Miasto Leszno było w latach II Rzeczypospolitej obszarem nadgranicznym. Powiaty Kościan, Leszno, Rawicz i Gostyń znajdowały się wśród ziem najdalej wysuniętych na zachód. Fakt ten przesądzał w zasadzie o ich losie w pierwszym okresie wojny z Niemcami. Jednostki wojskowe stacjonujące w Lesznie i miejscowościach przyległych miały za zadanie jedynie wykonanie działań osłonowych koniecznych dla sprawnego przeprowadzenia koncentracji wojsk w głębi Wielkopolski. Obrona Leszna i okolic miała być jedynie przejściowa i krótkotrwała.
Na terenie województwa poznańskiego koncentrowały się siły Armii „Poznań” pod dowództwem generał dywizji Tadeusza Kutrzeby. W jej skład weszły cztery dywizje piechoty i dwie brygady kawalerii. Były to 14 Poznańska Dywizja Piechoty generała brygady Franciszka Włada ( w jej składzie miał się znaleźć 55 pułk piechoty z Leszna), 17 gnieźnieńska Dywizja Piechoty ppłk Mieczysława Modzyniewicza, 25 Kaliska Dywizja Piechoty gen. bryg. Franciszka Altera i przewieziona ze Skierniewic 26 Dywizja Piechoty pod dowództwem płk Adama Brzechwa-Ajdukiewicza oraz Wielkopolska Brygada Kawalerii gen. bryg. dr Romana Abrahama (w składzie WBK 17 pułk ułanów z Leszna) i Podolska BK, płk Leona Strzeleckiego, przetransportowana ze Stanisławowa. Ponadto w składzie Armii znajdowały się dwie brygady Obrony Narodowej „Poznań” i „Kalisz” – w składzie kaliskiej Brygady ON były bataliony „Kościan”, „Leszno”, „Rawicz”.
Maszerują żołnierze Obrony Narodowej.
Zadania Armii „Poznań” określała dyrektywa Naczelnego Wodza.
„Podstawowym zadaniem armii jest: osłaniając się na kierunku Frankfurt-Poznań przede wszystkim ubezpieczyć własnym działaniem skrzydła armii „Łódź” i armii „Pomorze”.
W razie przeważających sił nieprzyjaciela nie dać się zbyt szybko zepchnąć na ostateczną linię obrony;
Nie dać się odrzucić od armii sąsiednich, w tym celu zwrócić szczególną uwagę na kierunki: Piła – Inowrocław i Głogów – Wrocław – Koło;
Na kierunku: Frankfurt – Poznań:
wykorzystać jak najdłużej przedpola Warty i osłaniać Poznań przed zaskoczeniem,
rozpoznać działające w tym kierunki siły nieprzyjaciela;
Do opóźniania nieprzyjaciela wykorzystać wszystkie nadające się w tym celu linie terenowe;
Ostateczna pozycja obrony: nawiązanie do przedmościa Bydgoszcz-jeziora Żnin – Gopło-kanał Gopło – Warta – rzeka Warta, z wysunięciem się w rejon: Konin – Turek.”
Dowódca Wielkopolskiej Brygady Kawalerii gen. bryg. dr Roman Abraham
Rozkazem dowódcy Armii z maja 1939 r. wyznaczono gen. Abrahama odpowiedzialnym za zorganizowanie osłony w pasie przygranicznym Kościan – Leszno – Rawicz i obronne obsadzenie Warty między Mosiną a Nowym Miastem. Dowódcy WBK podporządkowano 15 i 17 pulki ułanów, 55 pp, II batalion z 68 pp, 7 dywizjon artylerii konnej, 1 dywizjon z 14 pal, bataliony ON „Kościan”, „Leszno”, „Rawicz” i „Jarocin”, szwadron kolarzy, 71 dywizjon pancerny, pociąg pancerny „Poznańczyk”, 17 batalion saperów, 3 szwadron pionierów, szwadron łączności, pluton lotnictwa towarzyszącego i baterię artylerii przeciwlotniczej nr 87.
Stanowiło to w przybliżeniu siły równe 12-13 batalionom piechoty (licząc pułk kawalerii za równowartość batalionu piechoty) uzbrojonych w 26 dział polowych, 29 dział przeciwpancernych, 2 działa przeciwlotnicze i 21 wozów pancernych (czołgi rozpoznawcze TKS i samochody pancerne). Łącznie oddziały podległe gen. Abrahamowi liczyły około 13,5 tys. żołnierzy.
