Szkatułka i dwa ołtarzyki wykonane przez Tadeusza Kościuszkę na Jasnej Górze
Te trzy przedmioty o różnym charakterze stylowym, są bliskie sobie ze względu na technikę wykonania i użyte materiały. Szkatułka i większy ołtarzyk nawiązują do wyrobów barokowych. Szkatułka ma formę prostopadłościanu zwieńczonego kopulastym wieczkiem, ze spiralnymi kolumienkami na narożach; dekorowana jest wydobytymi ze słomy motywami roślinnymi, głównie rozetami. Większy ołtarzyk ma kształt miniaturowego retabulum z ramką na obraz Chrystusa ukazującego rany, flankowaną przez spiralne kolumienki i otoczoną przez ażurowe zwoje ornamentu wstęgowego. Mniejszy ołtarzyk ma charakter neogotycki. Wykonany jest w formie kapliczki z niszą z rzeźbionym krucyfiksem, ustawionej na tle ażurowej ścianki i zwieńczonej małymi wieżyczkami. Porównanie z najstarszymi przekazami ikonograficznymi (rysunek kolorowany Adriana Głębockiego z 1867 r. i fotografie z przełomu XIX i XX w.) wykazuje ubytki dekoracji tych przedmiotów (m.in. brak obecnie bukietu wieńczącego szkatułkę i zwieńczenia większego ołtarzyka w formie kolistego medalionu otoczonego glorią). Wiarygodna tradycja klasztorna pozwala widzieć w tych trzech pamiątkach własnoręczne dzieła Tadeusza Kościuszki (1746-1817), który miał je rzekomo przesłać pod koniec życia na Jasną Górę ze Szwajcarii. Wiadomo, iż Kościuszko, inżynier wojskowy i wybitny dowódca, był także wszechstronnie uzdolnionym artystą, przede wszystkim rysownikiem, malował też akwarelą. Przez całe życie – w chwilach wytchnienia pomiędzy okresami intensywnej służby wojskowej – uprawiał różne gatunki sztuki. Jego ulubioną rozrywką było wykonywanie na tokarce drobnych przedmiotów, przeważnie puzderek, tabakierek, kubków itp., sporządzanych z twardych gatunków drewna, kości itp., które później chętnie rozdawał jako prezenty.
W zbiorach polskich z XIX w. odnotowano wiele tego rodzaju zabytków. Kościuszko wykonywał swoje prace m.in. w najtragiczniejszym okresie życia – po upadku insurekcji, w latach 1794-1796, w czasie uwięzienia w Petersburgu. Według tradycji, pamiątki jasnogórskie, które należą do najokazalej dekorowanych wyrobów Kościuszki, zostały sporządzone właśnie w czasie pobytu w petersburskim więzieniu. Zaakcentowanie tematyki pasyjnej w obu ołtarzykach czyni tę sugestię prawdopodobną, a same przedmioty są jednymi z najbardziej wzruszających darów wotywnych zachowanych w Skarbcu Jasnogórskim.
Za Jan Golonka OSPPE
