dzieje harcerstwa

Z dziejów harcerstwa 1910-2010

ZHP 1935-1940

W r. 1935 harcerstwo obchodziło ćwierćwiecze swojego istnienia. Najważniejszym wydarzeniem tego roku był Jubileuszowy Zlot Związku Harcerstwa Polskiego w Spale.

ZHP był w tym czasie trzecią co do wielkości organizacją skautową na świecie, po Stanach Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii. Zrzeszał ok. 200 tysięcy członków w 17 chorągwiach harcerzy i 15 harcerek. Harcerstwo działało też poza granicami kraju.

Dla uczczenia 25. rocznicy powstania harcerstwa w Polsce, w dniach od 11 do 25 lipca 1935 r., na terenie rezydencji Prezydenta RP w Spalenad Pilicą, zorganizowany został Jubileuszowy Zlot.

Wysoki protektorat nad Zlotem objął Marszałek Józef Piłsudski, który wyraził na to zgodę w lutym 1935 r. i Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej Ignacy Mościcki, który uczestniczył w inauguracji Zlotu. Po śmierci Marszałka Zlot stał się hołdem młodzieży dla Jego wielkich zasług. Przewodniczącym Komitetu Organizacyjnego był minister Marian Zyndram-Kościałkowski, a wiceprzewodniczącymi m.in. gen. Felicjan Sławoj-Składkowski i wojewoda Michał Grażyński, który był Przewodniczącym Naczelnej Rady Harcerskiej.

Naczelnym Komendantem Zlotu był hm. Antoni Olbromski, komendantem harcerzy hm. Ignacy Wądołowski, a harcerek hm. Helena Śliwowska. Symbolem Zlotu był żubr z pomnika stojącego przed rezydencją Prezydenta RP w Spale (Żubr spalski).

W przygotowaniach do Zlotu uczestniczyli aktywnie wszyscy harcerze w kraju. Cały teren zlotu podzielono na 8 podobozów o powierzchni 11 km². Na tych obszarach leśnych zbudowano obozowisko, do którego poprowadzono 3,5 km szosy oraz tory kolejowe z Tomaszowa, dla ułatwienia szybkiego dowiezienia uczestników. Zainstalowano urządzenia wodne, sanitarne, elektryczne, mosty, kładki, postawiono 164 budynki drewniane. Wykonawcą większości prac byli: 200-osobowa grupa z Harcerskich Ochotniczych Drużyn Roboczych oraz okoliczni rzemieślnicy i 2 plutony saperów.

Zlot był przeglądem ideowego i organizacyjnego dorobku harcerstwa oraz wymiany doświadczeń wychowawczych. Udział w nim wzięło 15.132 harcerzy i 6.746 harcerek z Polski oraz 460 harcerek i 759 harcerzy polskich z kilkunastu krajów oraz delegacje z zagranicy: 1.138 skautów z 15 krajów i 242 skautki z 12 krajów. Przybyli również licznie zaproszeni (ponad 500 osób) dawni harcerze i harcerki, pamiętający początki polskiego skautingu. Łącznie było ponad 25 tys. uczestników. Zlot odwiedziła 6-osobowa grupa weteranów Powstania 1863 r.

Uczestnicy Zlotu mogli obejrzeć wystawę ukazującą syntetyczny obraz rozwoju harcerstwa w ciągu 25 lat. Dział ideowy obrazował treść pracy i życia harcerskiego (przygotowanie do służby i służbę), a dział historyczny przedstawiał harcerstwo „konspiracyjne”, wojenne i współczesne. Podczas Zlotu odbywały się liczne konferencje, kongresy i kursy dla harcerzy. Wydawane były „Wieści Zlotowe” – dziennik jubileuszowego Zlotu Harcerstwa Polskiego.

Uczestnicy brali aktywny udział w uroczystościach religijnych. Na terenie Zlotu wzniesiono 16 ołtarzy polowych. Naczelnym Kapelanem był ks. hm. Marian Luzar. W pracy duszpasterskiej uczestniczyło kilkudziesięciu kapłanów polskich, węgierskich, słowackich. Podczas trwania Zlotu odprawiono ok. 500 Mszy św. Wielką popularność uzyskała pieśń „Modlitwa harcerska”. Autorem tekstu i muzyki był Stanisław Bugajski. Początkowo była to pieśń Związku Strzeleckiego (powstała w r. 1919).

