Autor: Jadwiga Magnuszewska
Wartości to drogowskazy dla decyzji, możemy, ale nie musimy ich respektować. Wspierają szybkie podejmowanie decyzji. Współpracują z sumieniem. Postępowanie wbrew wartościom wywołuje wyrzuty sumienia. Mamy hierarchie wartości. Konflikt wartości wymusza działania refleksyjne, wartości o wyższej randze są uwzględniane.
Mamy kilka osobowości, dopasowanych do środowisk, w których uczestniczymy. Osobowość definiuję jako zespół wyuczonych nawyków i zachowań. Każde środowisko ma współdzielone wartości. Zdarza się, że ignorujemy w pracy te wartości, które szanujemy w rodzinie. To sugeruje, że wartość ma zakres zastosowania.
Użyteczna wartość nie mówi jak postępować, to ograniczałoby zachowania wymagane w sytuacjach niestandardowych. Użyteczna wartość ma na celu zaktywizować skojarzenia z nią powiązane. Ten mechanizm pozwala kreatywnie szukać rozwiązań w obszarze zgodnym z wartością.
Interesujący jest związek racjonalności z wartościami. Należałoby zdefiniować pojęcie wartość i pojęcie racjonalność. Wartość to fenomen, o który dbamy. Racjonalność to postępowanie w zgodzie z argumentami. Oczywiście argumenty mogą być uznane powszechnie za nieracjonalne, wówczas mamy do czynienia z racjonalnością równoległą. Argumenty brane pod uwagę muszą być zgodne z posiadaną wiedzą. Jeśli wiedza jest uznawana powszechnie za nieracjonalną, to argumenty będą nieracjonalne.
Jak zatem opisać związek wartości z racjonalnością? Jeśli postąpimy wbrew wartościom, poczujemy wyrzuty sumienia. Czy możemy postąpić zgodnie z wartościami ale wbrew uznawanym argumentom? To zależy od charakteru, osoba zasadnicza będzie preferować wartości, osoba pragmatyczna postąpi zgodnie z argumentami.
Argumenty można uznać za tymczasowe wartości, stosowane w danej sytuacji. Jest to sztuczka psychologiczna uwalniająca z prymatu wartości nad racjonalnością.