Dowódca WBK podzielił podległe mu siły na Oddziały Wydzielone i Odcinki Obronne, pierwsze grupując na przedpolu Warty, a drugie na linii rzeki.
Odcinek „Rogalin” organizował ppłk Wiktor Arnold-Rusocki (zastępca dowódcy 17 pu). Miał on do dyspozycji dywizjon z 17 pułku, baon ON „Kościan” (bez kompanii), baterię z 7 dak (bez plutonu). Zadaniem Odcinka była obrona przejść na Warcie na linii Mosina – Góra i utrzymanie kontaktu z sąsiadem Brygady, 14 DP.
Na przedpolu Odcinka operował Oddział Wydzielony „Czempiń” podlegający dowódcy 17 pułku płk Ignacemu Kowalczewskiemu. W skład Oddziału wchodziły pododdziały z jego pułku (bez III szwadronu). Poszczególne jednostki rozmieszczono następująco: I szwadron rtm. Czesława Danielewicza wraz ze szwadronem kolarzy rtm. Janusza Chrzanowskiego (bez plutonu) w Morownicy, IV szwadron rtm. Czesława Juścińskiego w Przysiece Polskiej. Rejon Śmigla obsadzał pluton kolarzy, a Czacz kompania ON z baonu „Kościan”. Poszczególne jednostki zostały wzmocnione plutonami ckm i działami ppanc.. Zadaniem OW „Czempiń” była osłona kierunku Kościan – Czempiń – Rogalin i po przejściowej obronie rejonu Czacza wycofanie się na Odcinek „Rogalin”.
Leszno, 17 pułk ułanów rusza na defiladę.
Dwa kolejne Odcinki na Warcie („Śrem” i „Zaniemyśl”) tworzył dowódca 55 pp płk Władysław Wiecierzyński. Odcinkiem „Śrem” dowodził mjr Sosień (dowódca II batalionu z 55 pp), dysponując oprócz własnego batalionu baonem ON „Leszno” kpt. Franciszka Galicy (bez kompani) i 7 dak (bez baterii). Siły te miały za zadanie bronić linii Warty miedzy Górą a Śremem. Drugi Odcinek, „Zaniemyśl”, podlegał dowódcy III bat. z 55 pp ppłk Romanowi Jabłońskiemu. W skład Odcinka wchodził III batalion (bez kompanii), baon ON „Rawicz” (bez kompanii) i pierwszy dywizjon z 14 pal (bez kompanii). Zadaniem Odcinka „Zaniemyśl” była obrona Warty od Śremu do linii kolejowej Jarocin-Środa Wlkp.
Na przedpolu obu odcinków gen. Abraham umieścił trzy Odziały Wydzielone:
OW „Leszno” pod dowództwem mjr. Jana Dymowskiego. Skład I batalionu 55 pp, wzmocniony plutonem artylerii pułkowej i kompanią ppanc. (bez plutonu) na terenie Leszna oraz kompania techniczna pułku i kompania ON z baonu „Leszno” w rejonie Osiecznej, a kompania zwiadowców pułku koło Ponieca. Oddział miał bronić Leszna i osłaniać kierunek na Krzywiń, Śrem.
OW „Radzyna” stanowił III szwadron rtm. Stanisława Czerniawskiego z 17 pu wraz z plutonem ckm i działem ppanc. Siły te miały bronić rejonu Radzyny w ścisłej łączności z OW „Leszno”, a następnie wycofać się do Śremu.
OW „Rawicz” (dowódca kpt. Stefan Otworowski) dysponował 8 kompanią z III/5 pp, plutonem samochodów pancernych z 71 donu i kolarzami. Na zapleczu OW w Kunowie znajdowała się kompania z rawickiego baonu ON i pociąg pancerny „Poznańczyk”, który miał kontrolować linie kolejowe Leszno Krotoszyn i Jarocin – Nowe – Miasto.
Pododdziały 55 Poznańskiego Pułku Piechoty na rynku w Lesznie.
Czwarty odcinek obrony Warty „Nowe Miasto” obsadzał przydzielonym czasowo do WBK z 17 DP II batalionu 68 pp płk Pilwiński. Poza batalionem podlegały mu: baon ON „Jarocin”, bateria z I/14 pal i pluton saperów z 17 batalionu saperów Odcinek płk Pliwińskiego obejmował rejon między linią kolejową Jarocin – Śrem a Nowym Miastem.
