Pan jest mocą swojego ludu,
Pieśnią moją jest Pan.
Moja tarcza i moja moc,
Pan jest mym Bogiem, nie jestem sam,
W Nim moja siła, nie jestem sam.
Wczoraj, 25 czerwca 2017 roku, w Wilnie na Placu Katedralnym miała miejsce pierwsza w historii Litwy uroczystość beatyfikacji. W imieniu Ojca Św. Franciszka prefekt Kongregacji do Spraw Kanonizacyjnych, ks. kard. Angelo Amato ogłosił błogosławionym ks. abp. Teofila Matulonisa, biskupa - męczennika czasów komunizmu, który w sowieckich więzieniach i łagrach spędził ponad 25 lat ze swego 90-letniego życia.
Teofil Matulonis urodził się 4 lipca 1873 we wsi Kudoriškis, na Litwie, jako drugie dziecko w rodzinie litewskich rolników. Matka osierociła go wcześnie (zmarła podczas porodu czwartego syna). Teofil wstąpił do seminarium duchownego w Sankt Petersburgu, gdzie 17 marca 1900 roku przyjął święcenia kapłańskie z rąk bp. Antoniego Maleckiego. Został mianowany wikariuszem tamtejszej parafii pw. św. Katarzyny, a w 1918 został proboszczem pw. Najświętszego Serca Pana Jezusa. Posługę duszpasterską pełnił wśród wiernych wielu narodowości i mówił ich językami: Litwinów, Polaków, Rosjan i Łotyszy. Po rewolucji 1917 roku, kontynuował pracę duszpasterską w Związku Sowieckim.
Z chwila przewrotu bolszewickiego, w Rosji rozpoczęła się walka z religią i duchowieństwem. Lenin i jego towarzysze uznali religię, zwłaszcza chrześcijaństwo, za główną przeszkodę w zbudowaniu ustroju komunistycznego. Walka przeciw religii jest środkiem koniecznym i najbardziej skutecznym dla utorowania drogi komunistom – obwieścił Michaił Kalinin na II Kongresie Związku Bezbożników w 1929 roku (na tym kongresie zmieniono nazwę na Związek Wojujących Bezbożników).
Ze względu na to, że duchowieństwo było ważnym czynnikiem zachowania życia religijnego, ustawodawstwo sowieckie zaliczało duchownych do kategorii tzw. liszeńców, czyli osób bez praw obywatelskich. Oznaczało to nie tylko pozbawienie praw wyborczych, ale także prawa do kartek zywnosciowych, do opieki lekarskiej i do mieszkania komunalnego. Natomiast będąc zaklasyfikowanymi jako „klasa niepracująca”, duchowni byli zobowiązani do płacenia wysokich podatków, wysokich stawek za komorne, oraz musieli wnosić wysokie opłaty za zezwolenia uprawniające do wykonywania funkcji duszpasterskich. Jako element wrogi ustrojowi podlegali nieustannej inwigilacji przez GPU/NKWD.
Plan likwidacji Kościoła katolickiego w Związku Sowieckim był realizowany konsekwentnie za pomocą aresztowań, procesów, więzień, łagrów i zsyłek, a w szczytowym okresie terroru 1936-1938 także rozstrzeliwań. Aresztowania duchowieństwa katolickiego trwały nieprzerwanie od 1918 roku. W sposób masowy zastosowano je w latach 1929 - 1931, kiedy to aresztowano łącznie 142 księży, przede wszystkim narodowości polskiej i niemieckiej (1920 r. – 45 aresztowań, 1930 r. – 74 aresztowania, 1931 r.- 23 aresztowania), oraz w 1938 roku kiedy aresztowano wszystkich pozostałych jeszcze na wolności księży katolickich w Związku Sowieckim. Jedno z haseł propagandy antykościelnej opublikowanym w polskojęzycznym tygodniku „Orka” głosiło: Kler pomocnik kontrrewolucji. Kler katolicki to najwierniejszy sługa polskich faszystów, kapitalistów i obszarników” („Orka” 14.12.1929).
