Zaduszki matematyczne

[...] w drugim roku wojny
zabili pana od przyrody
łobuzy od historii

(Zbigniew Herbert, Pan od przyrody)

Zaduszki to dobry czas, aby przypomnieć „panów od matematyki” zgładzonych przez „łobuzów od historii”, ze wschodu i zachodu.

Kiedy w kwietniu 1939 roku Stefan Banach został wybrany prezesem Polskiego Towarzystwa Matematycznego nikt nie przewidział, że kadencja, która miała trwać dwa lata, przedłuży się aż o cztery i przypadnie na tak tragiczny okres dla polskiej matematyki. W styczniu 1945 roku prof. Hugo Steinhaus, ukrywający się pod nazwiskiem Grzegorz Krochmalny w miasteczku Stróże, obserwując objawy zbliżającej się klęski Niemiec sporządził w swoim dzienniku spis matematyków, których Polska straciła podczas wojny – pięćdziesiąt nazwisk, w tym najbliżsi jego sercu koledzy ze lwowskiej szkoły matematycznej: Bartel, Łomnicki, Stożek, Ruziewicz, Auerbach, Chwistek, Saks, Schauder, Hetper, Kaczmarz, Herzberg. W swoich obliczeniach uwzględnił też tych, którzy przed wybuchem wojny wyjechali z Polski, jak Stanisław Ulam i Marek Kac, i stwierdził: „Utraciliśmy blisko 70% twórczych matematyków polskich lub pochodzących z Polski.”

Kilka miesięcy później, prof. Wacław Sierpiński w wykładzie wygłoszonym w 1945 roku na Uniwersytecie Jagiellońskim, mówiąc o tragicznych wydarzeniach wojennych wymienił nazwiska, zamordowanych w czasie wojny matematyków, którzy byli jego studentami: Stanisława Ruziewicza, Stanislawa Saksa, Adolfa Lindenbauma. Wymienił również nazwiska swoich starszych kolegów jak Samuel Dickstein, Stanisław Zaremba, po czym kontynuował:

Tak więc ponad połowa matematyków, którzy wykładali na naszych uczelniach akademickich zostało zabitych. To wielka strata dla polskiej matematyki, która rozwijała się z powodzeniem niektórych działach, jak teoria zbiorów i topologia […]. Oprócz strat personalnych polska matematyka poniosła także straty materialne. Niemcy spalili w Bibliotekę Uniwersytetu Warszawskiego która zawierała kilka tysięcy woluminów czasopism, książek i tysiące reprintów prac matematycznych różnych autorów. Całkowicie spłonęły niemal wszystkie woluminy (32) czasopisma Fundamenta Mathematicae (rok założenia 1920) i 10 woluminów „Monografii Matematycznych” (założonych w 1932 r. przez Stefana Banacha, Bronisława Knastera, Kazimierza Kuratowskiego, Stanisława Mazurkiewicza, Wacława Sierpińskiego, Hugona Steinhausa). […] Spłonęły także prywatne biblioteki wszystkich profesorów matematyki wykładających na z Uniwersytecie Warszawskim, a także duża liczba manuskryptów ich prac i podręczników napisanych podczas wojny.

W kampanii wrześniowej zginał Stefan Kaczmarz (rocznik 1895), współpracownik Stefana Banacha ze lwowskiej szkoły matematycznej. Był adiunktem Katedry Matematyki Wydziału Mechanicznego Politechniki Lwowskiej, prowadził także wykłady na Wydziale Matematyczno-Przyrodniczym Uniwersytetu Jana Kazimierza i był nauczycielem w gimnazjum im. Króla Stefana Batorego. Zajmował się algebrą, teorią funkcji rzeczywistych. Jest on twórcą pewnej metody o przybliżonym rozwiązywaniu dużych układów równań liniowych zwanej metodą Kaczmarza lub algorytmem Kaczmarza. Jest to algorytm iteracyjny, który znalazł szereg zastosowań, m.in. w tomografii komputerowej. W czasie I WW Stefan Kaczmarz był żołnierzem Legionów. Jako oficer rezerwy został zmobilizowany we wrześniu 1939 roku. Prawdopodobnie zginął w walkach kampanii wrześniowej; wersja o śmierci w Katyniu nie potwierdziła się – nie ma go na żadnej z list katyńskich.

