Einsatzgruppen (Grupy Operacyjne) – grupy operacyjne hitlerowskiej policji bezpieczeństwa (Sipo) i służby bezpieczeństwa (SD) działające w czasie II wojny światowej, a organizowane przez Główny Urząd Bezpieczeństwa Rzeszy RSHA.
Zadania Einsatzgruppen
W lecie 1939 przed wybuchem wojny odbyły się rozmowy pomiędzy naczelnym dowództwem wojsk lądowych (Oberkommando des Heeres, OKH) a szefem policji bezpieczeństwa i służby bezpieczeństwa Rzeszy Reinhardem Heydrichem. Zakończone porozumieniem stały się następnie podstawą rozkazu nr 6 wydanego dnia 31 lipca 1939 w którym określono ogólnie: "Zadaniem Specjalnych Oddziałów Operacyjnych Policji Bezpieczeństwa jest zwalczanie wszelkich elementów wrogich Rzeszy i antyniemieckich w kraju nieprzyjacielskim na tyłach walczących wojsk[1]." Ogólny charakter rozkazu, pozwalał na daleko idącą swobodę działania. Niezależnie od podporządkowania Einsatzgruppen poszczególnym dowódcom armii, podlegały one w całości szefowi policji bezpieczeństwa i SD Heydrichowi i wyznaczanych przez niego kierowników poszczególnych operacji.
Do zadań tych grup, które miały działać na zapleczu wojsk niemieckich, należało więc mordowanie lub izolacja politycznych i ideologicznych przeciwników III Rzeszy na operacyjnym zapleczu frontu. Zadanie to realizowano poprzez stosowanie bezwzględnego terroru i masowej eksterminacji aktywnych działaczy antyniemieckich i antyfaszystowskich. W Polsce działania te były nad wyraz radykalne, na zewnątrz działania Policji i SS wyglądać mogły na brutalną samowolę. Działaniami tymi objęto np. uczestników powstania wielkopolskiego i śląskich oraz czołowych przedstawicieli inteligencji, Żydów i komunistów. Jednym z głównych zadań Einsatzgruppen była eksterminacja Żydów. Starano się przy tym, aby do zabijania Żydów przyłączała się miejscowa ludność ukraińska[2], litewska[3], polska[4] lub białoruska[5]. Niejednokrotnie miejscowa ludność często atakowała Żydów jeszcze zanim niemieckie oddziały zajęły dany region[6]. We Lwowie ulotki OUN wręczane przechodniom wzywały jawnie do mordów "Lachów, Żydów i komunistów niszcz bez litości, nie miej zmiłowania dla wrogów Ukraińskiej Rewolucji Narodowej"[7]. Na początku sierpnia 1941 dwie kompanie konnego regimentu SS Franza Magilli zostały oddelegowane do Pińska, gdzie pomagały Einsatzgruppen przygotować akcję wymordowania całej populacji Żydów – ponad 30 tys. osób. Od 3 lipca 1941 takie działania przeprowadziła we Lwowie prawdopodobnie Einsatzkommando policji bezpieczeństwa[8].
Do zadań tych grup należało także zabezpieczanie zakładów przemysłowych, ważniejszych urządzeń komunalnych i strategicznych oraz zapasów surowców. Grupy te rekwirowały także archiwa państwowe i organizacji politycznych, zbiory dzieł sztuki.
Na czele grup operacyjnych stali z reguły wyżsi funkcjonariusze służby bezpieczeństwa (SD) a w ich kierownictwo składało się z oficerów Gestapo i Kripo. Grupy te dysponowały oddziałami SS i Ordnungspolizei. Bezpośrednio po rozwiązaniu Einsatzgruppen na danym terenie istniały stałe samodzielne placówki policji bezpieczeństwa.
Einsatzgruppen w Austrii
Pierwszą taką grupą była zorganizowana w 1938 roku grupa Einsatzkommando Österreich dowodzona przez SS-Standartenführera prof. dr Franza Sixa, która działała w trakcie zajmowania Austrii.
Einsatzgruppen w Czechach
W październiku 1938 powstały kolejne grupy: Einsatzgruppe Dresden (dowódca – SS-Standartenführer Heinz Jost) i Einsatzgruppe Wien (dowódca – SS-Standartenführer dr Franz Stahlecker). Grupy te wzięły udział w zajmowaniu części Czechosłowacji przyznanych III Rzeszy na mocy układu monachijskiego.
Następne tego typu grupy powstały w marcu 1939 roku i wzięły one udział w zajmowaniu Czechosłowacji, były to grupy:
- Einsatzgruppe I Prag (Praga),
- Einsatzgruppe II Brünn (Brno),
- Einsatzkommando 9 Mies (Stříbro),
- Sonderkommando Pilsen (Pilzno).
Einsatzgruppen w Polsce
W czasie przygotowania agresji na Polskę w połowie 1939 roku zorganizowano w ramach operacji "Tannenberg" 8 grup operacyjnych, które miały działać przy poszczególnych armiach biorących udział w ataku na Polskę.
Powstały wtedy następujące grupy:
Grupy te działały do 1940 roku, część uczestniczyła w organizacji niemieckich struktur sił bezpieczeństwa na obszarach Polski.
Kolejne grupy organizowano przed atakiem na kolejne państwa Norwegię, Francję, Belgię, Holandię, Jugosławię.
Niemiecki plakat antybolszewicki i antysemicki
(1941-1942)
"Śmierć! żydowsko-bolszewickiej zarazie mordowania |
Niemiecki plakat propagandowy
" Winnica " (Ukraina) masowy gróby ofiar NKWD
Winnica i jej okolice
były miejscem działania Einsatzgruppe D,
która wymordowała, jak się szacuje,
do 28 tysięcy ludzi,
w tym praktycznie całą żydowską populację miasta. |
 |
 |
Einsatzgruppen w ZSRR
Egzekucja Żydów kijowskich przez niemieckie oddzały Ensatzgruppen niedaleko
Iwangorodu na
Ukrainie (1942).
