Teorie powstania prehistorii biblijnej (dok.)

γ) Hipotezy oparte na metodzie historii form literackich

           Za prekursora badania gatunków literackich uważa się Hermanna Gunkela. Uważał on, że literaturę biblijną należy rozpatrywać na szerokim tle całościowej literatury Wschodu i w 1893 r. przedstawił wyniki swoich badań. Według Gunkela używane rodzaje literackie w starożytności były zbudowane wedle określonego z góry schematu. Gunkel zastosował tę metodę do badań nad Księgą Rodzaju. W wyniku swych badań sformułował kilka tez:

1. Genesis nie jest zbiorem relacji historycznych, lecz zbiorem luźno powiązanych mitów, legend, wytworów fantazji ludowej. Utwory takie należy badać przy pomocy pewnych kryteriów.

2. Źródłem tych zbiorów nie jest działalność literacka poszczególnych jednostek ale społeczność lub tzw. szkoły opowiadaczy, którzy w formie ustnych przekazów z pokolenia na pokolenie przekazywali swoje opowieści używając do tego pewnych ściśle określonych schematów.

3. Przy określaniu wieku wyodrębnionych jednostek literackich obowiązuje zasada: opowiadanie krótkie, zwięzłe uważa się za chronologicznie najwcześniejsze. [1]

           H. Gunkel nie odrzucał hipotezy źródeł, ale uważał, że ze źródeł można wyodrębnić mniejsze jednostki literackie, np. opowiadania, legendy, poematy, sagi, mity. W tym przypadku teoria ta zbliżona jest do starszej „hipotezy fragmentów”. Hipoteza ta stara się ustalić losy tych jednostek, zanim zostały one włączone do jednego ze źródeł J, E, D lub P. Stara się ustalić ich znaczenie w życiu religijnym i społecznym Izraela. Porównuje te utwory biblijne z utworami sąsiadów Izraela i stara się ustalić ich „siedlisko życiowe” (Sitz im Leben). Przyczyną poszukiwania Sitz im Leben jest to, że tekst biblijny wyrwany z pierwotnego kontekstu zmienia lub traci swoje znaczenie – i pozostaje niezrozumiały dla współczesnego czytelnika. W najprostszej formie poszukuje się rodzaju tekstu: list, przypowieść, psalm, lamentacja, pieśń. Następnie rozstrzyga się, kto był oryginalnym podmiotem w danym fragmencie, w jakich okolicznościach tekst powstał i w jakich był używany. Hermann Gunkel uważał, że zarówno Rdz 1 jak i Rdz 2 stanowi odmitologizowane wersje babilońskich i kanaanejskich mitów, które zostały włączone do Księgi Rodzaju.

δ) Hipotezy oparte na metodzie historii tradycji

           Twórcą hipotezy opartej na historii tradycji jest I. Engnell. Inna nazwa tej teorii to hipoteza przekazów historycznych. [2] Hipoteza ta głosi, że poszczególne twory literackie zanim zostały utrwalone na piśmie były przechowywane w pamięci i przez długie wieki przekazywane następnym pokoleniom. Istniały więc nie tyle cztery źródła w Pięcioksięgu, ale raczej różne ośrodki ustnej tradycji, które rozwijały się w miejscach kultu. Według owej hipotezy badać należy czynniki, które wpływały na rozwój historii tradycji, na poszczególne etapy jej rozwoju, takie jak ugrupowania odpowiedzialne za formowanie i przekaz tradycji, określenie miejsc w których się one rozwijały oraz to co wpływało na interpretację tradycji. Zajmuje się ona pierwotnymi prostymi formami literackimi ksiąg ST z okresu ustnego przekazu. Bada też zmiany, jakim te formy uległy poprzez późniejsze uzupełnienia i interpretacje. Hipoteza historii tradycji chce pokazać dzieje tekstu w czasie między powstaniem a ostateczną wersją redakcyjną. Ponieważ przekaz ustny był dokonywany według ściśle wypracowanej metody, gwarantował wysoką wierność w odtwarzaniu historii.

