Mechanizmy obronne to metody, które stosujemy, aby radzić sobie z trudnymi emocjami, takimi jak lęk, frustracja czy wstyd. Do pewnego stopnia pomagają nam radzić sobie z codziennymi sytuacjami w życiu, jednak w nadmiernej ilości mogą przerodzić się w patologię.
Twórcą pojęcia mechanizmów obronnych jest Zygmunt Freud, który wprowadził je jako określenie sposobów radzenia sobie z konfliktami wewnętrznymi, stosowanych w celu ochrony ego (osobowości). Są one nawykowe i nieuświadomione, co oznacza, że posługujemy się nimi mimowolnie i nie zdajemy sobie z tego sprawy. Metody te skutecznie zniekształcają naszą rzeczywistość w taki sposób, abyśmy łatwiej sobie z nią radzili. Występują u każdego człowieku w różnym nasileniu.
Rodzaje mechanizmów obronnych
Każdy człowiek podświadomie próbuje przystosować się do zmieniającego się otoczenia. W psychologii teoria o mechanizmach obronnych pokazuje, jak bardzo zależy nam na akceptacji innych przedstawicieli tego samego gatunku, poczuciu samospełnienia się oraz chęci ucieczki przed tym, co dla nas nieprzyjemne, ale często nieuniknione i prawdziwe. Mając świadomość istnienia mechanizmów obronnych, znacznie łatwiej jest funkcjonować w rzeczywistości.
- Wyparcie – usuwamy ze świadomości myśli, które nas stresują, wzbudzają lęk lub poczucie wstydu. Nieświadomie zapominamy np. o trudnym egzaminie, nieprzyjemnych doświadczeniach z dzieciństwa albo stresującej wizycie u lekarza. Nasz umysł wypiera to, z czym nie potrafimy sobie poradzić, dlatego często wspomnienia o traumie potrafią wrócić dopiero po latach. To jeden z najczęstszych mechanizmów obronnych.
- Reakcja upozorowana – reagujemy przesadnie i odwrotnie do tego, jak naprawdę się czujemy. Może dziać się to w przypadku uczuć, do których nie chcemy się przyznać przed sobą lub innymi. Reakcja ta pojawia się, np. gdy wyrażamy radość po odniesionej właśnie porażce lub wylewnie gratulujemy sukcesu osobie, wobec której czujemy zazdrość.
- Projekcja – niechciane emocje z naszego wnętrza przenosimy na świat zewnętrzny i na innych ludzi. Przykładem tego może być matka krzycząca na dziecko, że jest zbyt agresywne albo zamknięta w sobie osoba postrzegająca innych jako niechętnych i wrogo do niej nastawionych. Pozwala to łatwiej poradzić z emocjami, czyniąc z nich realne zagrożenie poza nami.
- Racjonalizacja – oszukujemy samych siebie, tworząc usprawiedliwienia dla zachowań, o których wiemy, że są nieakceptowalne. Dotyczy to zarówno zachowań naszych, jak i tych, których doświadczamy ze strony innych. Przykładem tego może być osoba kradnąca produkty ze sklepu, wmawiająca sobie, że wielu innych ludzi też to robi, albo ofiara przemocy domowej tłumacząca zachowania partnera jego stresem związanym z pracą lub własnymi błędami.
- Zaprzeczenie – udajemy, że zagrażająca nam lub budząca negatywne emocje sytuacja nie istnieje. Tworzymy nieprawdziwy obraz rzeczywistości, z którym łatwiej żyć, zamiast skonfrontować się z trudną prawdą. Przykładem zaprzeczenia jest zachowanie osoby uzależnionej, która przekonuje samą siebie, że wszystko ma pod kontrolą, albo palacza, który jest przekonany, że akurat jego nie dotknie choroba.
- Regresja – zachowywanie się w sposób infantylny w sytuacjach stresujących lub nam zagrażających. Może to być wybuchanie płaczem wobec niepowodzeń, niszczenie własnych rzeczy, a nawet mówienie w sposób odpowiedni dla małego dziecka. To mechanizm obronny oparty na bezsilności, mamy nadzieję, że bardziej odpowiedzialny dorosły rozwiąże dany problem za nas.
Kiedy mechanizmy obronne są szkodliwe?
Warto być świadomym stosowanych przez siebie mechanizmów obronnych, aby wiedzieć, kiedy przechodzą one w skrajność i zaczynają utrudniać życie. Zwykle pozwalają nam uniknąć trudnych emocji, jednak w nadmiarze może to prowadzić do uciekania od własnych problemów i życia w świecie wyobrażeń.
Patologią nazywane jest nadużywanie jednego lub kilku mechanizmów obronnych, o stałej intensywności, bez dostosowania ich do sytuacji. Często wynika to z doświadczeń z dzieciństwa, kiedy dany mechanizm stosowany był nadmiernie, np. z powodu braku ciepła ze strony rodziców lub odrzucenia przez rówieśników. Nad rozpoznaniem i opanowaniem mechanizmów obronnych można pracować podczas psychoterapii.
Czym są dojrzałe mechanizmy obronne?
W psychologii znane jest również pojęcie dojrzałych mechanizmów obronnych. Są one świadome i pozwalają lepiej radzić sobie z rzeczywistością. Należą do nich:
- antycypacja, czyli realistyczne przewidywanie
- supresja, która ma miejsce wtedy, gdy odkładamy na później myślenie o problemach
- sublimacja, czyli zastępowanie potencjalne groźnych zachowań przez te akceptowalne społecznie
- altruizm, który polega na pomocy innym osobom bez oczekiwania zapłaty
- humor pojawiający się w momencie odczuwania dyskomfortu psychicznego
Dojrzałe mechanizmy obronne pojawiają się najczęściej w 12. roku życia, poprawiają jakość życia i stosunki międzyludzkie.
FJ