Ofiarą zbrodni katyńskiej jest dr Józef Marcinkiewicz (rocznik 1910), docent Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie, autor prac z teorii szeregów trygonometrycznych, układów ortogonalnych, interpolacji funkcji wielomianami trygonometrycznymi, rachunku prawdopodobieństwa. W 1939 roku uzyskał stypendium naukowe z Narodowego Funduszu Kultury i wyjechał do Paryża, a potem do Londynu. Na wiadomość o ogloszeniu w Polsce mobilizacji zdecydował się na powrót do kraju, mimo ze koledzy brytyjscy mu to odradzali. Jako oficer rezerwy w stopniu porucznika piechoty został przydzielony do 41. Suwalskiego Pułku Piechoty; po wkroczeniu Armii Czerwonej dostał się do niewoli. Przebywał w obozie jenieckim w Starobielsku. W kwietniu 1940 roku rozstrzelany przez NKWD w Charkowie; jego szczątki znajdują się na Polskim Cmentarzu Wojennym w Charkowie. Rękopisy prac, które przekazał rodzicom, zaginęły, gdyż w czerwcu 1949 roku rodzice zostali deportowani i sześć miesięcy później zmarli z głodu w Bucharze.

Promotor jego pracy doktorskiej, prof. Zygmund napisał: Rozpatrując wszystko co Marcinkiewicz zrobił w swoim krótkim życiu i co jeszcze mógłby zrobić w normalnych okolicznościach, jego wczesna śmierć może być uznana za największa stratę polskiej matematyki.

28 września 1939 roku podczas bombardowania Warszawy w wieku 88 lat zginął senior polskich matematyków, Samuel Dickstein. Na Uniwersytecie Warszawskim od 1915 roku wykładał algebrę wyższą oraz historię nauk ścisłych, wykłady prowadził aż do 1937. Opublikował ponad 260 prac. Przyczynił się do wytworzenia warunków rozwoju późniejszej polskiej szkoły matematycznej. Był członkiem wielu towarzystw naukowych zagranicznych i krajowych, a także wiceprezesem Międzynarodowej Akademii Historii Nauk Ścisłych. W latach 30. swoją olbrzymią bibliotekę matematyczną, liczącą około 10 tysięcy tomów, ofiarował Towarzystwu Naukowemu w Warszawie. Spłonęła w Powstaniu Warszawskim; wcześniej we wrześniu 1939 roku spłonęły razem mieszkaniem Dicksteina zgromadzone przez niego materiały do monografii o Adamie Adamandym Kochańskim, polskim matematyku i astronomie, żyjącym w XVII wieku.

W listopadzie 1939 roku Niemcy aresztowali 183 profesorów krakowskich wyższych uczelni i wysłali do obozu w Sachsenhausen. Wśród nich był profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego, Witold Wilkosz (rocznik 1891), autor monografii Les proprietés topologiques du plan euclidien (Paryż 1931) oraz 6 podręczników z zakresu teorii mnogości, arytmetyki, algebry, teorii liczb. Zwolniony z obozu w 1940 roku wrócił do Krakowa ze zrujnowanym zdrowiem i zmarł 31 sierpnia 1941 roku.

We wrześniu 1941 roku w podwileńskich Ponarach został zamordowany Adolf Lindenbaum, logik i matematyk, student, a potem asystent prof. Wacława Sierpińskiego.

Największe straty w wyniku II WW odniosła lwowska szkoła matematyczna. 1 lipca 1941 roku około trzeciej nad ranem do Lwowa wmaszerowały oddziały Wehrmachtu, a już następnego dnia Gestapo aresztowało prof. Kazimierza Bartla, kierownika Katedry Geometrii Wykreślnej Politechniki Lwowskiej, pięciokrotnego premiera polskiego rządu. Prof. Bartel został aresztowany w swoim gabinecie na Politechnice Lwowskiej, a następnie uwięziony w gmachu przy ul. Pełczyńskiej, dotychczasowej siedzibie NKWD. Jednocześnie Gestapo wkroczyło do jego domu, który obrabowano; część biblioteki spalono, a książki naukowe profesora wywieziono do Berlina. Żona profesora Bartla wraz z córka zostały zmuszone do opuszczenia domu w ciągu 10 minut.

