szare szeregi

W II wojnie światowej 1939-1945

Jesienią 1939 r., po zajęciu terytorium Rzeczpospolitej Polskiej przez niemieckich i sowieckich agresorów, państwo nie przestało istnieć. Jego najwyższe władze – Prezydent, Rząd i przedstawiciele Sejmu i Senatu – działały na Uchodźstwie we Francji, a później w Wielkiej Brytanii. W okupowanym kraju zorganizowano struktury Polskiego Państwa Podziemnego. Prawie we wszystkich państwach, które w efekcie wojny nie zerwały stosunków dyplomatycznych z władzami II RP, istniało harcerstwo.

W konspiracji krajowej harcerstwo działało w kilku formacjach. Najważniejsze były Szare Szeregi. Odrębną organizację tworzyły Hufce Polskie (HP) utworzone w r. 1939 przez grupę instruktorów związanych ze Stronnictwem Narodowym. Do mniejszych organizacji należały m.in. Tajny Hufiec Harcerzy w Gdyni (włączony w struktury Szarych Szeregów na początku 1943 r.), Bojowa Organizacja Wschód oraz organizacje wodne Brzeg i Zatoka. Istniały też samodzielne drużyny harcerskie, np. warszawski Żbik i 16 Warszawska Drużyna Harcerska.

 SZARE SZEREGI

Szare Szeregi obejmują te konspiracje harcerskie na terenie niemieckiej i sowieckiej okupacji, które w odróżnieniu od Hufców Polskich nie były związane z żadnym stronnictwem politycznym, lecz stanowiły kontynuację ZHP. Decyzja o konspiracyjnej działalności ZHP podjęta została 27 września 1939 r. w Warszawie przez grono członków Naczelnej Rady Harcerskiej.

Szare Szeregi dzieliły się na dwie Organizacje: Organizację Harcerzy i Organizację Harcerek. Organizacja Harcerzy opierała się na strukturze przedwojennego ZHP: chorągwie, hufce, drużyny i zastępy. Harcerstwo żeńskie w konspiracji początkowo nosiło nazwę Organizacji Harcerek, w latach 1940-43 przybrało kryptonim „Związek Koniczyn”, a w 1943 r. „Bądź Gotów”.

Nazwa Szare Szeregi została przyjęta w całym kraju dopiero w r. 1940. Początkowo kryptonim ten funkcjonował w Poznaniu. Geneza powstania kryptonimu związana jest z przeprowadzoną przez poznańskich harcerzy akcją informacyjną, podczas której roznoszono w godzinach wieczornych i nocnych ulotki do skrzynek listowych mieszkań zasiedlonych przez rodziny niemieckie z Litwy, Łotwy, Estonii. Rodziny polskie były przymusowo wysiedlane do Generalnego Gubernatorstwa, a rodziny niemieckie informowano o dobrowolnym opuszczeniu mieszkań przez Polaków. Ulotki, napisane w języku niemieckim, zawierające polski protest, zostały podpisane inicjałami SS. Skrót rozwinęli w kryptonim Szare Szeregi harcmistrz dr Józef Wiza i harcmistrz Roman Łuczywek. Kryptonim przyjął się w Poznaniu, w Chorągwi „Ul Przemysław”. Informację o przyjętej nazwie przywiózł do Warszawy podharcmistrz Witold Marcinkowski. Nazwę przyjęto z poleceniem wprowadzenia kryptonimu w całej podziemnej organizacji harcerskiej.

Szare Szeregi działały na terenie Rzeczpospolitej w granicach z 31 sierpnia 1939 r. Trzeba w tym miejscu podkreślić (w PRL było to konsekwentnie przemilczane), że konspiracja harcerska, która weszła w skład Szarych Szeregów, szybciej i prężniej zorganizowana została na terenach okupacji sowieckiej. We Lwowie już 22 września powstała tajna Harcerska Organizacja Niepodległościowo-Wojskowa, na czele której stanęli trzej komendanci chorągwi: Aleksander Szczęśniakiewicz (Lwowskiej), Leopold Adamcio (Wołyńskiej) i Edward Heil (Poleskiej). Organizacja ta miała duży zasięg: Lwowskie, Tarnopolskie, Stanisławowskie, Wołyń i Polesie. Z czasem HON-W wchłonęła lokalne organizacje: Młody Las ze Lwowa, Polską Organizację Walki z Wrogiem z Czortkowa oraz szereg struktur z Polski południowo-wschodniej. W styczniu 1940 r. przekształcona została w Hufiec Szarych Szeregów z Komendantem Tadeuszem Dobrowolskim ps. „Watra”.  