O Panie Boże, Ojcze nasz,

W opiece swej nas miej,

Harcerskich serc Ty drgnienia znasz,

Nam pomóc zawsze chciej.

          Wszak Ciebie i Ojczyznę

          Miłując chcemy żyć,

          Harcerskim prawom w życia dniach

          Wiernymi zawsze być.

 O daj nam zdrowie dusz i ciał,

Swym światłem zagłusz noc.

I daj nam hart tatrzańskich skał

I twórczą zbudź w nas moc.

          Wszak Ciebie i Ojczyznę...

Przed nami jest otwarty świat,

A na nim tyle dróg.

Wszak wiele ścieżek kusi nas.

Lecz dla nas tylko Bóg.

          Wszak Ciebie i Ojczyznę...

Specjalnym punktem programu była pielgrzymka uczestników Zlotu do Krakowa, w celu złożenia hołdu Marszałkowi Józefowi Piłsudskiemu w krypcie na Wawelu i wzięcia udziału w sypaniu Kopca na Sowińcu. Harcerstwo polskie na Zlocie zdało wspaniale egzamin udowadniając, że jest w pełni dojrzałą organizacją wychowawczą młodzieży polskiej.

Upamiętnienie Zlotu

W r. 1935 Drukarnia Polska w Warszawie opublikowała broszurę „Jubileuszowy Zlot Związku Harcerstwa Polskiego w Spale. Jamboree National de Pologne á Spała”. Dla uczczenia 60. rocznicy Jubileuszowego Zlotu ZHP w Spale oraz 85. rocznicy powstania harcerstwa, w dniach 3-15 sierpnia 1995 r. zorganizowano Światowy Zlot Harcerstwa Polskiego „ZEGRZE’ 95”. W dniach 2-4 września 2005 r. w Spale odbył się Zlot Chorągwi Łódzkiej ZHP pod hasłem „Na Szlaku Harcerskiej Przygody”, połączony z upamiętnieniem 70. rocznicy Jubileuszowego Zlotu ZHP z 1935 roku.

W r. 2010, gdy prawie bez echa w środkach masowego przekazu mijała 100. rocznica powstania harcerstwa, Stowarzyszenie Szarych Szeregów – Krąg im. Aleksandra Kamińskiego w Pruszkowie wydał publikację „Jubileuszowy Zlot Harcerstwa Polskiego w Spale”. Na podstawie Sprawozdania Naczelnej Rady Harcerskiej 1935 r. i „Wieści Zlotowych”, książkę opracował TADEUSZ JAROS.

Autor służbę harcerską rozpoczął w 1933 r. w Pruszkowie. Uzyskał wszystkie harcerskie stopnie młodzieżowe i stopień podharcmistrza. Pełnił funkcje drużynowego drużyny zuchów i harcerzy. W r. 1935 był uczestnikiem Jubileuszowego Zlotu w Spale. Podczas wojny współorganizował Szare Szeregi w Pruszkowie. Zorganizował sieć nasłuchu radiowego i działalność wydawniczą. Współredagował pismo „Podsłuch”. Żołnierską służbę pełnił w harcerskim plutonie AK, utworzonym z szaroszeregowych drużyn Grup Szturmowych. W PRL był szykanowany. Działalność harcerską wznowił po reaktywowaniu ZHP w 1956 r.. Jest autorem licznych publikacji, m.in. bardzo cennej książki o harcerstwie „W służbie Bogu i Polsce 1911-1939” (wyd. w r. 2004).

W obliczu zagrożeń wojennych

Wobec narastającego niebezpieczeństwa wybuchu wojny, harcerstwo aktywnie zaczęło się przygotowywać się do obrony kraju. W r. 1938 przeprowadzono rejestrację harcerzy i harcerek powyżej 15 roku życia. Organizowano kursy przygotowujące do służby sanitarnej, opiekuńczej, gospodarczej i łączności.