Późnym wieczorem 4 lipca 1941 roku funkcjonariusze Einsatzkommando zur Besonderen Vervendung jednostki powołanej do „oczyszczania terenu z elementu szczególnie niebezpiecznego” i dowodzonej przez SS-Brigadenführera dra Eberhardta Schōngartha, wkroczyli do mieszkań 22 profesorów lwowskich uczelni – Uniwersytetu Jana Kazimierza i Politechniki Lwowskiej - i zabrali z nich wszystkie znajdujące się tam osoby. Oprócz profesorów zabrano członków ich rodzin, a także osoby czasowo tam przebywające. Wśród aresztowanych byli matematycy z Politechniki Lwowskiej: prof. Antoni Łomnicki, lat 60, kierownik Katedry Matematyki Wydziału Mechanicznego i prof. Włodzimierz Stożek, lat 57, kierownik Katedry Matematyki Wydziału Inżynierii Lądowej i Wodnej Politechniki Lwowskiej. Zostali straceni nad ranem, na Wzgórzach Wóleckich, a ich zwłoki zakopano na miejscu egzekucji. 12 lipca lista zamordowanych profesorów lwowskich powiększyła się o dwóch pracowników Akademii Handlu Zagranicznego, aresztowanych poprzedniego dnia - ekonomistę prof. dr Henryka Korowicza i matematyka prof. dr Stanisława Ruziewicza. Wg. prof. Zygmunta Alberta, zostali rozstrzelani na terenie piaskowni przy ulicy Janowskiej. Prof. Kazimierz Bartel żył dwa tygodnie dłużej; został rozstrzelany na podwórzu więzienia „Brygidki”, w nocy z 25 na 26 lipca 1941 roku. Do dziś nie wiadomo, gdzie pochowano jego ciało.

Po klęsce pod Stalingradem Niemcy zaczęli zacierać ślady swoich zbrodni W październiku 1943 roku, nakazali odgrzebanie zwłok zamordowanych w lipcu 1941 roku profesorów i spalenie ich na stosie; popioły zostały rozsypane na okolicznych polach.

Zamordowani w lipcu 1941 roku lwowscy profesorowie wychowali następna generację matematyków.

It was the student generation of Juliusz Schauder, Mark Kac, Stanisław Ulam, Władysław Orlicz, Marceli Stark, Henryk Auerbach, Ludwik Sternbach, Stanislaw Mazur, and Julian Schreier. ... I was a part of that generation. Mathematics in that group of infatuated young people was kind of a fever. We would get together at all times of day and night, talking incessantly mathematics – po latach powiedział w wywiadzie Zygmunt William Birnbaum, wywodzący się z lwowskiej szkoły matematycznej. Birnbaum w lipcu 1937 przeniósł się do Stanów Zjednoczonych, a od 1939 roku był profesorem w Uniwersytecie Waszyngtona w Seattle.

Herman Auerbach (rocznik 1903), starszy asystent w Zakładzie Matematycznym Uniwersytetu Jana Kazimierza, w październiku 1936 uzyskał veniam legendi z zakresu matematyki na wydziale Matematyczno-Fizycznym. Jego twórczość naukowa dotyczyła wielu działów matematyki: zajmował się teorią zmiennej rzeczywistej, geometrią ciał wypukłych i ich zastosowań, rachunkiem prawdopodobieństwa. Podczas okupacji niemieckiej został zamknięty w getcie. Nawet w tych warunkach pracował naukowo – rękopis jego ostatniej pracy „O geometrii trójkąta” powstał na odwrocie niemieckich formularzy; dopiero po 50 latach została opublikowana w „Wiadomościach Matematycznych” (nr 29/1992). Aby uniknąć transportu do obozu zagłady w Bełżcu, 17 sierpnia 1942 roku popełnił samobójstwo zażywając cyjanek potasu.

Juliusz Schauder (rocznik 1899) był najwybitniejszym uczniem Stefana Banacha, autorem 33 prac naukowych. Najważniejsze osiągnięcia Schaudera dotyczyły topologii algebraicznej, a zwłaszcza przeniesienia niektórych pojęć i twierdzeń topologicznych na przestrzenie Banacha. Wyniki jego badań dotyczące równań różniczkowych cząstkowych drugiego rzędu typu eliptycznego i hiperbolicznego stały się podstawą nowoczesnej teorii równań różniczkowych cząstkowych. Podczas okupacji niemieckiej przez wiele miesięcy ukrywał się u znajomych, m.in. w mieszkaniu innego lwowskiego matematyka, Władyslawa Nikliborca, docenta Wydziału Ogólnego Politechniki Lwowskiej. Zginął zastrzelony przy próbie ucieczki z transportu do obozu w Bełżcu; niedługo później Niemcy zamordowali jego żonę, przeżyła jedynie córka ukrywana w klasztorze.