Za Wartą dowódca WBK zgrupował siły odwodowe pod dowództwem ppłk Tadeusz Mikke. W skład odwodu wchodził 15 pu, 71 dyon pancerny (bez plutonu), część 17 batalionu saperów oraz bateria artylerii przeciwlotniczej Stanowisko dowodzenia gen. Abrahama znajdowało się w Śremie.
W zamiarze Abrahama chodziło nie tylko o wykonanie zadania podstawowego (obrona Warty). Jednocześnie generał zamierzał wykonać skutecznie działanie osłonowe w samym pasie nadgranicznym. Oddziały Wydzielone, wsparte w razie konieczności ruchomym odwodem pancerno-motorowym Brygady miały działać w trzech kierunkach: 1. Kościan-Czemplin-Mosina, 2. Leszno-Dolsk, 3.Rawicz-Dolsk, wykorzystując w walkach wszelkie przeszkody naturalne i sztuczne.
Generał Abraham w szczególności nie chciał oddać bez walki najważniejszych miast pasa przygranicznego. „W wyznaczonym mi pasie działania – wspomniał Abraham – znajdowały się dwa poważne węzły komunikacyjne leżące nad samą granicą: Leszno i Rawicz, które jako łatwa zdobycz nęciły przeciwnika. Leszno leżało na północno-zachodnim skrzydle odcinka, Rawicz zaś na skrajnym skrzydle południowo-zachodnim. Nie miałem zamiaru pozwolić nieprzyjacielowi na bezkarne opanowanie tych miast. Przewidziałem więc w siłach manewrowych odrębne zgrupowanie szybkiego rzutu pancerno-motorowego i kolarzy, które miało interweniować na korzyść obsady Leszna i Rawicza względnie najbardziej zagrożonego kierunku na przedpolu.” W rezultacie prawie jedna trzecia całości sił podległych dowódcy WBK znalazła się na przedpolu Warty w pasie przygranicznym (około 4 bataliony).
Wiemy, że ofensywa wojsk niemieckich w zasadzie omijała teren obsadzony przez jednostki podległe gen. Abrahamowi. W >Projekcie wytycznych „Sztabu Roboczego Rundstedta” do koncentracji grupy Armii Południe< stwierdzono wyraźnie, że 8 Armia miała za zadanie jedynie osłonę nacierającej 10 Armii od ewentualnego uderzenia polskiego z północy. Ale zadanie to miała armia wykonać „ofensywnie”, co podkreśla cytowany dokument. Na interesującym nas odcinku określano zadania 8 Armii następująco: „Na lewym skrzydle armii siły graniczne i Landwerhra pozorują natarcie na Rubież Leszno-Rawicz”. Zamiar ten uległ korekturze po wybuch wojny. Niemcy zamierzali wykonać dwa uderzenia w rejonie Wschowy na Leszno i ze Żmigrodu na Rawicz, a dalej w kierunku Poznania siłami dwu dywizji piechoty.
Nie udało się ustalić wielkości sił niemieckich z całą dokładnością. Raporty Oddziału II SG WP z sierpnia 1939 informowały o wykryciu trzech pułków piechoty na przedpolach Poznańskiego – w tym jeden pułk i dywizjon artylerii w rejonie Wschowy. Siłami, o których wiemy, że na pewno znalazły się na przeciw WBK były jednostki Grenzschutzu (13 i 14 odcinek graniczny) podporządkowane bezpośrednio dowódcy 8 Armii. Liczyły one według źródeł niemieckich 12 batalionów przeliczeniowych i kampanię saperów. Obok tego w składzie 14 odcinka znajdował się 183 pp Grenzschutzu w składzie dwa baony piechoty i kompania ppanc. – jednostka ta została użyta przeciwko 25 DP. Prawdopodobnie taka sama jednostka znajdowała się w składzie 13 Odcinka (61 pp Grenzschutzu?). Jeszcze mniej wiemy o jednostkach Landwehry. Wiadomo na pewno, że był jakiś oddział z 252 DP Landwehry, ponieważ Polacy wzięli jeńców z tej jednostki. Wiele opracowań wskazuje na obecność 221 DP usytuowanej w drugim rzucie 8 Armii bez zaznaczenia udziału w walkach 1 września. Inni autorzy wskazują, że jednostka, która była używana do walk z WBK nosiła numer 252 DP Landwehry. W londyńskim wydawnictwie PSZ znajdujemy informację, że na przeciw WBK znajdowała się 62 DP rezerwy, która osłaniała koncentrację 221 DP. Podobną rolę osłonową inny autor wyznaczył 52 DP rezerwy i 61 pp Grenzschutzu. Powstaję więc problem, że albo autorzy PSZ mylnie wydrukowali numer dywizji (62 zamiast 52), albo chodzi cały czas o tę samą dywizję (252), tylko niektórzy zapominają o cyfrze 2 przed jej numerem.