Ks. Teofil Matulonis po raz pierwszy został skazany w grupowym procesie duchowieństwa katolickiego, który miał miejsce w Moskwie, w dniach 21-25 marca 1923. Oskarżonymi było 14 księży z Petersburga, a głównym oskarżonym był abp J. Cieplak. Wszyscy zostali oskarżeni o działalność kontrrewolucyjną w rzekomo stworzonej przez nich w tym celu organizacji antysowieckiej i o działalność szpiegowską na rzecz Polski. Zapadły dwa wyroki śmierci; otrzymali je główny oskarżony abp Cieślak i ks. Konstanty Budkiewicz. Pod wpływem protestów pochodzących z krajów Zachodniej Europy abpowi Cieślakowi karę śmierci zamieniono na 10 lat więzienia, w rok później wydalono go ze Związku Sowieckiego. Natomiast ks. Konstanty Budkiewicz został natychmiast po wydaniu wyroku rozstrzelany. Pozostali księża, wśród nich ks Teofil Matulonis, odbyli kary kilku lat więzienia w więzieniu Sokolniki pod Moskwą.
8 grudnia 1928 Pius XI mianował uwięzionego ks Teofila Matulonisa biskupem pomocniczym mohylewskim, ze stolicą tytularną Matrega. Po wyjściu ks. Matulonisa na wolność, biskup Antoni Małecki udzielił mu potajemnie sakry 8 lutego 1929 roku w Leningradzie. 24 listopada 1929 roku ks. bp. Matulonis został aresztowany ponownie i zesłany do łagru na osławionych Sołówkach (Wyspy Sołowieckie). Wydostał się na wolność w 1933 r. dzięki wymianie więźniów między Litwą a ZSSR.
19 pażdziernika 1933 roku PAT (Polska Agencja Telegraficzna) podała informację o wymianie więźniów między Litwą a Związkiem Sowieckim, która miała miejsce na granicy Łotwy ze Związkiem Sowieckim, w miejscowości Indra. W wyniku tej wymiany na Litwę powróciło 11 księży katolickich: Michał Bugienis, Kazimierz Wieliczko, Wincenty Dejns, Wincenty Ilgnis, Jan Ladyga, Jan Pawłowicz, Witold Pawłowicz, Augustyn Pronekietis, Władysław Czegis, Kazimierz Jurszan i bp Teofil Matulonis. W imieniu abpa z Rygi przybyłych ze Związku Sowieckiego księzy powitał bp biskup pomocniczy tej diecezji, ks. A. Rancan. Do Indry przybył również z Kowna ks. bp Wincenty Mieleszko, aby powitać uwolnionych księży w imieniu Ojca św. Piusa XI i katolików z Litwy. Bp Mieleszko wręczył ks. bp Matulonisowi fioletową piuskę, co za zaskoczyło pozostałych księzy, którzy z wyjątkiem ks. Pronekietisa nie wiedzieli, ze jest wśród nich biskup. Bp. Matulonis wyglądał strasznie – wychudzony, twarz bladożółta, w łachmanach, na nogach buty różnej wielkości. Po ceremonii powitania bp Rancan zaprosił księży na śniadanie do swego wagonu, którym następnie odjechali do Dyneburga. Po krótkim postoju w Dyneburgu księża wyruszyli do Kowna. (Kurier Warszawski 20. X. 1933 r.)
Po kilku tygodniach spędzonych na Litwie, ks. bp Matulonis udał się do Watykanu, gdzie został przyjęty na prywatnej audiencji przez Ojca św. Piusa XI. Następnie udał się USA gdzie odwiedzał litewskie parafie; na licznych spotkaniach z wiernymi informował o sytuacji katolików w Związku Sowieckim. Po powrocie na Litwę, zamieszkał w Kownie, w klasztorze sióstr benedyktynek. Pomagał w duszpasterstwie i pełnił różne funkcje w archidiecezji kowieńskiej. Pragnął wrócić do Rosji, był bowiem biskupem wyświęconym do posługi w diecezji mohylewskiej, jednak okazało się to niemożliwe.