Inny współpracownik Stefana Banacha, Stanisław Saks (rocznik 1897), uczestnik powstań śląskich, autor prac z teorii funkcji i analizy funkcjonalnej, w 1942 roku przeniósł się ze Lwowa do Warszawy, gdzie został aresztowany przez Gestapo i zamordowany (23 listopada 1942 roku).

Stefan Banach nie znalazł się na liście proskrypcyjnej wg której funkcjonariusze Einsatzkommandodra Eberhardta Schōngartha aresztowali lwowskich profesorów. Wraz z wieloma lwowskimi uczonymi podjął pracę w Instytucie Badań nad Tyfusem Plamistym i Wirusami, kierowanym przez prof. Rudolfa Weigla. Zostali karmicielami wszy. Alternatywą był wyjazd do pracy fizycznej w Rzeszy. Karmienie trwało 45 min. podczas których trzeba było wytrzymać bolesne pieczenie ssących krew wszy. Karmicielami wszy byli matematycy Knaster, Orlicz, Barański, Albrycht, a także Stanisław Kulczyński - botanik i rektor UJK, Alfred Jahn, po wojnie rektor Uniwersytetu Wrocławskiego, Zbigniew Herbert, Andrzej Szczepkowski, Stanisław Skrowaczewski. Papiery „od Weigla” z informacją, ze „kontakt z okazicielem dokumentu grozi śmiercią", pozwalały wyść cało z łapanki i uniknąć wywózki na roboty.

Jesienią 1944 roku, kiedy sowieci ponownie zajęli Lwów, Stefan Banach był kilkakrotnie przesłuchiwany przez NKWD. Musiał przed sowieckim prokuratorem tłumaczyć się z pracy w Instytucie Weigla „dla faszystów”. W archiwach ukraińskich zachowały się protokoły tych przesłuchań. Śledczy pytali go losy innych karmicieli wszy, a także jego asystentów. Banach mówił o tym co wiedział o losach Auerbacha, Schaudera, Saksa. Asystent Szperling został zamordowany krótko po wkroczeniu Niemców, o czym mówiła Banachowi jego matka, zaś asystent Ludwik Sternbach otruł się w momencie aresztowania. Podczas tych przesłuchań Banach był już śmiertelnie chory (nowotwór płuc); zmarł 31 sierpnia 1945 roku. Został pochowany na Cmentarzu Łyczakowskim, w grobowcu rodziny Riedlów, niedaleko grobu Marii Konopnickiej.

Kilka tygodni wcześniej, w Grodzisku Mazowieckim w szpitalu zmarł z wycieńczenia po Powstaniu Warszawskim Stefan Mazurkiewicz (rocznik 1888), profesor Uniwersytetu Warszawskiego od 1920 roku. W tym samym roku wraz z Janiszewskim i Sierpińskim założył "Fundamenta Mathematicae" - pierwsze polskie czasopismo matematyczne o randze światowej, poświęcone topologii, teorii mnogości, funkcjom rzeczywistym i logice matematycznej. Profesor Mazurkiewicz zajmował się teorią rachunku prawdopodobieństwa i topologią. W 1920 roku podczas wojny polsko – bolszewickiej podjąl współpracę z Biurem Szyfrów Oddziału II Sztabu Generalnego WP. Uczestniczył w łamaniu szyfrów i kształceniu polskich kryptologów. Marian Rejewski, jeden z twórców Enigmy, w swoich wspomnieniach mówi, że zajęcia z kryptografii prowadził z nim prof. M.; nie użył w swej relacji nazwiska profesora, bo mimo iż zapewne wiedział o jego śmierci, obawiał się, że samo wspomnienie o jego pracy w II Oddziale może zaszkodzić rodzinie lub imieniu profesora.

Większość matematyków, którzy padli ofiarą „łobuzów od historii” nie ma swojego grobu. Nie ma gdzie zapalić świeczki, ani położyć kwiatów. Pozostali tylko w pamięci swoich rodzin i swoich kolegów. Niektórzy na kartach podręczników – algorytm Kaczmarza, przestrzeń Banacha, lemat Auerbacha …

Przy pisaniu notki autorka korzystała z publikacji: