Na czym polega urok Bieszczadów? Na kompletnej pustce i śladach dawnych czasów. Cerkwie w dolinach, stare cmentarze. Duch przeszłości. Nie tak przecież odległej. Któż z wędrujących po Bieszczadach i Beskidzie Niskim nie zastanawiał się jak to wszystko by wyglądało gdyby nie było akcji Wisła? Gdyby Łemkowie nadal zamieszkiwali te tereny, cerkwie żyły w rytm kalendarza liturgicznego a tam gdzie teraz są trawy po uszy słychać było śpiewny język rusiński.
Nie trzeba daleko szukać - wystarczy przekroczyć granice ze Słowacją. Już w Medzilaborcach, kilka minut po opuszczeniu pociągu przeżyjemy mały szok. Naprzeciwko Muzeum Sztuki Nowoczesnej im Andy'ego Warhola (którego rodzice pochodzili z Medzilaborców) [1], na wzgórzu bije po oczach bizantyjski przepych cerkwi Świętego Ducha[2]. Świątynia wygląda na bardzo starą - w rzeczywistości ma niecałe 60 lat.
Zaraz... to było za Stalina? W Czechosłowacji? W kraju do którego dewocjonalia trzeba było przemycać przez góry ryzykując wieloletnim więzieniem? Odpowiedź kryje się w tym, że cerkiew jest prawosławna. Jeszcze przed wojną wielu Łemków przeszło z grekokatolicyzmu na prawosławie. Po wojnie zaś sytuacja polityczna cerkwi prawosławnej (szczególnie zaraz po wojnie) była dużo lepsza niż kojarzonego z ukraińskim ruchem narodowym grekokatolicyzmu. W Medzilaborcach jest mniej więcej po równo wiernych obu wyznań. Razem stanowią 80% mieszkańców miasta. Grekokatolicy mają do swojej dyspozycji mniejszą ale zabytkową cerkiew św Bazyla Wielkiego.
Tyle w mieście. Największe perełki kryją się po wsiach. Mniejszość rusińska jest na tyle silna, ze nazwy miejscowości są na tym obszarze dwujęzyczne - pod białą tablicą słowacką jest niebieska - cyrylicą. A w każdej prawie wsi - cerkiew. Mała, drewniana, blisko drogi, ale na wzgórzu. Centralny punkt wsi.
Zabytkowe cerkwie można podziwiać między innymi we wsiach Mirol'a (z 1770 roku) [3], Bodružal (1658, ale tak zadbana, ze jej nawet nie sfotografowałem myśląc, że jest dużo młodsza...) czy Ladomirova (1742) [4].
Ostatnią jaką oglądamy jest zbudowana w połowie lat dziewięćdziesiątych nowoczesna cerkiew w Svidniku[5] - bardziej znanym z muzeum bitwy dukielskiej[6].
[5]
[6]
Na Svidniku kończy się obszar zamieszkiwany przez zwartą mniejszość łemkowską. Dalej na zachód nie ujrzymy już tablic pisanych cyrylicą, ale cerkwie można spotkać w wielu miejscowościach w Szaryszu i Spiszu a przydrożne krzyże z malowanym Jezusem z blachy miewają na górze wypisane ἸΝBἸ.
Z tą różnica, że to wszystko nadal żyje. W cerkwiach odprawia się msze, rusiński folklor jest kultywowany a nie, jak u nas, odtwarzany.
Zapraszam na na wschód Słowacji.