W Wilnie również powstały struktury tajnego harcerstwa. 18 października 1939 r. hm Józef Grzesiak „Czarny” utworzył Związek Bojowników Niepodległości, który pełnił taką rolę jak później Grupy Szturmowe Szarych Szeregów. W lipcu 1944 r. organizacja brała udział w wyzwoleniu Wilna. Inicjatywy wschodnie, rodzące się w trudnych warunkach sowieckiej okupacji, stanowiły istotny komponent powstawania podziemia harcerskiego

Do sierpnia 1942 r. przewodniczącym Szarych Szeregów był ks. hm. RP Jan Mauersberger, a po jego śmierci dr Tadeusz Kupczyński. Całością kierowało Naczelnictwo, początkowo 5, a od zimy 1943/44 – 6-osobowe. Pierwszym naczelnikiem Szarych Szeregów był Florian Marciniak, po jego aresztowaniu w maju r. 1943, do października 1944 funkcję tę pełnił Stanisław Broniewski, a po nim Leon Marszałek – ostatni Naczelnik Szarych Szeregów.

Szare Szeregi współpracowały z Delegaturą Rządu Rzeczypospolitej Polskiej na Kraj oraz z Komendą Główną ZWZ-AK. Utrzymywały też kontakt z Komitetem Harcerskim w Londynie. Podlegały im jednostki organizacyjne w Dyneburgu na Łotwie i w Kownie na Litwie. Drużyny i kręgi starszoharcerskie działały też w obozach koncentracyjnych w Oświęcimiu i w Ravensbrück.

Rozkaz Komendanta Głównego AK Nr 129 z 16 marca 1942 r. ustalił, że „członkowie Szarych Szeregów, którzy wejdą do zespołów konspiracyjnych, będą uważani bez względu na wiek za żołnierzy”. W dwa lata później 20 marca 1944 r. ukazał się rozkaz L. 495 I, który mówił: „Szare Szeregi jako organizacja młodzieżowa, a nie wojskowa nie podlegają jako całość scaleniu w Siłach Zbrojnych w Kraju. Zasadniczym ich zadaniem w chwili obecnej jest praca wychowawcza wśród członków tej organizacji w celu przygotowania ich do zadań czekających ich w walce i w służbie w wyzwolonej Ojczyźnie. By Szare Szeregi pracy tej w pełni podołać mogły, pozostawiłem im pełny samorząd organizacyjny”.

Szare Szeregi zostały określone jako organizacja współdziałająca z AK, ale nie podporządkowana Armii. Był to w czasie wojny jedyny taki przypadek. Szare Szeregi zachowały swą pełną suwerenność.

Stan liczebny organizacji harcerzy zmieniał się w poszczególnych okresach. Przez całą okupację prowadzono akcję scaleniową powstających żywiołowo samodzielnych grup. W r. 1944 działało 18 chorągwi skupiających ok. 10 tysięcy harcerzy i 14 chorągwi skupiających ponad 5 tysięcy harcerek. Organizacja Harcerzy obejmowała początkowo jedynie młodzież powyżej 17 lat. Z czasem rozpiętość wieku zwiększono i podzielono wówczas (najwcześniej w Warszawie – 3 listopada 1942 r.) młodzież na 3 grupy: Zawisza, Bojowe Szkoły i Grupy Szturmowe.

Drużyny Zawiszy (12-14 lat) nie brały udziału w walce. Młodzież uczyła się na tajnych kompletach i przygotowywała się do pełnienia służby pomocniczej. Najbardziej znana jest zorganizowana w czasie Powstania Warszawskiego Harcerska Poczta Polowa.

