Rozstanie, alienacja... oczami dziecka. Rozmowa z ekspertem, psycholog Agatą Jarzyną

Katarzyna Chrzan: Witam Panią Pani Agato. Czy mogę prosić Panią o krótkie przedstawienie się naszym Czytelnikom?

Agata Jarzyna: Jestem z zawodu psycholożką, mediatorką i psychoterapeutką. Na co dzień pracuję (od 2004 roku) w KOPD   Komitet Ochrony Praw Dziecka . Wspieram rodziców w sytuacjach kryzysu okołorozwodowego. Prowadzę grupy psychoedukacyjno wsparciowe dla rodziców, mediacje rodzinne i konsultacje wychowawcze.Jestem koordynatorką i współtwórczynią Standardów Pomocy Dziecku w sytuacji rozstania rodziców i Akademii Dobrego Rozstania Akademia Dobrego Rozstania - nowego projektu realizowanego przez KOPD.

KCh: Proszę powiedzieć, czy temat alienacji rodzicielskiej jest w Polsce dla psychologów albo ekspertów zajmujących się zagadnieniami kryzysu rodziny np. biegłych sądowych etc. stosunkowo nowy?

AJ: Temat alienacji, a przede wszystkim zjawiska i mechanizmów jakie się pod tą nazwą kryją, jest obecny od bardzo dawna w pracy zespołu KOPD. Tak naprawdę od początku działalności KOPD, czyli od 1981, zgłaszają się do nas rodzice, bo czują się bezradni wobec sytuacji, w której się znaleźli. Strony walczą, dzieci nie mają kontaktu z drugim rodzicem, czy też są uwikłane w sprawy dorosłych, są na przykład kartą przetargową, albo tracą całkowity kontakt z jednym z rodziców, czy odmawiają spotkań z jednym z rodziców itd. Dzieci i rodzice przeżywają bardzo silne i trudne emocje, sytuacja rozstania rodziców jest przecież nieznośna i napięta do granic możliwości i trudno jest sobie to wszystko poukładać tak, by przejść przez rozwód, czy rozstanie, bez szwanku, albo przynajmniej z jak najmniejszymi ranami.

Dla dzieci to sytuacja, która bardzo często przekracza ich możliwości emocjonalne i poznawcze, może prowadzić do zaburzenia więzi związanej z sytuacją separacji i rozwodu rodziców, bo tak rozumiem i tak nazywam mechanizmy i uwarunkowania psychologiczne, które się kryją pod pojęciem nazwy alienacja rodzicielska.

KCh: Przypomnijmy w jakich okolicznościach możemy mówić o alienacji rodzicielskiej, a kiedy nie mówimy o takim zjawisku? Czy istnieją jakieś wyraźne przesłanki, granice do rozpoznania tego stanu?

AJ: Gwałtowne odrzucenie przez dziecko jednego z rodziców po rozwodzie lub separacji jest znamienne. Rozwód, czy separacja  rodziców jest sytuacją, która powoduje reakcję obronną dziecka w formie mechanizmu obronnego, zwanego psychicznym rozszczepieniem. W moim rozumieniu tego zjawiska, zgodnie z tym co przedstawiają badacze i specjaliści w tej dziedzinie z Family Separation Clinic w Londynie, alienację uważam za problem relacyjny, w którym dziecko nieświadomie wykorzystuje dezadaptacyjną obronę rozszczepienia psychicznego w odpowiedzi na dynamikę i kontekst relacyjny, który stał się przerażający i przytłaczający. Przy takim podejściu każdy przypadek ma swoją unikalną dynamikę i bardzo trudno o wyraźne granice i przesłanki. 

Moim zdaniem, dokładnie tak jak to proponują specjaliści z Londynu, ważny jest zróżnicowany proces oceny relacji i dynamiki rodziny, a nie diagnostyczny model oparty na kryteriach i czynnikach w celu określenia obecności lub braku tego, co nazywamy alienacją rodzicielską. Myślę, że w tym celu potrzebny jest właśnie zróżnicowany proces oceny w celu zidentyfikowania konkretnych i szczególnych przyczyn odrzucenia przez dziecko jednego z rodziców, wraz z drogą leczenia, która odpowiada indywidualnym potrzebom rodziny. 

Bardzo bliskie jest mi podejście, w którym u podstaw rozumienia tego, co potocznie określa się mianem alienacji jest wyobcowanie, przede wszystkim jako wyobcowanie dziecka od siebie w wyniku obronnego rozszczepienia. Bardzo ważne jest aby patrzeć na dziecko i rozumieć to zjawisko poprzez pryzmat tego, co dzieje się z dzieckiem, poprzez jego przeżycia wewnętrzne, jego stan umysłu.

Cytując słowa Karen i Nick Woodall: Nigdy nie traktujemy dziecka jako przedmiotu sporu rodzicielskiego, ale zawsze jako podmiot jego własnego przeżytego doświadczenia i to właśnie przeżyte doświadczenie dziecka jest sercem pracy. To właśnie przeżyte doświadczenie dziecka jest sercem pracy specjalistów z Londynu proponujących to podejście.