W 1943 r. został mianowany przez Piusa XII biskupem koszedarskim. Rządy w tej diecezji sprawował do 1945 roku. Po wejściu na te tereny wojsk sowieckich bp Matulonis został zatrzymany przez NKWD i osadzony w więzieniu na Łukiszkach w Wilnie. W grudniu 1946 r. aresztantami NKGB na Łukiszkach byli również żołnierze wileńskiej AK. Z jednym z nich, Bronisławem Krzyżanowskim ps. „Bałtruk” bp Matulonis przebywał w jednej celi. „Bałtruk” zapamiętał szczegóły wieczerzy wigilijnej w więzieniu przy placu Łukiskim. „Do Wigilii zasiedliśmy we czworo, poza biskupem i mną byli: policjant Lunis Mesauskas oraz ulubiony przeze mnie Malunovičius" – relacjonował Bronisław Krzyżanowski - "Nie zasiedliśmy, ale raczej przycupnęliśmy koło stołu, z braku miejsc siedzących. Nastrój był podniosły. Jedyną gafą było położenie przeze mnie na stole wigilijnym kawałka masła z mego worka, który to tłuszcz nie jest dostatecznie postny na taką okazję. Biskup nie potrzebował interweniować, bo baczny policjant Lunis w lot naprostował gafę”.
Bp Matulonis został skazany przez sowiecki sąd na 7 lat więzienia. Po odbyciu kary w więzienia we Włodzimierzu, nie odzyskał jednak wolności, ale został umieszczony w domu opieki. Po kilku latach władzom kościelnym udało się ustalić miejsce jego pobytu i podjęły interwencję o uwolnienie go. Kiedy wrócił w 1956 r., miał już 83 lata, był chory, ledwo mógł chodzić. Nie pozwolono mu mieszkać w Koszedarach, więc zamieszkał w Birsztanach na terenie diecezji koszedarskiej, skąd w sposób tajny kierował swoją diecezją. Tam za zgodą Stolicy Apostolskiej wyświęcił na swego biskupa pomocniczego ks. Vincentasa Sladkevičiusa, który później został kardynałem. Za to „przestępstwo” bp Matulonis został wysłany do Szadowa na północy Litwy. Był to rodzaj aresztu domowego.
9 lutego 1962 św. Jan XXIII mianował go arcybiskupem i zaprosił go do udziału w Soborze Watykańskim II. Jednak nie doszło do tego, ponieważ w sierpniu policja brutalnie wtargnęła do jego mieszkania, aby dokonać rewizji i abp Matulonis został pobity, a trzy dni później – 20 sierpnia 1962 r. – zmarł w Szadowej. Pochowano go w krypcie biskupiej w kościele katedralnym pw. Przemienienia Pańskiego w Koszedarach.
W 1990 roku rozpoczęto diecezjalny etap jego procesu beatyfikacyjnego, który zakończył się w 2008 roku przekazaniem akt procesu do Kongregacji do Spraw Kanonizacyjnych. 1 grudnia 2016 roku papież Franciszek ogłosił dekret, zgodnie z którym litewski arcybiskup Teofil Matulonis (1873-1962) został uznany za męczennika.
25 czerwca 2017 roku podczas mszy beatyfikacyjnej do ołtarza przyniesiono sarkofag z doczesnymi szczątkami bł. Teofila. Po odczytaniu przez kardynała Amato listu apostolskiego papieża Franciszka zawierający formułę beatyfikacji, odsłonięto portret nowego błogosławionego, przedstawiający abp. Matulonisa opierającego się jedną dłonią na lasce pasterskiej, a drugą o drut kolczasty obozu. Wspomnienie liturgiczne bł. Teofila zostało wyznaczone na 14 czerwca.
Msza św. odprawiana była po łacinie. Pierwsze czytanie z Księgi Izajasza (20; 10-13) odczytano po rosyjsku:
Pan jest przy mnie jako potężny mocarz; dlatego moi prześladowcy ustaną i nie zwyciężą. Będą bardzo zawstydzeni swoja porażką, okryci wieczna i niezapomnianą hańbą.
Psalm 69 odśpiewano po litewsku, drugie czytanie z Listu św. Pawła do Rzymian odczytano po polsku, zaś fragment Ewangelii wg św. Mateusza (Mt 10,26-33) - po litewsku:
W homilii ks. kard. Amato powiedział:
Martirium propter aerumnas carceris. Śmierć spowodowana przez cierpienia związane z więzieniem stała się męczeństwem Bł. Teofila Matulionisa, arcybiskupa Koszewar. Długie i ciężkie pobyty w więzieniach, w obozach koncentracyjnych, w przymusowych aresztach domowych, stopniowo wyczerpały siły tego odważnego świadka Ewangelii.