Pod koniec sierpnia 1939 r. na rozkaz władz wojskowych zaczęły działać „pogotowia wojenne” harcerek i harcerzy ZHP. Forma służby Organizacji Harcerek na wypadek wojny i klęsk żywiołowych wypracowana została w Szkole Instruktorek na Buczu w 1938 r. Pogotowie Wojenne Harcerek zostało powołane rozkazem Naczelniczki Harcerek z 24 września 1938 r. Komendantką mianowana została dr Józefina Łapińska, ówczesna Komendantka Szkoły Instruktorek. Pogotowie Wojenne Harcerzy organizowano od maja 1939 r. Na czele stali: Aleksander Kamiński, Juliusz i Stanisław Dąbrowscy, Witold Sawicki, Florian Marciniak. Wzorowo zorganizowano Pogotowie Harcerzy w Poznaniu.

Większość instruktorów objęta została mobilizacją. Latem 1939 r. na pograniczu polsko-niemieckim zorganizowano 75 obozów służby harcerek. W obozach tych wzięło udział ok. 3 tysiące starszych harcerek, których zadaniem było m.in. obywatelskie uświadamianie oraz przygotowywanie kobiet i dziewcząt do samoobrony.

Harcerstwo we wrześniu 1939 r. pełniło swą wojenną służbę niemal wszędzie. Komenda Pogotowia Harcerskiego działała przez cały czas oblężenia Warszawy. Na poszczególnych terenach PH współpracowało z wojskiem i władzami cywilnymi. Harcerki pracowały w łączności, w szpitalach, w opiece społecznej, prowadziły punkty opieki nad dziećmi i ewakuowanymi. Harcerze prowadzili dla wojska łączność, obserwacje przeciwlotnicze, pełnili straż obywatelską przy obiektach strategicznych.

Przed kapitulacją Warszawy, 27 września 1939 r., przedstawiciele naczelnych władz ZHP zadecydowali o podjęciu działalności konspiracyjnej. Ponieważ Przewodniczący ZHP dr Michał Grażyński był internowany wraz z rządem RP w Rumunii, a Naczelnik Harcerzy Zbigniew Trylski – na Węgrzech, zebrani wyłonili Naczelnictwo w składzie: ks. hm. RP Jan Mauersberger – p.o. przewodniczącego ZHP, Wanda Opęchowska – wiceprzewodnicząca, hm. Antoni Olbromski – sekretarz generalny, hm. RP Maria Wocalewska – delegatka Naczelniczki Harcerek, hm. Florian Marciniak – Naczelnik Harcerzy, który rozpoczynając pracę konspiracyjną, podkreślił ciągłość przedwojennego Związku Harcerstwa Polskiego.

Harcerstwo konspiracyjne dzieliło się na dwa piony: Organizację Harcerzy i Organizację Harcerek. Organizacja Harcerzy przyjęła kryptonim „Szare Szeregi”, którym później został objęty cały Związek Harcerstwa Polskiego. Organizacja Harcerek używała kryptonimów „Związek Koniczyn”, a od 1943 r. „Bądź gotów”.

Na czele konspiracyjnej Organizacji Harcerzy stała Komenda Główna (Pasieka), jej ogniwami były: chorągwie (ule), hufce (roje), drużyny (rodziny) i zastępy (pszczoły). Program Szarych Szeregów ujęto w 3 hasłach: „dziś, jutro, pojutrze” bądź „piątek, sobota, niedziela”. „Dziś” oznaczało okres konspiracji, „jutro” – otwartą walkę zbrojną z okupantem, a „pojutrze” – pracę w wolnej Polsce. Szare Szeregi związane były ze Związkiem Walki Zbrojnej, a następnie z Armią Krajową, której były podporządkowane pod względem wojskowym.

Harcerstwo polskie to jedyna organizacja w światowym skautingu, która w II wojnie światowej wzięła tak wielki i zasadniczy udział w konspiracyjnych walkach swojego narodu.

Antoni Lenkiewicz