KCh: Po jakich zachowaniach dziecka możemy rozpoznać, że stało się ono ofiarą alienacji rodzicielskiej? Czy do rozpoznania takiego procesu zachodzącego w dziecku potrzebne są jakieś szczególne badania psychologiczne, żeby mieć pewność, iż coś takiego się dzieje?

AJ: Rozdarcie i rozszczepienie w sytuacji alienacji jest obecne w przeżyciach dziecka. W podejściu proponowanym przez brytyjskich badaczy i terapeutów widoczna jest perspektywa psychologiczna dziecka, która pokazuje złożoność relacji i reakcji psychologicznych dziecka na sytuację, z którą nie może się pogodzić. Istotą alienacji według praktyków i badaczy z Family Separation Clinic, Karen i Nickiem Woodall, jest utworzenie w umyśle dziecka dwóch światów – dobrego i złego. Pierwszy jest światem rodzica preferowanego – całkowicie dobry i idealizowany. Drugi to świat rodzica alienowanego i jest to świat zły. 

Zjawisko to oparte jest na psychologicznym mechanizmie obronnym, zwanym rozszczepieniem, które zostało opisane w teoriach psychoanalitycznych i psychologii psychodynamicznej, polega ono na czarno-białej, wewnętrznej reprezentacji obiektów, opisywanej jako niezintegrowany podział na aspekty dobre i złe, przy braku umiejętności jednoczesnego doświadczania obu stron jako jednej, spójnej całości. 

Koncepcja rozszczepienia został rozwinięty przez Rolanda Fairbairna w nurcie teorii relacji z obiektem. Zaczyna się jako nieumiejętność niemowlęcia do łączenia zaspokajających jego potrzeby aspektów zachowania rodziców (postrzeganych jako dobre) oraz niesatysfakcjonujących aspektów zachowania (postrzeganych jako złe) w spójną charakterystykę jednostki, co prowadzi do reprezentacji aspektów pozytywnych i negatywnych jako odrębnych. 

KCh: Jak w tym kontekście odróżnić alienację rodzicielską od konfliktu lojalnościowego?

AJ: Ważne jest oczywiście psychologiczne ujęcie alienacji w oparciu o charakter więzi i relacji z rodzicami. W praktyce rzadko patrzymy na alienację rodzicielską od strony głębi psychologicznej i charakteru relacji. Często bardziej skupiamy się na sygnałach i objawach alienacji oraz strategiach alienacyjnych, które są dobrze opisane w literaturze. 

Konflikt lojalności jest opisany jako jeden z objawów i strategii obronnych  dziecka na to co dzieje się pomiędzy rodzicami. Dochodzi do niego wtedy, gdy rodzice w walce między sobą wykorzystują dziecko. Konflikt lojalności pojawia się w sytuacji wrogiego nastawienia do siebie rodziców, gdy dziecko odczuwa napięcie w kontekście swobodnego wyrażania uczuć w stosunku do rodziców. 

Natomiast alienacja i wyobcowanie dziecka jest jego wewnętrznym przeżyciem psychicznym wywołanym mechanizmem obronnym zwanym rozszczepieniem i rozdarciem psychologicznym, który może pojawić się w kontekście rozwodu i separacji rodziców.

Rozdarcie psychologiczne i rozdzielenie, dynamika tych mechanizmów, ich głębokość oraz kontekst i wpływ otoczenia są przedmiotem zainteresowania terapeutów brytyjskich. Ten sposób patrzenia na alienację daje szansę na interwencję terapeutyczną, która jest oparta na badaniu i rozumieniu doświadczeń dziecka z obojgiem rodziców po to, by pomóc mu w sposób jak najmniej zakłócony rozdarciem i rozszczepieniem doświadczać swoje dzieciństwo. 

Gdy patrzymy na psychikę dziecka w sytuacji wyobcowania, to według badaczy brytyjskich, jest w niej kilka części. Część defensywna, obronna, która próbuje poradzić sobie z bardzo trudną sytuacją - to obszar, do którego próbujemy dotrzeć. Szanując i rozumiejąc reakcje dziecka, nie skupiamy się tylko na zachowaniach i na tym, co dziecko robi i mówi, tylko wnikamy głębiej w istotę tego rozdarcia – mówi Nick Woodall. 

Rozdarcie ego jest mechanizmem obronnym, który tak naprawdę w sytuacji alienacji jest zdrową reakcją dziecka na niezdrową sytuację. Według psychoanalizy rozszczepienie ego, to pierwotny mechanizm obronny występujący często również u dorosłych ludzi, zwłaszcza w stanie silnych emocji. Mechanizmy obronne pomagają nam radzić sobie z wewnętrznymi konfliktami w celu ochrony osobowości (ego), zmniejszają poczucie lęku, frustracji i poczucie winy. Na ogół są one nawykowe i nieuświadomione. 

KCh: Bardzo dziękuję za przedstawienie pogłębionej i fachowej perspektywy problemu , za ukazanie optyki dziecka przeżywającego kryzys relacji jego rodziców. Rozumiem, że zaledwie dotknęłyśmy czubka góry lodowej w tym temacie, już dziś więc pozwolę sobie Panią zaprosić do kolejnych rozmów.

AJ: Bardzo dziękuję.

fot.: Pixabay