Mimo to możemy z całą stanowczością stwierdzić, że polski dowódca musiał się liczyć z zagrożeniem ze strony sił równych co najmniej dwóm dywizjom piechoty, wspartym w razie konieczności odwodową dywizją z 8 Armii (30DP) i jedną dywizją Landwechry. Oznaczało to, że przeciwko polskim kilkunastu batalionom mogli Niemcy skierować nie mniej niż 40 batalionów. Z tego w pierwszej linii około 10 przeciwko polskim 4. Ocena ta jest w pełni realna ponieważ Niemcy liczyli się poważnie z koniecznością powstrzymania ofensywy polskiej z Wielkopolski.
Pierwszy dzień wojny
O świcie, dnia 1 września 1939 r., tak jak na całej granicy polsko-niemieckiej, wojska agresora wtargnęły w pas obronny WBK. „Żołnierze! – pisał gen Abraham w okolicznościowym rozkazie – odwieczny krzyżacko-pruski wróg napadł na nasz kraj. […]. Wielkopolskiej Brygadzie Kawalerii przypada zaszczyt pierwszej walki i obrony granic kraju. […] Brońcie ojczystej ziemi i waszych rodzin”.
O godzinie 5.00 padły pierwsze pociski artyleryjskie na Leszno. Niemieckie działa znajdujące się w rejonie Wschowy i Góry usiłowały zniszczyć dworzec PKP, koszary i domy w centrum Leszna. Zarządzono alarm i przystąpiono do likwidacji tych obiektów wojskowych, które jeszcze znajdowały się w koszarach. Ogień artyleryjski trwał do godziny 6.10, lecz jego skutki były małe. Ranny został jeden żołnierz i zabity jeden koń, lokalnie wybuchły pożary. Koszary już dawno były puste, natomiast jednostki pozostawione dla obrony Leszna znajdowały się na wyznaczonych pozycjach. W pierwszej linii zaległy 1 i 3 kompania z baonu mjr Dymowskiego. Piechotę wspierał pułkowy pluton artylerii kpt. Snitko i działka ppanc. por. Hromady.
Pierwsze uderzenie wykonane przez dwa niemieckie bataliony Polacy odparli bez wysiłku. Niemcom udało się wprawdzie dotrzeć do przedmieścia Leszna, lecz zostali stamtąd odrzuceni. Żołnierze polscy wzięli do niewoli pierwszych jeńców. Stąd wiadomo, że w ataku brały udział jednostki z 252 DP i 61 pp Grenzschuzu. Około godziny 9.00 walki wybuchają w samym Lesznie. Miejscowi Niemcy zachęceni atakiem z zewnątrz przystąpili do akcji dywersyjnej. Z domu będącego własnością Niemca Hessinga, zaczął strzelać karabin maszynowy. Ostrzelano budynek komendy garnizonu i znajdujących się przed nim żołnierzy. Z 2 kompanii zginął szer. Paweł Koprykowski, a inni żołnierze byli ranni. Nie chcąc narażać się na niepotrzebne straty (budynek w którym byli niemieccy dywersanci stanowił dobrą osłonę), kpt. Snitko rozkazał ściągnąć z linii jedno działko ppanc. i trzema pociskami unieszkodliwił karabin maszynowy. Przez wyrwę w murze żołnierze bez trudu dostali się do wnętrza budynku i zatrzymali kilku dywersantów. Jeden z nich usiłował uciec i zginął. W tym samym czasie inny oddział zlikwidował punkt dywersji na wieży kościoła św. Jana. Pozostałe ogniska dywersji (na wieży kościoła św. Krzyża i na dachu gimnazjum niemieckiego) unieszkodliwili żołnierze z Obrony Narodowej. W ciągu dnia wojsko likwidujące dywersję zabiło 16 dywersantów, a 19 ujęło z bronią w ręku. Aresztowano na terenie miasta około 400 Niemców. Sąd polowy WBK skazał 5 dywersantów na karę śmierci, jednego ze względu na podeszły wiek, na dożywotnie więzienie. Od pierwszego dnia wojny sąd Brygady miał pełne ręce roboty.
