Tchaikovsky – Nutcracker
W kręgu kultury chrześcijańskiej „Dziadek Do Orzechów” jest jednym z najpopularniejszych dzieł muzyki klasycznej. Może to trochę zadziwiać gdyż jest baletem, w założeniu muzyka służy więc do ilustracji tańca. Jednak ten balet jest nierozerwalnie związany z Bożym Narodzeniem, a to corocznie przywołuje go do życia.
Czajkowski skomponował ”Dziadka Do Orzechów” w latach 1891-1892. Za kanwę choreografii posłużyła adaptacja opowiadania E.T.A. Hoffmanna – „Dziadek do Orzechów i Król Myszy”.
Akcja opowiadania toczy się w Wigilię. 12-letnia Marie Stahlbaum czeka na wizytę Ojca Chrzestnego Drosselmeyera, zastanawiając się co też dostanie od niego na Gwiazdkę. Dosyć nieoczekiwanie otrzymuje dziadka do orzechów – prezent wzbudza lekkie rozczarowanie. Okazuje się, że nie jest to zwyczajny dziadek. Nagle pokój i choinka stają się polem najazdu myszy pod wodzą króla Myszereja. Walkę z nimi podjął dziadek do orzechów, któremu w krytycznym momencie przychodzą w sukurs ołowiane żołnierzyki. Bitwa wyczerpuje obie strony. Zwycięstwo przychodzi gdy pomocy udziela sama Marie.
Na drugi dzień rano Marie sama nie wie, czy to był sen czy jawa. Przybywa Drosselmeyer z swoim bratankiem. Ten oświadcza się Marie i w rok i dzień później biorą ślub. Zamieszkują w Domu Lalek, gdzie Marie zostaje koronowana Królową.
Dla potrzeb baletu dokonano kilku zmian. Główna bohaterka Marie stała się Klarą. Po zakończeniu bitwy Drosselmeyer zamienia dziadka w pięknego księcia. Poprzez śnieżną zamieć Klara i Książę w lśniącej choinkowej bombce za sprawą czarów Droselmeyera ulatują ku górze w baśniową przestrzeń. Tam spotykają różne postacie: hiszpańską piękność z torreadorem, tajemniczą karawanę z pustynnej Arabii, zabawnych Chińczyków, wirujących wokół samowara Rosjan. Pojawiają się też smutny Pierot z Arlekinami i przekorne Kolombiny. Tańczą dla nich a z nimi kwiaty.
Kończąc zabawę Ojciec Chrzestny sprowadza Klarę w dół do jej pokoju. Tam zastaje pod choinką tylko drewnianego dziadka do orzechów. Czy to był sen, czy jawa ?
Pomysł choreografii i cały plan opracował Marius Petipa.Z powodu nagłej choroby nie zrealizował planu. Zrobił to jego asystent – Lew Iwanow. Plan Petipy był dosyć skomplikowany i sprawiał trudności Iwanowowi, ale również i Czajkowskiemu. Stąd też forma baletu miała nietypową budowę divertissement, składała się z różnorodnych tańców luźno powiązanych z akcją.
Oryginalny szkic scenografii do Aktu II autorstwa Lwa Iwanowa
Balet został zamówiony przez Iwana Wsiewołożskiego, dyrektora Carskiego Teatru, który był wielkim admiratorem muzyki Czajkowskiego. Ten zamówienie przyjął, acz nie był do niego całkiem przekonany. Podczas tworzenia pytał przyjaciół o szczegóły kompozycji, np. czy linia melodyczna ma być wznosząca czy opadająca. Ich rad wielce sobie do serca nie brał, ale świadczyło to o jego rozterce.
Uwertura zawiera dwa tematy: skoczny, wesoły marsz dzieci oraz liryczny, śpiewny temat Klary. Do tematów tych kompozytor powraca wielokrotnie w kolejnych tańcach baletu. Punktem kulminacyjnym jest Grand Pas de Deux (Walc Kwiatów) w II akcie, nie mające nic wspólnego z przygodami Klary, która jest jedynie biernym widzem wydarzeń.
Krótko przed przystąpieniem do pracy zmarła siostra Czajkowskiego. Wydaje się, że to zdarzenie miało pewien wpływ na melancholijny charakter melodii w Adagio z Walca Kwiatów.
Czajkowski instrumentując wprowadził różne trąbki i małe dziecięce instrumenty perkusyjne. Istotniejsze było zastosowanie celesty. Był to nowy instrument, z którym zetknął się podczas pobytu w Paryżu. Dźwięk celesty wykorzystał w Tańcu Wróżki Cukrowej, ale słychać go i w innych częściach.
Premiera odbyła się 18 grudnia 1892 roku w ST. Petersburgu, w Teatrze Mariińskim. Dyrygował Riccardo Drigo. Tańczyli: Stanisława Bielinskaja – Klara, Siergiej Legat – Dziadek do Orzechów/Książę, Timofiej Stukolkin jako Drosselmeyer.
Stanisława Bielinskaja w przedstawieniu z 1892 roku
Poza Rosją pierwsze skrócone wykonanie miało miejsce w Budapeszcie, w 1927 roku. Pełny balet wystawiono w 1934 roku w Londynie, w Ameryce dopiero w 1944 roku w San Francisco. 10 lat później, w 1954 roku cały balet wystawiono w Nowym Jorku. To przedstawienie zostało bardzo dobrze przyjęte i od niego „Dziadek do Orzechów” rozpoczął pochód przez całe USA i po świecie. Było też początkiem nowych choreografii. Obecnie raczej rzadko wykonuje się balet wg planu Petipy.
Nutcracker, Nowy Jork, sezon 2008 - 2009
Czajkowski jeszcze przed premierą wybrał osiem numerów z baletu i opracował Suitę op.71a (balet nosi numer 71) z intencją wersji koncertowej. Okazało się to pomysłem niezwykle trafnym, gdyż właśnie tańce z tej suity stały się bardzo znane i bardzo lubiane przez słuchaczy.
Suita składa się z następujących części:
1. Uwertura Miniatura.
2. Marsz
3. Taniec Wróżki Cukrowej
4. Trepak
5. Taniec Arabski
6. Taniec Chiński
7. Taniec Pastuszków
8. Walc Kwiatów.
W music boxie suita w wykonaniu Orkiestry Leopolda Stokowskiego.
