zabitych byli m.in. członkowie rodzin: Glodkland, Szmerglowski, Jarmark, Menaszko, Pinter, rodzina Piuberów, bracia Sigt, rodzina Sternów.
29 kwietnia 2007 r. modły nad ich mogiłą odprawił rabin Piotr Weinberg.
https://sztetl.org.pl/pl/miejscowosci/b/196-bukowsko/116-miejsca-martyrologii/45092-cmentarz-zydowski-miejsce-egzekucji
4. Częstochowa
Podczas II wojny światowej na cmentarzu żydowskim Niemcy dokonywali licznych egzekucji osób pochodzenia żydowskiego. Tu również chowano zwłoki Żydów zamordowanych na terenie miasta.
• W lutym 1943 r. na Rynku Warszawskim niemieccy żandarmi rozstrzelali za uchylanie się od pracy 9 Żydów z małego getta. Zwłoki pochowano na cmentarzu żydowskim.
• 6 marca 1943 r. na ul. Jaskrowskiej 1/6 niemieccy żandarmi rozstrzelali z powodu niestawie-nia się na apelu 10 Żydów z małego getta. Ustalono nazwiska ofiar: Amsterdamer, Cymermanowa, Cymermanówna, Gliksmanówna. Zwłoki zakopano na cmentarzu żydowskim.
• 20 marca 1943 r. niemieccy żandarmi rozstrzelali na cmentarzu żydowskim około 180 Żydów z małego getta. Zwłoki zakopano w miejscu egzekucji.
• W maju lub czerwcu 1943 r. żandarmi rozstrzelali w fabryce Horowiec i S-ka 8 Żydów. Ustalo-no nazwiska 3 ofiar: Engel Estera (lat około 28), Horowiec Lajb (lat około 38, inżynier), Horo-wiec Szmul (lat około 34, inżynier). Zwłoki zakopano na cmentarzu żydowskim.
• 27 czerwca 1943 r. żandarmi i członkowie straży fabrycznej rozstrzelali na ul. Nadrzecznej 54 grupę 50 Żydów ukrywających się w schronie. Ustalono nazwiska 12 ofiar: Bukowska (brak imienia), Bukowski (brak imienia), Gotfryd (brak imienia, lat 40), Gotfryd (brak imienia, lat 10), Jesionowicz Moniek, Krauze Aron Josek (lat 60), Krauze Ruchla (lat 55), Moszek (brak imienia, lat 22), Orbach Jakub, Szynkarska Estera (lat 35), Szynkarska (brak imienia, lat 10), Szynkarski Fajwel (lat 40). Zwłoki zakopano na cmentarzu żydowskim.
• 20 lipca 1943 r. żandarmi rozstrzelali na cmentarzu żydowskim około 400 Żydów z „Hasagu” i z fabryki przy ul. Garibaldiego. Zwłoki zakopano w miejscu zbrodni.
• 20 marca 1944 r. członkowie niemieckiej straży fabrycznej rozstrzelali na cmentarzu żydow-skim 15 dzieci żydowskich w wieku 1–14 lat, przywiezionych z Dęblina. Zwłoki zakopano w miejscu egzekucji.
• W październiku lub listopadzie 1944 r. członkowie niemieckiej straży fabrycznej rozstrzelali na cmentarzu żydowskim 15 dzieci żydowskich w wieku 1–14 lat, przywiezionych z Dęblina. Zwłoki zakopano w miejscu egzekucji.
