W niektórych księgarniach internetowych (np. www.poczytaj.pl) można w bardzo atrakcyjnej cenie nabyć przygotowany przeze mnie, a wydany przez IPN, drugi tom dokumentów z serii „Zmierzch dyktatury”, w którym publikuję 93 dokumenty z przełomowego okresu czerwiec-grudzień 1989 r. Są wśród nich dokumenty dotyczące wizyty Tadeusza Mazowieckiego w ZSRR w listopadzie 1989 r. Poniżej fragment wstępu do tego tomu, dotyczący tego wydarzenia.
Wizyta Mazowieckiego w Moskwie miała przede wszystkim znaczenie propagandowe i psychologiczne. Spotkanie solidarnościowego premiera z Gorbaczowem, do którego doszło 24 listopada 1989 r. przełamywało ostatecznie monopol PZPR na oficjalne kontakty z Moskwą. Mając tego pełną świadomość, a zarazem będąc przekonanym, że nowe polskie władze muszą przekonać przywódcę KPZR o swej lojalności, Mazowiecki już na wstępnie rozmowy złożył jednoznaczną deklarację mówiąc: „bez względu na zmianę partyjnego charakteru nowego rządu, także inne siły polityczne w Polsce rozumieją, co znaczy dla niej związek z ZSRR. Możemy być pewnym sojusznikiem. I ważne, żeby Pan i całe kierownictwo przekonali się o tym. Rozumiemy, że między KPZR i PZPR istnieją związki ideologiczne. Ale z mojego punktu widzenia szczególnie ważny jest związek międzypaństwowy. Mogą go zagwarantować różne siły, reprezentujące szerokie kręgi społeczne w Polsce. Chyba nie będziecie mieli nic przeciwko takiemu współzawodnictwu między nami o rozwój stosunków ze Związkiem Radzieckim?” Po usłyszeniu takiego oświadczenia radziecki przywódca uznał za stosowne zauważyć, że „dobrosąsiedzkie stosunki między naszymi krajami odpowiadają również strategicznym interesom Polski. Odnosi się to również i do waszych stosunków z Zachodem, ponieważ dobre sąsiedztwo z nami jakby was dodatkowo ubezpiecza, tym bardziej, że Zachód umie zakładać pułapki”. Deklarując gotowość „współzawodnictwa” z PZPR w zakresie utrzymywania dobrych stosunków z Moskwą, Mazowiecki równocześnie zapewnił Gorbaczowa, że nie jest jego celem „spychanie PZPR do opozycji. Byłoby to błędem i pułapką. Dlatego jestem za szeroką koalicją”.
W trakcie rozmów z premierem Nikołajem Ryżkowem okazało się, że Rosjanie domagają się jak najszybszego przejścia na rozliczenia dolarowe w wymianie handlowej, nie zgadzają się na postulowane przez stronę polską rozwiązanie sprawy naszych długów wobec ZSRR, wreszcie odrzucają możliwość zwiększenia dostaw ropy naftowej i gazu. Rozpoczynał się proces załamywania wymiany gospodarczej z ZSRR, co miało w następnych latach przyczynić się do istotnego pogłębienia trudności polskiej gospodarki. Większe efekty strona polska odniosła w dyskusji na tematy historyczne. Rosjanie zgodzili się na zwrot Polsce zbiorów Ossolineum, a także wyrazili zgodę na wizytę polskiej delegacji w Katyniu. Był to wstęp do oficjalnego przyjęcia przez władze radzieckie odpowiedzialności za zbrodnię dokonaną na polskich oficerach, co ostatecznie nastąpiło w kwietniu 1990 r. podczas wizyty w ZSRR prezydenta Jaruzelskiego. W czasie rozmów strona polska zaproponowała także zmianę sposobu rozliczania kosztów pobytu wojsk radzieckich w Polsce, natomiast nie poruszono w ogóle kwestii ich przyszłego wyprowadzenia. Była to jedna z najostrzej ocenianych później decyzji rządu Mazowieckiego, a jej krytycy podkreślali, że Czechosłowacja wystąpiła z podobnym postulatem już w grudniu 1989 r.
Stanowisko Mazowieckiego w tej sprawie wynikało nie tylko z obawy przed zaostrzeniem stosunków z Moskwą, ale także z zagrożeń jakie dostrzegał w coraz bardziej prawdopodobnym procesie zjednoczenia Niemiec. Niektórzy badacze, oceniając pierwszy okres polityki rządu Mazowieckiego wobec ZSRR, posługują się pojęciem „finlandyzacji”. Bieg wydarzeń na arenie międzynarodowej – najpierw jesień ludów, następnie zaś zjednoczenie Niemiec i podpisanie przez nie traktatu granicznego z Polską, a także coraz ostrzejsza krytyka polityki wschodniej RP na arenie wewnętrznej, sprawiły, że we wrześniu 1990 r. strona polska podjęła w końcu w rozmowach z Moskwą sprawę obecności wojsk radzieckich. Oznaczało to początek końca trwającej przez rok „fińskiej” fazy w stosunkach Polski z ZSRR.