           Bibliści posługujący się metodą historii tradycji akceptują podział dwóch pierwszych rozdziałów Księgi Rodzaju pomiędzy dwa dokumenty (J) i (P). Według zwolenników metody historii tradycji, opowiadania o stworzeniu stanowią połączenie dwóch przekazów (nazywanych odpowiednio J i P). Znamienne, że w kanonicznej formie tekstu zestawiono obie tradycje obok siebie, nie dokonując ich pełnego ujednolicenia. Oba opisy zostały przekazane przez dwie tradycje: jahwistyczną (Rdz 1,2,4b-2,25) i kapłańską (Rdz 1,1-2,4a). Różnice występujące pomiędzy dwoma opisami tłumaczy się tym, że powstały one w różnych ośrodkach przekazu ustnej tradycji, gdzie istniała odmienna mentalność i krążyły inne przekazy o powstaniu świata i ludzi. W obu tych relacjach oprócz zasadniczych idei religijnych znalazły swe odbicie ówczesne wyobrażenia, jakie były w obiegu, co do pochodzenia świata i człowieka. Z tego też powodu dwa opowiadania o stworzeniu zawierają różne tradycje powstałe w różnym czasie, zawierają również sprzeczności i poważne rozbieżności. Owa metoda analizy tekstów zdawałaby się potwierdzać teorię przemawiającą przeciw Mojżeszowemu autorstwu Księgi Rodzaju.

ε) Inne hipotezy

           Od lat siedemdziesiątych możemy zaobserwować odwrót od hipotezy czterech źródeł, kwestionuje się głównie zbyt wczesną datę ich powstania. [3] Uważa się, że np. drugie opowiadanie o stworzeniu, tradycyjnie przypisywane (J), wyróżnia cechy Boga znane z późniejszej literatury mądrościowej. W 1967 r. R. Rendtorff zanegował wyniki badań uzyskane przez hipotezę gatunków literackich. Porzucił on ideę źródeł, uważając, że taki podział niszczy strukturę tekstów. Dowodził, że Pięcioksiąg jest zbudowany z dwóch dzieł. Jedno było o charakterze deuteronomistycznym (D), a drugie o charakterze kapłańskim (P). Jakiś redaktor lub redaktorzy dokonując pracy redakcyjnej połączyli je w jedną całość. Uczeń Rendtorffa, Erhard Blum sprecyzował tę hipotezę, uważając, że ostateczna redakcja Pięcioksięgu dokonała się w czasach epoki perskiej. W ówczesnych warunkach politycznych i religijnych pojawiła się potrzeba jednolitej polityki i scalono dwa dotychczas istniejące dokumenty co sprawiło, że wyodrębnienie obecnie tych dokumentów jest niemożliwe.

           W 1975 r. J. van Seters przedstawił inną hipotezę. Według niego najpierw w VII w. p.n.e. powstało źródło deuteronomistyczne, później, w drugiej połowie VI w. p.n.e. dołączono do niego źródło jahwistyczne (J). Dokument kapłański (P) powstał gdzieś w VI-V w. p.n.e. Natomiast J. van Seters podważa w ogóle istnienie źródła elohistycznego (E). Jego zdaniem nie jest możliwe wyodrębnienie tradycji ustnej z istniejącego tekstu. Już w 1933 r. dwóch badaczy, P. Volz i W. Rudolph, zakwestionowało istnienie źródła elohistycznego. Według ich opinii Elohista w ogóle nie istniał. Przedstawiono argumenty, że (E) jest jedynie wariantem źródła jahwistycznego (J). Rubinkiewicz zauważa nawet, że obecnie już mało kto przyjmuje istnienie źródła elohistycznego (E). Do tej pory przyjmowano powstanie źródła jahwistycznego na ok. X w. p.n.e. Jednak najnowsze badania wskazują na duże pokrewieństwo z dziełem deteronomistycznym. Dlatego współcześnie wielu egzegetów uważa, że jahwista, jeżeli w ogóle istniał, pisał i tworzył po powstaniu dzieła deuteronomistycznego. Biblista J.L. Ska twierdzi nawet, że coraz trudniej jest uzasadnić istnienie źródła jahwistycznego. Obecnie bibliści nie są już zgodni ani czy dzieło jahwistyczne powstało przed wygnaniem, w czasie wygnania czy po wygnaniu, ani czy w ogóle istniało. Istnieje również uzasadniona niepewność dotycząca źródła kapłańskiego (P). Tutaj również nie ma zgody, czy autor tworzył przed wygnaniem, w czasie wygnania czy w okresie odbudowy drugiej świątyni. Każda propozycja ma swoich zwolenników, którzy przytaczają odmienne argumenty. Według Ryszarda Rubinkiewicza coraz więcej egzegetów porzuca hipotezę czterech źródeł i poszukuje innych rozwiązań. [4] Jeśli nawet przyjmuje się istnienie któregoś ze źródeł, to zmianie uległo ich datowanie.

           Tzw. „wyższa krytyka” Biblii poważnie zachwiała wiarą w Mojżeszowe autorstwo Księgi Genesis i podważyła zaufanie w jej jednolitość. Jednak zdaniem konserwatywnych egzegetów wciąż pojawiające się nowe hipotezy i różne warianty starych mogą świadczyć, że krytycy nie posiadają solidnych podstaw, na których budują swoje hipotezy.