Akcje dywersyjne miały miejsce znacznie wcześniej nim wybuchła wojna. Grupy niemieckich dywersantów uzbrojone w broń ręczną, karabiny maszynowe, granaty przenikały przez granicę i ukrywały się w zabudowaniach ludności niemieckiej mieszkającej po polskiej stronie. Jedna z takich grup dokonała napadu w dniu 1 września o godzinie 2.00 na urząd pocztowy we wsi Długie Stare. Dywersanci zniszczyli wówczas granatami urządzenia poczty. Inna grupa dywersyjna została zatrzymana w lasach między wsiami Długie Stare i Niechłód przez pluton osłony granicy z 17 p. uł. i odesłana następnie pod eskortą do koszar pułku w Lesznie.
Wcześniej (31 sierpnia) bandy niemieckich dywersantów przekroczyły granicę w rejonie Rawicza, paląc zabudowania i rabując mienie polskiej ludności. W tej sytuacji dowódca OW „Rawicz”, kpt. Otworowski, otrzymał rozkaz przeprowadzenia rozpoznania i zlikwidowania napadu. Do wykonania zadania przydzielono mu pluton samochodów pancernych por. Tomaszuka.
Na akty dywersji odpowiedziano również w rejonie Leszna. W Lasocicach znajdował się pluton wzmacniania Staży Granicznej por. Michała Plewy. W dniu 1 września około godziny 11.00 jedna z drużyn tego plutonu z kpr. Antonim Kamowskim na czele dokonała wypadu odwetowego w rejonie wsi Geyersdorf (Dębowa Łąka). Polscy żołnierze ostrzelali niemieckich żołnierzy i spalili kilkanaście stogów ze zbożem. Około południa, kiedy w mieście trwały jeszcze walki z dywersantami, ruszyło drugie niemieckie natarcie na Leszno. I tym razem atak się nie powiódł. Siły polskie zostały w tym czasie wzmocnione przez szwadron czołgów rozpoznawczych por. Wacława Chłopika i dwa plutony kolarzy. Wsparcie to skierował gen. Abraham do Leszna po otrzymaniu meldunku od mjr. Dymowskiego o pierwszym natarciu nieprzyjaciela. |Od godzin rannych przebywał też w Lesznie dowódca 55 pp płk W. Wiecierzyński, który osobiście czuwał nad obroną miasta.
Na północy-zachód od Leszna znajdował się II szwadron rtm. Danielewicza. Miał on za zadanie dozorować odcinek granicy między miejscowościami Koszczor i Włoszkowice. Szwadron miał ponadto rozpoznać zamiary nieprzyjaciela i osłonić koncentrację macierzystego pułku w rejonie Czacza. W związku z tym rtm. Danielczyk wzmocnił obsady I oraz II Komisariatu Straży Granicznej plutonami kolarzy i cekaemami. 1 września o godzinie 5.00 dowódca szwadronu otrzymał meldunek z Włoszakowic, że piechota niemiecka w sile kompanii przekroczyła granicę. Po godzinie atak został odparty. Na polu walki zostali zabici i ranni Niemcy. Wzięto jeńców od których uzyskano informację, że na przeciw szwadronu znajduje się 2-3 bataliony Landwehry, ale bez artylerii i broni pancernej.
I w tym rejonie, podobnie jak w Lesznie, doszło do wystąpień dywersantów. Por. Tadeusz Stryja ze swoim plutonem brał udział w jej tłumieniu. „1 września około 18.00 otrzymałem rozkaz wejścia do Święciechowej, gdzie rozpoczęli działalność niemieccy dywersanci. Wyruszyłem o zmroku.. Miałem 35 ułanów, kilku kolarzy jako łączników, karabin maszynowy na taczce i radiostację. Pod Święciechową podeszliśmy chyba około godziny 21.00. Nad miasteczkiem czerwieniały łuny pożarów. Ludność w pozamykanych domach; kilka rodzin pogorzelców na rynku. Wybuchają nowe pożary. Schwytaliśmy kilku dywersantów -podpalaczy, odsyłamy ich na tyły. Radiotelegrafista przekazuje mi nowy rozkaz: maszerować na przód! Nawet nie wiedziałem, że w ciemnościach przekroczyłem granicę, że jestem już na terenie Rzeszy”.
Gorzej wyglądała sytuacja na południe od Leszna. O godzinie 5.15 nieprzyjaciel otworzył ogień artyleryjski na Rydzynę. Pociski padły na zabytkowy pałac Sułkowskich, barokowy kościół i budynki mieszkalne. Zostali zabici dwaj mieszkańcy Rydzyny. Huk dział spłoszył konie szwadronu pojone jak zwykle o świcie. Niektóre z nich rozbiegły się aż do stajen w Lesznie. Natarcie niemieckiego batalionu wspartego plutonem artylerii wyparło Polaków z Radzyny. Rtm. Czerniawski miał pierwsze straty w szwadronie – został ranny wachmistrz Kędzierski i kilku ułanów.