Drużyny Bojowe Szkoły (15-17 lat) pełniły służbę w małym sabotażu – akcję propagandową skierowaną do ludności polskiej. Obejmowała ona malowanie na murach znaku Polski Walczącej, rozlepianie afiszy i nalepek, rozdawanie ulotek, kolportaż fikcyjnych dodatków nadzwyczajnych do gazet, podłączenie się do niemieckich megafonów, zrywanie niemieckich flag, usuwanie z wystaw i gablot niemieckich fotografii, gazowanie kin. Drużyny BS przechodziły przeszkolenie wojskowe, otrzymywały przydziały do jednostek AK. W Powstaniu Warszawskim walczyły w Śródmieściu jako kompania, a w innych dzielnicach jako plutony piechoty.

Grupy Szturmowe (powyżej 18 lat) podporządkowane były Kedywowi AK i pełniły służbę w tzw. wielkiej dywersji. W Warszawie w sierpniu 1943 r. utworzono z nich batalion „Zośka” (dowódcą był Tadeusz Zawadzki – 1921-1943)), a wiosną 1944 r. powstał batalion „Parasol”. Oddziały GS wykonały wiele akcji bojowych, w tym wysadzanie mostów kolejowych, pociągów, odbijanie więźniów (akcja pod Arsenałem, akcja w Celestynowie), zamachy na funkcjonariuszy aparatu terroru (Kutschera, Koppe, Bürckl). Inne oddziały GS (np. Chorągwi Radomskiej i Krakowskiej) walczyły w oddziałach partyzanckich oraz prowadziły sabotaż kolejowy. W Powstaniu Warszawskim bataliony „Zośka” i „Parasol” walczyły na Woli, Starówce i Czerniakowie, ponosząc straty sięgające 80%. Kompania „Rudy” batalionu „Zośka” została nazwana przez Komendanta Głównego AK najlepszą kompanią Armii Krajowej. Batalion „Wigry” walczył na Woli i Starówce.

Gdy w 1943 r. powołano w ramach AK wojskową służbę kobiet, instruktorki z „Bądź Gotów” stały się jej trzonem. Przy Kwaterze Głównej Szarych Szeregów działała od 1940 r. żeńska Grupa Wykonawcza Łączniczek i Kolporterek. W r. 1944 była to ok. 50- osobowa grupa harcerek powstała z kręgu starszoharcerskiego przy 54 Warszawskiej Drużynie Harcerskiej, a następnie z utworzonej 54 Żeńskiej Drużyny Harcerskiej im. Władysława Jagiełły. Jej drużynową przez cały czas okupacji była Romana Łukaszewska „Ewa”. Głównym zadaniem tego zespołu był kolportaż prasy konspiracyjnej Szarych Szeregów.

Organizacja harcerzy prowadziła akcję „M”, usiłując oddziaływać na całą młodzież niezorganizowaną. Wydawała wiele pism dla rożnych grup harcerzy: dla Zawiszy – „Bądź Gotów”; dla Bojowych Szkół subwencjonowano pismo młodzieży lotniczej „Wzlot”, dla Grup Szturmowych –„Źródło”, później „Dęby”, „Drogowskaz”, „Pismo Młodych” i „Brzask”. Publikowano też liczne broszury i książki, m.in. Aleksandra Kamińskiego: „Wielka gra”, „Przewodnik. Podręcznik dla drużynowych” i „Kamienie na szaniec”. Wyszkolonych zostało 259 podharcmistrzów i 53 harcmistrzów. Instruktorki i starsze harcerki zaangażowały się w tajnym nauczaniu i tajnym ruchu samokształceniowym. Wykształconych zostało ok. 150 instruktorek, głównie podharmistrzyń.

Organizacja harcerzy poniosła bardzo duże straty. W r. 1941 zamordowany został przez NKWD w więzieniu w Mińsku Lechosław Domański – p.o. Naczelnika Organizacji Harcerzy, wizytujący organizacje harcerskie w Białymstoku, Wilnie, Grodnie i we Lwowie. 20 lutego 1944 r. zginął w obozie Gross-Rosen twórca i pierwszy Naczelnik Florian Marciniak (aresztowany 6 maja 1943). W Powstaniu Warszawskim poległ zastępca Naczelnika Eugeniusz Stasiecki. Szare Szeregi zostały rozwiązane 17 stycznia 1945 r.