Na cmentarzu znajduje się pomnik wzniesiony na zbiorowej mogile rozstrzelanych w 1943 r. Żydów z getta częstochowskiego. Napis na pomniku głosi: „Bratnia mogiła setek ofiar małego getta i obozu Hasag, których życie w 1943 r. przecięła zbrodnicza ręka okupanta. Cześć ich pamięci”.
https://sztetl.org.pl/pl/miejscowosci/c/425-czestochowa/116-miejsca-martyrologii/45443-cmentarz-zydowski-miejsce-egzekucji-i-pochowku-ofiar-zaglady
5. Chomsk (obwód brzeski)
W dniu 2 sierpnia 1941 r. na skraju cmentarza żydowskiego na obrzeżach Chomska, Niemcy rozstrzelali około 1300 Żydów. Ciała ofiar zakopano w zbiorowej mogile. Po wyzwoleniu w tym miejscu - przy obwodnicy miejskiej, przed zjazdem do Drohiczyna - wzniesiono pomnik.
https://sztetl.org.pl/pl/miejscowosci/c/1518-chomsk/116-miejsca-martyrologii/45292-cmentarz-zydowski-miejsce-egzekucji
6. Czarny Dunajec
Podczas II wojny światowej na terenie cmentarza żydowskiego w Czarnym Dunajcu Niemcy dokonywali egzekucji osób pochodzenia żydowskiego. Lokalizacja grobów ofiar Zagłady pozostaje nieznana. Wiadomo, że pochowano tu m.in. Józefa Lehrera wraz z żoną i córką oraz dostarczającego im pożywienia Polaka Karola Chracę, rozstrzelanych przez Niemców 20.05.1942 roku.
https://sztetl.org.pl/pl/miejscowosci/c/316-czarny-dunajec/116-miejsca-martyrologii/45353-cmentarz-zydowski-miejsce-egzekucji-i-pochowku-ofiar-zaglady
7. Gorlice
Podczas drugiej wojny światowej na cmentarzu żydowskim w Gorlicach Niemcy przeprowadzali egzekucje osób narodowości żydowskiej i romskiej. W 1947 r. z inicjatywy przewodniczącego Powiatowego Komitetu Żydowskiego Jakuba Pellera na teren cmentarza przywieziono ekshumowane szczątki zamordowanych Żydów z Gorlic i Bobowej, pochowano je w dwu wspólnych mogiłach oraz nakryto odzyskanymi nagrobkami. Zbudowano także pomnik poświęcony ofiarom hitlerowskich represji, na którym umieszczono napis w języku polskim. Z porozbijanych nagrobków zbudowano lapidarium.
https://sztetl.org.pl/pl/miejscowosci/g/318-gorlice/116-miejsca-martyrologii/46001-cmentarz-zydowski-miejsce-egzekucji-i-pochowku-ofiar-zaglady
8. Góra Kalwaria
Podczas II wojny światowej cmentarz żydowski przy ul. Kalwaryjskiej był miejscem licznych egzekucji, dokonywanych przez Niemców. Ofiary grzebano w zbiorowych grobach. Znany jest m.in. przypadek rozstrzelania na cmentarzu małżeństwa – w tym ciężarnej kobiety – a następnie wrzucenia zwłok do studni. Zamordowane tu osoby upamiętnia współczesny pomnik z napisem o treści: „Cześć pamięci pomordowanym przez hitlerowskich ludobójców”.
Na cmentarzu można też odnaleźć symboliczne groby ofiar Zagłady ufundowane przez ich rodziny po wojnie.
https://sztetl.org.pl/pl/miejscowosci/g/384-gora-kalwaria/116-miejsca-martyrologii/46049-cmentarz-zydowski-miejsce-egzekucji-i-pochowku-ofiar-zaglady
9.Horodec (obwód brzeski)
Podczas drugiej wojny światowej teren cmentarza żydowskiego w Horodcu był miejscem dokonywanych przez Niemców egzekucji osób pochodzenia żydowskiego. Ofiary grzebano w miejscu kaźni. W ostatnich latach na cmentarzu wzniesiono pomnik ku czci ofiar Zagłady. Wyryto na nim napis o treści:
"W 1942 r. tu byli zakatowani Żydzi ze wsi Horodec. Tu pochowani są mieszkańcy rozstrzelani wiosną 1943 roku w Horodecu: Szloma Rabiński, Jankiel Poliak i obaj synowie; rodzina Feferberg: Wierka, Icchak, Rajna, Fruzin, Mendel i obie córki, Szloma Tapilski, Josel Winnik, Dojka Kupriański, Salomon Bursztejn, Winograd. Wieczna pamięć ofiarom niemiecko-faszystowskiego ludobójstwa".
https://sztetl.org.pl/pl/miejscowosci/h/1680-horodec/116-miejsca-martyrologii/46204-cmentarz-zydowski-w-horodcu-miejsce-egzekucji
10. Hrubieszów
Podczas drugiej wojny światowej na terenie cmentarza przy ul. Kierkutowej Niemcy dokonali wielu egzekucji osób pochodzenia żydowskiego. Ofiary chowano w zbiorowych mogiłach. Świadkiem jed-nego z tych tragicznych wydarzeń był Motel Kaufman, który po wyzwoleniu, stając przed Żydowską Komisją Historyczną zeznał:
Poszedłem tam, a oczom moim ukazał się okropny widok. Trzysta trupów leżało. Byli oni przywiązani jeden do drugiego drutem, który okręcony był wokół ich rąk. Ludzie z Judenratu opowiedzieli mi, że są to Żydzi, których Niemcy znaleźli po kryjówkach. Zaprowadzili ich przed budynek Magistratu, tam związali im ręce drutami i tak zagnali na cmentarz gdzie ich zastrzelili. Obcęgami musiałem przecinać drut. Potem pochowaliśmy ich we wspólnym grobie. Byłem cały przesiąknięty krwią ludzką.
Po wojnie na cmentarzu z inicjatywy Abrama Shera odsłonięto pomnik poświęcony ofiarom niemieckich zbrodni. Umieszczono na nim tablicę z napisem: „Ku czci i pamięci Żydów Hrubieszowa, ofiar zagłady”.
https://sztetl.org.pl/pl/miejscowosci/h/266-hrubieszow/116-miejsca-martyrologii/46237-cmentarz-zydowski-miejsce-egzekucji-i-pochowku-ofiar-zaglady
11. Kazimierz Dolny
Podczas drugiej wojny światowej nowy cmentarz żydowski w Kazimierzu Dolnym na Czerniawach był miejscem wielu egzekucji, dokonywanych przez Niemców na Polakach i Żydach. Wiadomo między innymi, że jesienią 1943 r. rozstrzelano grupę żydowskich robotników, przetrzymywanych w obozie pracy przymusowej przy ul. Puławskiej. Groby ofiar pozostają nieoznaczone.
W 1984 r. na terenie nekropolii wzniesiono pomnik symbolizujący pękniętą po środku Ścianę Płaczu według projektu inż. Tadeusza Augustynka. Wykonano ją ze szczątków ok. 600 macew pochodzących częściowo ze starego cmentarza. W czasie wojny Niemcy kazali wybrukować tymi macewami chodniki. Na początku lat 80. XX w. zaczęto je wydobywać z różnych miejsc na terenie Kazimierza i przywieziono na Czerniawy.
Obok lapidarium umieszczono tablicę z napisem: „Kirkut zdewastowany przez Niemców w latach 1939–1944. Monument wzniesiony w roku 1984 poświęca się pamięci pomordowanych Żydów oby-wateli miasta Kazimierza Dolnego”.
https://sztetl.org.pl/pl/miejscowosci/k/49-kazimierz-dolny/116-miejsca-martyrologii/46724-cmentarz-zydowski-w-kazimierzu-dolnym-miejsce-egzekucji-i-pomnik
11. Międzyrzec Podlaski
W latach II wojny światowej na cmentarzu żydowskim przy ul. Brzeskiej 90 Niemcy dokonywali egzekucji osób pochodzenia żydowskiego. Jedno z tych tragicznych wydarzeń – masakrę w trakcie akcji deportacyjnej w październiku 1942 r. – opisał, na podstawie informacji zawartych w źródłach archiwalnych, w swojej książce Christopher R. Browning:
„Kiedy zamknięto już siłą ostatnie drzwi, na zewnątrz zostało jeszcze około 150 Żydów, głównie kobiet i dzieci, Gnade wezwał Druckera i rozkazał mu zabrać resztę ofiar na cmentarz. (...) Na cmentarz wysłano drużynę egzekucyjną, złożoną z około dwudziestu mężczyzn. Żydów prowadzono w grupach po dwadzieścia osób. W pierwszej kolejności zabrano mężczyzn, potem kobiety i dzieci. Zmuszono ich do położenia się twarzą do ziemi nieopodal muru cmentarnego, a następnie zabijano strzałem w szyję”.
Ciała ofiar pogrzebano w miejscu mordu.
Na cmentarzu pochowani są także inni Żydzi zmarli lub zamordowani na terenie miasta w latach II wojny światowej. Znajduje się tutaj również zbiorowa mogiła 179 osób zastrzelonych 18.07.1943 r. a następnie ekshumowanych z miejsca egzekucji przy szosie radzyńskiej oraz groby zamordowanych już po wyzwoleniu: Srula Zylbersztejna, zm. 19.05.1946 r. oraz Szymona Finkelsztejna, zm. 20.06.1947 roku.
https://sztetl.org.pl/pl/miejscowosci/m/267-miedzyrzec-podlaski/116-miejsca-martyrologii/48659-cmentarz-zydowski-miejsce-egzekucji-i-pochowku-ofiar-zaglady
12. Mińsk Mazowiecki
Podczas drugiej wojny światowej na terenie cmentarza przy ul. Dąbrówki Niemcy dokonywali egzekucji osób pochodzenia żydowskiego. Wiadomo, że m.in. w dniu 24.12.1942 r. zgładzono tu nieznaną liczbę osób, a w dniu 10.01.1943 r. na cmentarzu rozstrzelano grupę około 250 Żydów. Ciała pochowano w zbiorowych grobach, do dziś nieoznakowanych.
W sierpniu 1967 r. na terenie nekropolii przy ul Dąbrówki, odsłonięto pomnik projektu Chila Kirszen-bauma dedykowany ofiarom Zagłady. Na pamiątkowej tablicy widnieje napis w jęz. polskim i hebrajskim:
„Pomnik ten poświęcony jest pamięci ludności żydowskiej Mińska Mazowieckiego i okolic w liczbie 5500 mężczyzn, kobiet i dzieci zamordowanych w latach 1939-1945 przez ludobójców hitlerowskich. Cześć pamięci męczenników”.
https://sztetl.org.pl/pl/miejscowosci/m/583-minsk-mazowiecki/116-miejsca-martyrologii/48739-cmentarz-zydowski-miejsce-egzekucji
13.Tarnogród
Miejsce masowej egzekucji, dokonanej przez Niemców w listopadzie 1942 r., upamiętnione pomnikiem ku czci pomordowanych.
https://sztetl.org.pl/pl/miejscowosci/t/268-tarnogrod/116-miejsca-martyrologii/51464-teren-cmentarza-zydowskiego-miejsce-egzekucji
14. Tomaszów Mazowiecki
Podczas drugiej wojny światowej na cmentarzu żydowskim naziści dokonywali licznych egzekucji. Ofiary grzebano w zbiorowych mogiłach. Tu również składano zwłoki osób zmarłych lub zabitych na terenie miejscowego getta. Po wyzwoleniu na cmentarz przenoszono szczątki ofiar Zagłady, ekshumowanych w Tomaszowie Mazowiecki i jego okolicach. O tych tragicznych wydarzeniach przypominają dziś pomniki:
- monument ku czci 15.000 Żydów zgładzonych w obozie w Treblince,
- grób 21 osób zamordowanych w dniu 21 marca 1943 r. w trakcie tzw. "Akcji Purimowej",
- grób 13 osób zamordowanych w styczniu 1943 roku w lesie Czółno.
https://sztetl.org.pl/pl/miejscowosci/t/525-tomaszow-mazowiecki/116-miejsca-martyrologii/51580-cmentarz-zydowski-miejsce-egzekucji-i-pochowku-ofiar-zaglady
15. Tykocin
Podczas drugiej wojny światowej na terenie cmentarza żydowskiego Niemcy dokonywali doraźnych egzekucji osób pochodzenia żydowskiego. Jak wynika z wypowiedzi jednego z mieszkańców Tykocina: "Jak Niemcy znaleźli gdzieś ukrywającego się Żyda, brali go na kirkut i tam strzelali".
Groby ofiar pozostają nieoznakowane.
https://sztetl.org.pl/pl/miejscowosci/t/689-tykocin/116-miejsca-martyrologii/51761-cmentarz-zydowski-miejsce-egzekucji-i-pochowku-ofiar-zaglady
16. Wasiliszki (obwód grodzieński)
Podczas II wojny światowej na cmentarzu żydowskim w Wasiliszkach Niemcy dokonywali egzekucji. Wiadomo, że w październiku 1941 r. członkowie Sonderkomanndo z Lidy zamordowali na cmentarzu rodziny osób, które wycofały się razem z Armią Czerwoną. Do największej zbrodni ludobójstwa doszło 10–11.05.1942, podczas akcji likwidacyjnej getta w Wasiliszkach. W ciągu tych dwóch dni naziści zamordowali, według różnych źródeł, od 1800 do 2159 ludzi. Ciała ofiar grzebano w miejscu kaźni.
W 1967 r. nad masowymi grobami wzniesiono pomnik z tablicą, na której podano błędną datę egze-kucji: „Tu pochowano 2159 mieszkańców, rozstrzelanych przez niemiecko-faszystowskich zbrodniarzy 10 maja 1943. Nie zapomnimy ofiar faszyzmu!”. W 1992 r. na pomniku pojawiła się druga tablica z napisem: „Tu kiedyś były nasze domy. Potem w głębokich jama zaczerwieniła się glina. Wieczna Wam pamięć. Nigdy Was nie zapomnimy. Wasi ziomkowie wasiliszkowianie z Izraela. 10.05.42–10.05.92”.
17. Wieliczka
Podczas drugiej wojny światowej na cmentarzu w Wieliczce Niemcy dokonywali licznych egzekucji osób pochodzenia żydowskiego. Po wyzwoleniu na terenie nekropolii odsłonięto pomnik, na którym wyryto napis o treści: „Pamięci ponad tysiąca Żydów polskich zamordowanych w Wieliczce przez oprawców hitlerowskich w latach 1939–42“ oraz nazwiska niektórych ofiar.
https://sztetl.org.pl/pl/miejscowosci/w/322-wieliczka/116-miejsca-martyrologii/52533-cmentarz-zydowski-w-wieliczce-miejsce-egzekucji-i-pochowku-ofiar-zaglady
18. Wieluń
Podczas drugiej wojny światowej na cmentarzu żydowskim w Wieluniu Niemcy dokonywali licznych egzekucji osób pochodzenia żydowskiego. Tu również grzebano ciała osób zmarłych lub zabitych w getcie. Pochowano tu między innymi zwłoki 10 Żydów, straconych zimą 1942 r. w publicznej egzekucji na placu między ul. Różaną i Palestrancką. W 1980 r. na cmentarzu odsłonięto pomnik ku czci ofiar Zagłady.
https://sztetl.org.pl/pl/miejscowosci/w/273-wielun/116-miejsca-martyrologii/52550-cmentarz-zydowski-w-wieluniu
19. Wiszniew (obwód grodzieński)
Latem 1941 r. na cmentarzu żydowskim naziści rozstrzelali 37 osób. Zwłoki pochowano w miejscu egzekucji. W 2005 r. dzięki wsparciu Fundacji Simona Marka Lazarusa na zbiorowej mogile został odsłonięty pomnik z napisami w językach białoruskim, hebrajskim i angielskim o treści:
"Tu w 1941 r. 37 Żydów z Wiszniewa zostało brutalnie zamordowanych. Na wieczną pamięć ofiarom Holocaustu. Niech dusze ich będą związane w wieniec życia wiecznego.”
https://sztetl.org.pl/pl/miejscowosci/w/1305-wiszniew/116-miejsca-martyrologii/52643-cmentarz-zydowski-miejsce-egzekucji-i-zbiorowa-mogila-ofiar-zaglady
20. Wyszogród
Na cmentarzu żydowskim przy ul. Niepodległości w 1989 r. z inicjatywy Alexa Gmacha wystawiono pomnik poświęcony pamięci Żydów z Wyszogrodu zamordowanych przez Niemców podczas Zagłady.
Na tablicy widnieje napis w języku hebrajskim i polskim:
„Pamięci Żydów z Wyszogrodu zamordowanych przez hitlerowców w latach 1939-1945. Komitet Żydowski Polonii Amerykańskiej, Wyszogród 1989”.
Z drugiej strony pomnika widoczny jest napis:
„Nawet umarłym nie dali spokoju. Ten cmentarz został zbezczeszczony przez hitlerowskich barbarzyńców w latach 1939–1945”.
Wokół pomnika umieszczono kilka symbolicznych macew. Zostały one wystawione z inicjatywy rodziny Brzozowskich ze Stanów Zjednoczonych oraz żydowskiej społeczności z Wyszogrodu.
https://sztetl.org.pl/pl/miejscowosci/w/363-wyszogrod/116-miejsca-martyrologii/52945-pomnik-na-cmentarzu-zydowskim-ul-niepodleglosci
21. Wolbrom
Podczas drugiej wojny światowej na terenie cmentarza żydowskiego naziści dokonywali doraźnych egzekucji osób pochodzenia żydowskiego. W 1988 roku - dzięki współpracy Fundacji Rodziny Nissenbaumów, Rady Ochrony Pamięci Walki i Męczeństwa oraz lokalnych władz - na terenie nekropolii odsłonięto pomnik upamiętniający ofiary Holocaustu. Na filarach podtrzymujących belkę z Gwiazdą Dawida wyryto napis w językach polskim i hebrajskim o treści:
"Pomnik poświęcony pamięci 4500 obywateli polskich narodowości żydowskiej, mieszkańców Wolbromia, zamordowanych przez hitlerowców w czasie II wojny światowej. Wolbrom 1988. Ufundowane przez społeczeństwo, Fundację Rodziny Nissenbaumów. Rada Ochrony Pamięci Walki i Męczeństwa".
https://sztetl.org.pl/pl/miejscowosci/w/975-wolbrom/116-miejsca-martyrologii/52798-cmentarz-w-wolbromiu-miejsce-egzekucji
22. Wysokie Mazowieckie
Podczas drugiej wojny światowej cmentarz żydowski przy ul. Krzywej (obecnej ul. Żwirki i Wigury) był miejscem egzekucji. Miejscowy historyk Karol Głębocki wzmiankuje jedno z takich wydarzeń:
"Wiosną 1942 r. grupa żandarmów niemieckich stacjonujących w Wysokiem Mazowieckiem, wyprowadziła z aresztu przy ul. Kościelnej niewielką grupę osób, wśród których znajdowało się dziesięciu Żydów (w tym dwie kobiety) oraz dwóch jeńców radzieckich. Zaprowadzono ich na kirkut znajdujący się przy ul. Krzywej, gdzie wykopano wcześniej dół, nad którym ich ustawiono. Żandarm Herman Wehner strzelał im po kolei z tyłu w głowy. Zwłoki zakopali żandarmi".
Ofiary Zagłady upamiętnia wzniesiony po wyzwoleniu nagrobek z napisem: "Tu spoczywają zwłoki zamordowanych przez Niemców 20 listopada 1942 roku. Rodzina Adaszkół".
https://sztetl.org.pl/pl/miejscowosci/w/791-wysokie-mazowieckie/116-miejsca-martyrologii/52910-cmentarz-zydowski-miejsce-egzekucji-i-pochowku-ofiar-zaglady