Trochę lepiej wiodło się polskiej obronie w rejonie Kaczkowa. Znajdująca się tam 1 kompania z baonu ON „Rawicz”, dowodzona przez por. Lewickiego, rozbiła nacierającą kompanię niemieckiej piechoty i wzięła do niewoli 15 jeńców. Jednak i ona była zmuszona cofnąć się pod wpływem niepowodzenia oddziałów polskich znajdujących się na jej skrzydłach. W tym samym czasie bowiem, gdy żołnierze polscy zostali wyparci z Radzyny, Niemcy zaatakowali jednocześnie Bojanowo, znajdujące się na południe od Kaczkowa. Niemiecki batalion po zepchnięciu (około 5.30) Straży Granicznej koło wsi Masłowo i Gołaszyna opanował Bojanowo i posuwał się dalej. Wprawdzie kontratak kompanii zwiadowców 55 pp (znajdującej się w Paniecu) rozbił pod Waszkowem czołówki natarcia nieprzyjacielskiego – wzięto do niewoli 12 jeńców – ale mimo to Niemcy utrzymali Bojanowo.
Najgorzej wyglądały sytuacja w Rawiczu. O godzinie 9.30, po przygotowaniu artyleryjskim od północy i południa ruszyło niemieckie natarcie w sile batalionu piechoty. Żołnierze 8 kompanii, mimo zaciętych walk ulicznych nie zdołali utrzymać miasta. Odziały polskie zostały wyparte do Miejskiej Górki. Około godziny 10.30 miasto zalazło się w rękach wroga.
W tej sytuacji dowódca WBK podjął zdecydowane działania. Wysłał wsparcie do Leszna, rozkazał ppłk Jabłońskiemu pomóc 8 kompanii w odbiciu Rawicza, a sam udał się w rejon Bojanowa.
Koło Ponieca gen. Abraham spotkał oddziały wyparte z Bojanowa. Energicznie zmontował kontratak z żołnierzy kompanii Oni kompanii zawiadowców. „W przysiółku przed Bojanowem rozpoznanie utknęło – wspominał Abraham – Słychać coraz gęstsze strzały, zawiązała się walka. Przybył łącznik, meldując obecność hitlerowców wspartych bronią maszynową […] Niemcy organizują dość chaotyczną obronę na wschodnich skrajach miasta. Widać, że są zaskoczeni. Nasze kaemy trzepią po zabudowaniach, płosząc z stamtąd niemieckich żołnierzy. Pozostawiając jeden pluton w odwodzie, rozwijam do uderzenia resztę kompanii. […] Mamy straty w rannych. Dopadamy do pierwszych zabudowań Bojanowa, wyłapujemy ukrywających się w domach hitlerowców, zajmujemy rynek. Pluton odwodowy kieruję na południe w celu odcięcia drogi wycofującym się Niemcom. Szybko oczyszczam Bojanowo […] Za uchodzącym w rozsypce patrolem niemieckim wysyłam patrole styczności, które od czasu do czasu wymieniają pojedyncze strzały. […] Udany wypad kończę na rynku w Bojanowie, na którym zbieram kompanię Obrony Narodowej i w krótkim przemówieniu dziękuję żołnierzom za ich doskonałą i zdecydowaną postawę w stoczonym boju”. Wśród jeńców znaleźli się ponownie żołnierze z 61 pp. Grenzschutzu.
Niepowodzeniem natomiast zakończyła się próba odbicia Rydzyny. Znacznie pomyślniej przebiegły działania w Rawiczu. 8 kompania wsparta siłami dwu kompanii piechoty i szwadronem samochodów pancernych por. Adama Staszkowa odbiła miasto z rąk wroga. Oddziały polskie prowadząc rozpoznanie, przekroczyły granicę. Po Konigsdorfem (Załączem), około godziny 19.30 pluton ppor. Z. Jankowskiego zaatakował niemiecką kolumnę zmotoryzowaną i w trakcie walki zniszczył 80 samochodów wroga , tracąc 4 rannych. Ogółem w czasie walk o Rawicz Polacy stracili 3 zabitych i 10 rannych, w tym dowódcę OW „Rawicz” kpt. Otworowskiego. Dowodzenie po nim objął por. Bidowaniec.
Tak minął pierwszy dzień wojny. Mimo zdecydowanej przewagi – polskie meldunki oceniają siłę niemieckiego ataku na około 6 bataliony – nieprzyjacielowi nie udało się uzyskać trwałych efektów. Oddziały polskie wszędzie skontrowały ataki wroga dokonując wypadów na jego terytorium. Wynik pierwszych bojów był zdecydowanie korzystniejszy dla strony polskiej.
Wypad na Wschowę
Drugiego dnia wojny nieprzyjaciel zachowywał się w zasadzie biernie – prawdopodobnie poskutkowała lekcja z dnia poprzedniego. Rankiem polska obrona przeciwlotnicza zanotowała pierwsze zestrzelenie. W okolicach Miejskiej Górki, obok szosy Krobia-Rawicz salwą ognia z karabinów strącono niemiecki samolot. Lotnikom udało się zbiec za granicę, ale Polacy uzyskali mapy z naniesioną dyslokacją oddziałów niemieckich.
Tymczasem po polskiej stronie trwały przygotowania do wypadu na teren nieprzyjaciela w kierunku Fraustaad (Wschowy). Jeszcze w nocy o godzinie 01.09. gen. Abraham nakazał ściągnąć pluton kolarzy por. Zbigniewa Barańskiego z Krzywinia do Leszna. O świcie, 2 września, wystartowały samoloty obserwacyjne por. Wojdy w celu rozpoznania sił niemieckich koło Wschowy. W tym samym czasie Generał już otrzymywał meldunki z terenu Rzeszy. Znajdujący się w lasach koło Wschowy pluton ułanów ppor. Stryji prowadził obserwację terenu i przekazywał informację za pomocą radiostacji.
O godzinie 14.30 dowódca I batalionu 55 pp otrzymał rozkaz przeprowadzenia wypadu na Wschowę. Rozkaz brzmiał: „odrzucić oddziały nieprzyjaciela i ostrzelać tę miejscowość ogniem artyleryjskim.” W wypadzie brała udział 2 kompania kpt. Edmunda Lesisza, pluton artylerii kpt. Snitko, pluton ckm i pluton samochodów pancernych. Działania tych oddziałów osłaniał od północy pluton ułanów ppor. Stryji. Natomiast od południa wspierał je drugi odział, składający się ze szwadronu czołgów TKS i plutonu kolarzy. Tym drugim zgrupowaniem kierował osobiście Abraham. Łączność między poszczególnymi jednostkami mieli zapewnić kolarze i ułani.
O godzinie 16.00 obie grupy wypadowe ruszyły w kierunku granicy. Piechota została podwieziona samochodami i znalazła się w rejonie wypadu wcześniej od artylerii, która korzystała z koni, a więc posuwała się wolniej. Kpt. Lesisz rozkazał dowódcy 2 plutonu ppor. Władysławowi Konwińskiemu uderzyć na strażnicę Grenzschutzu, blokującą dojście do wsi Geyersdorf. Pluton rozsypał się w tyralierę i oskrzydlił budynek strażnicy. Wywiązała się krótka, ale zacięta walka z grupą niemieckich żołnierzy na motocyklach. Nieprzyjaciel cofnął się. Strażnica znalazła się w Polskich rękach. W tym czasie artyleria polska zajęła pozycje a kpt. Snitko wraz z telefonistami umieścił się na stanowisku obserwacyjnym w szkole znajdującej się nad samą granicą. Rowy przeciwczołgowe uniemożliwiły dalsze posuwanie się artylerii i samochodów pancernych. Działa musiały otworzyć ogień ze stanowisk po polskiej stronie granicy. „Pociski zaczęły wybuchać na terenie wsi Geyersdorf, wzbudzając popłoch wśród niemieckich żołnierzy. Pod wsią pojawiły się czołgi por. Chłopika. Szwadron dotarł bez większych trudów do zabudowań, spędzając luźne grupki żołnierzy Grenzschutzu. Pod osłoną karabinów maszynowych TKS-y wdzierają się do wsi. Z innej strony naciera piechota. Niemcy otwierają chaotyczny ogień z broni maszynowej i w popłochu cofają się. Wieś opuszczona była przed chwilą – wspominał ppor. Konwiński. W piecach kuchennych płonął jeszcze ogień. na stole w jednym z domów znalazłem rozłożoną sztabową mapę z napisem: „Geyersdorf”. Była zaznaczona na brzegu mapy, która obejmowała tereny polskie aż po Środę i Śrem. Dotarłem prawie do końca wioski. Wtedy kpt. Lesisz kazał mi wrócić do strażnicy, zebrać dobytą broń i amunicję. W piwnicach zastaliśmy cały arsenał. Załadowaliśmy to wszystko do autobusu i odwieźliśmy do Leszna, podczas gdy reszta kompanii poszła pod Wschowę”.
Kiedy piechota przeczesywała wieś przybył do niej płk Wiecierzyński z adiutantem kpt. Zielonką”.
Kompania Lesisza nadal posuwała się ku Wschowie. Jej szybki marsz powodował, że kpt. Snitko musiał coraz bardziej wydłużać ogień. Około godziny 18.00 artyleria rozpoczęła ostrzeliwanie Wschowy. W odwet za ostrzeliwanie Leszna polskie działa wystrzeliły 36 pocisków na koszary niemieckie we Wschowie.
Wschowa. Niemcy chowają poległych. Skutki polskiego ostrzału artyleryjskiego.
Tymczasem czołówka polskiego wypadu dotarła do rogatek Wschowy (do skrzyżowania dróg Leszno-Głogów i Zbarzewo-Góra Śląska) tj. około 8 km w głąb terytorium Rzeszy. W czasie wypadu zdobyto broń i motocykle. We wsi wzięto do niewoli 7 żołnierzy niemieckich.
Po zapadnięciu zmroku gen. Abraham rozkazał zakończyć wypad i wycofać się do Leszna. Wycofał się też pluton ppor. Stryji, który przebywał ponad 30 godzin na terytorium wroga. Kompania Lesisza wracała przez Święciechowę. Miejscowi Niemcy nie nauczeni niedawną akcją ułanów ppor. Stryji, wylegli z transparentami sądząc, że to oddział niemiecki wkracza do miasteczka. Zaskoczenie było kompletne. Padło kilka strzałów i aktywniejszych „demonstrantów” aresztowano.
Wypady w kierunku Wąsosza, z zajęciem Konigsdorfu i Wschowy z opanowaniem Geyersdorfu miały ogromny walor emocjonalny. W sensie operacyjnym były to działania drobne o lokalnym charakterze bez większego znaczenia dla przebiegu działań na głównym froncie. Dla żołnierzy polskich były jednak dowodem, że wroga można bić skutecznie. Dlatego lekcja tych pierwszych dni miała tak istotne znaczenie dla wrześniowych losów leszczyńskich jednostek WP.
W drugim dniu wojny walki toczyły się nie tylko w rejonie Wschowy. Niemcy chcieli ponownie zając Bojanowo. Jednak i tym razem 1 kompania ON z rawickiego batalionu powstrzymała atak. W czasie walki wzięto do niewoli 28 jeńców, których odstawiono około godziny 15.00 do Małachowa, miejsca postoju dowództwa III batalionu 55 pp, a następnie do dowództwa WBK w Śremie.
Działania wojska czynnie wspierała ludność polska. Relacje i dokumenty odnotowały wiele faktów pomocy ludności cywilnej w czasie likwidacji dywersji niemieckiej. Wielu mieszkańców Leszna i innych miast tego rejonu przypłaciło to po wkroczeniu Nimeców życiem.
Ku Bzurze.
Drugi dzień wojny nie wyglądał korzystnie na innych odcinkach frontu. Naczelny Wódz widząc rysujący się kryzys na styku Armii „Łódź” i „Kraków” wydał pierwsze rozkazy odwrotu. W konsekwencji Armia „Poznań”, chociaż nie pobita musiała cofać się na wschód. Wieczorem 2 września do sztabu WBK napłynęły rozkazy z dowództwa Armii, polecające dokonanie przegrupowania sił na środkową Wartę.
Trzeciego dnia wojny rozeszły się drogi 17 pułku ułanów i 55 pułku piechoty. Oddzielono bataliony Obrony Narodowej, które weszły w skład zgrupowania organizowanego w Miłosławiu przez płk Sabatowskiego. Między 4 a 6 września jednostki garnizonu leszczyńskiego wykonywały forsowne marsze odwrotowe.
8 września gen. Kutrzeba otrzymał rozkaz wykonania uderzenia na północne skrzyło 8 Armii niemieckiej. „Słońce wschodzi” brzmiała zaszyfrowana depesza nakazująca armiom „Poznań” i „Pomorze” rozpoczęcie największej - do starcia pod Kurskiem w sierpniu 1943 r. - bitwy II wojny światowej, bitwy nad Bzurą.