Na początku 1941 roku w związku z planowanym atakiem na ZSRR przystąpiono do organizacji kolejnych grup operacyjnych. Miały być to z założenia duże jednostki, które podporządkowane były poszczególnym grupom armii. Każda taka grupa składała się z podgrup (Einsatzkommando i Sonderkommando), które działały przy poszczególnych armiach lub na określonym obszarze.
Do tworzenia oddziałów przystąpiono przed inwazją niemiecką na Związek Radziecki w maju 1941 r. w szkole policyjnej w Pretzsch (Elbe) w Saksonii. Sformowano cztery Einsatzgruppen, oznaczone literami A, B, C i D, które podzielone zostały na Einsatzkommanda i Sonderkommanda. Einsatzgruppen liczyła od 600 do 1000 SS-manów, SD-manów, członków Gestapo, Kripo, policjantów z 9 rezerwowego batalionu policyjnego i elitarnej jednostki tajnej policji Leitende Dienst[9]. W literaturze przedmiotu podaje się informację, że dwie trzecie członków Einsatzgruppen miało wyższe wykształcenie prawnicze lub ekonomiczne, a jedna trzecia doktoraty. Jeden z dowódców Einsatzkommando 6 z Einsatzgruppen C, Ernst Biberstein, był pastorem i teologiem, inny z kolei z Sonderkomamando 7a, Einsatzgruppe B, Eugen Steimle, nauczycielem, a osądzony w Norymberdze Otto Ohlendorf był doktorem prawa, który skończył trzy fakultety uniwersyteckie. Oprócz wspomnianego Ohlendorfa tytuł doktora posiadali między innymi Franz Six (filozofia), Otto Rasch (prawo i ekonomia polityczna), Walter Blume (prawo), Martin Sandberger (prawo), Werner Braune (prawo), Eduard Strauch (prawo). Dowódcy tych jednostek otrzymali m.in. polecenie likwidacji na terenach ZSRR wszystkich Żydów, Cyganów, funkcjonariuszy komunistycznych i azjatyckich "mniej-wartościowych"[10].
Utworzono cztery grupy operacyjne:
- Einsatzgruppe "A" – działała przy Grupie Armii "Północ" i na obszarze republik bałtyckich (liczyła około 990 ludzi)
- Dowódcy:
-
- Dowódcy:
-
- Dowódcy:
-
- SS-Brigadeführer und Generalmajor der Polizei dr Otto Rasch (1941)
- SS-Brigadeführer und Generalmajor der Polizei dr Max Thomas (1941-1943)
- SS-Oberführer Horst Böhme (1944)
- Dowódcy:
-
Zgodnie z zarządzeniem szefa Główny Urząd Bezpieczeństwa Rzeszy RSHA Reinharda Heydricha głównym zdaniem tych grup było wymordowanie: zawodowych pracowników aparatu politycznego WKP(b), działaczy partyjnych i związków zawodowych, oficerów politycznych Armii Radzieckiej, kierowniczych przedstawicieli administracji państwowej, kierownicze osobistości życia gospodarczego, radzieckich intelektualistów, Żydów oraz wszystkie osoby będące agitatorami i fanatycznymi komunistami[11]. Ta operacja miała odbyć się przy jak najszerszym współudziale miejscowej ludności. Reinhard Heydrich wydał znamienną dyrektywę w tej sprawie: ...dla obserwatora z zewnątrz powinno to wyglądać, że sama miejscowa ludność zareagowała w sposób naturalny przeciwko dziesiątkom lat opresji dokonywanej przez Żydów oraz przeciwko terrorowi stworzonemu ostatnio przez komunistów[12]. Do tej pożądanej przez Niemców współpracy doszło na Litwie i Łotwie. Einsatzgruppe "D" znalazła gorliwych pomocników w żołnierzach rumuńskiej armii, którzy są odpowiedzialni za pogromy Żydów w Jassach, miejscowościach Besarabii i Bukowiny oraz w Odessie.
Einsatzgruppen wymordowały ponad 900 tys. Żydów. Największe masakry miały miejsce w Babim Jarze koło Kijowa, gdzie w ciągu dwóch dni rozstrzelano 34 tys. Żydów, lesie Rumbula pod Rygą (ok. 25 tys.), we Lwowie (7 tys.), Równem (15 tys.), Charkowie (14 tys.), Odessie (35 tys.), Kownie.
Łącznie w wyniku działalności grup operacyjnych zginęło około 2 milionów osób cywilnych.
W trakcie kampanii przeciwko ZSRR, Einsatzgruppen operowały również na terenie obozów jenieckich Wehrmachtu, "selekcjonując" przy ścisłej współpracy z ich personelem sowieckich jeńców wojennych, których uznawano za "elementy niepożądane" (m.in. komunistów, Żydów, urzędników państwowych, inteligentów, żołnierzy pochodzących z Azji Środkowej i Kaukazu). "Wyselekcjonowanych" jeńców mordowano następnie w odludnych miejscach na Wschodzie - w tajemnicy przed pozostałymi jeńcami, mieszkańcami okupowanych obszarów oraz zwykłymi żołnierzami Wehrmachtu[13].
Po zakończeniu II wojny światowej działalnością Einsatzgruppen zajmował się Amerykański Trybunał Wojskowy w Norymberdze. W 1948 roku w procesie nr 9 za zbrodniczą działalność Einsatzgruppen skazano 22 dowódców grup i podgrup.