[…]
Nasz Błogosławiony stawił czoła temu wzburzonemu morzu ze spokojem i mocą ducha, pozostając zawsze mocnym w wierze i nadziei przyszłego wyzwolenia. Nie uległ nienawiści. Nienawidzić, byłoby dla niego najgorszym sposobem reakcji na zło. Zawsze jego odpowiedzią było przebaczenie.
Dlatego Kościół z radością obchodzi dzisiaj beatyfikację tego wielkiego syna Litwy, drogiej Ojczyzny, którą czcił poprzez życie wierne chrześcijańskim i ludzkim wartościom wolności i braterstwa.
Dzień dzisiejszy jest dniem święta dla wszystkich. Pamięć przeżytych cierpień nie powinna zaćmić naszej radości, ale przypomnieć wszystkim obowiązek przebaczenia, szacunku i modlitwy za bliźniego, także za nieprzyjaciela.
W tradycji chrześcijańskiej męczeństwo jest naśladowaniem Chrystusa w sposób wyjątkowy. Chrystus jest obecny w męczenniku w szczególny sposób, wlewając w niego siłę i odwagę. Męczennicy są świadomi słów, jakie Jezus skierował do swoich uczniów: „Nie bójcie się tych, którzy zabijają ciało, lecz duszy zabić nie mogą. (…) Do każdego więc, który się przyzna do Mnie przed ludźmi, przyznam się i Ja przed moim Ojcem, który jest w niebie.” (Mt 10, 28.32)
Ojciec Święty Franciszek w Liście Apostolskim ogłaszającym beatyfikację, czci męczennika Theofilusa Matulionisa jako „Pasterza według serca Chrystusa, heroicznego świadka Ewangelii, odważnego obrońcę Kościoła i godności człowieka”.
W uroczystościach beatyfikacyjnych uczestniczyło ponad 50 tysięcy wiernych z Litwy, Białorusi, Polski, Łotwy, a także Kanady, USA i Australii. Wzięła w nich udział prezydent Litwy Dalia Grybauskaitė,, która powiedziała, że beatyfikacja abp. Matulonisa jest wielkim dniem dla całej Litwy i wszystkich Litwinów z całego świata i poprosiła nowego błogosławionego o opiekę nad ojczyzną.
W uroczystości uczestniczyli także członkowie Prezydium Rady Konferencji Biskupich Europy (CCEE): przewodniczący kard. Angelo Bagnasco z Włoch oraz dwaj wiceprzewodniczący: kard. Vincent Nichols z Wielkiej Brytanii i abp Stanisław Gądecki z Polski, a także kardynałowie: Joachim Meisner z Niemiec i Dominik Duka z Czech, grupa biskupów z Polski (abp Wojciech Polak, abp Edward Ozorowski, bp Henryk Ciereszko, bp Jerzy Mazur, bp Romuald Kamiński, bp Marian Kruszyłowicz), a także biskupi z Litwy (w tym kard. Audrys Bačkis), Białorusi (metropolita mińsko-mohylewski abp Tadeusz Kondrusiewicz), Łotwy, Estonii, Rosji, Ukrainy, Bośni i Hercegowiny oraz USA.
***
Przy pisaniu notki autorka korzystała z następujących publikacji:
1. Roman Dzwonkowski SAC, Represje wobec duchowieństwa katolickiego w ZSRR 1918-1939, [w] Skazani jako „szpiedzy Watykanu”, wyd. Apostolicum, Ząbki 1998,
2. http://kpbc.ukw.edu.pl/dlibra/plain-content?id=64361
3. http://www.wilnoteka.lt/pl/artykul/w-lesie-i-w-celi-kresowe-swieta-za-wojny-i-okupacji
4. https://www.przewodnik-katolicki.pl/NEWS/2017/abp-Teofil-Matulionis-ogloszony-blogoslawionym
5. http://www.vilnensis.lt/homilia-kardynala-angelo-amato/?lang=pl
6. https://ekai.pl/abp-matulionis-litewski-kard-wyszynski/
