Sowieci od czasu odsunięcia ich od konferencji w Monachium, pozostawali w wyczekiwaniu. Stalin w marcu 1939 określił to najbardziej obrazowo: " Nie będziemy wyciągać za innych gorących kasztanów z ognia". Moskwa przygotowywała się do rozmów z demokracjami liberalnymi ale nieufność była obecna po obu stronach. Sowieci mnożyli żądania kolejnych gwarancji a Brytyjczycy zwlekali w rozmowach obawiając się ekspansji komunizmu. Z drugiej strony, 30 maja, Hitler zadeklarował, że uzyskanie, dla celów taktycznych, neutralności ZSRR będzie pożądaną rzeczą.
"Związek Sowiecki na balkonie" - te powiedzenie oznacza, że Stalin umieścił się na pozyzycji obserwatora uczestniczącego. Negocjacje wojskowe rozpoczęły się 12 sierpnia 1939 roku pomiędzy Francuzami, Brytyjczykami i Sowietami. Sowieci podnieśli " kwestię kardynalną" jaką była wg nich odmowa przez stronę polską przepuszczenia armii czerwonej przez własne terytorium. 17 rozmowy zostały zawieszone. Było to z korzyścią dla Hitlera obawiającego się walki na dwóch frontach, przyśpieszył więc negocjację z Rosjanami.
19 sierpień 1939r -Stalin do towarzyszy na posiedzeniu BP KC KPZR:, „ Jeżeli wyrazimy zgodę na propozycje Anglii i Francji, których misje przebywają właśnie w Moskwie, i z nimi, a nie z Niemcami podpiszemy układ sojuszniczy, Hitler może zrezygnować z napaści na Polskę. Wówczas wojna nie wybuchnie, bowiem Niemcy zaczną szukać jakiejś ugody z Zachodem. Tymczasem dla Związku Sowieckiego wojna jest konieczna i niezbędna, ponieważ w warunkach pokojowych bolszewizm nie jest w stanie opanować krajów Zachodu”( opublikowano po raz pierwszy w “Die Welt”, 23/07/96) przez niektórych historyków uznawane za nieprawdziwe.
Hitler telegrafuje do Stalina
Minister Spraw Zagranicznych do ambasady w Moskwie.
Berlin, 20 sierpnia 1939 roku, godzina 16.35. Przyjęto 21 sierpnia o 0.45.
Dla ambasadora osobiście.
Fuhrer powierza panu bezzwłocznie przedstawić Mołotowowi następujący telegram:
Pan Stalin ; Moskwa.
1. Honoruję podpis nowego traktatu handlowego niemiecko-sowieckiego jako pierwszy krok nowej formy stosunków niemiecko-sowieckich.
2. Konkluzja paktu o nieagresji ze Związkiem Sowieckim oznacza dla mnie ustanowienie długoterminowej polityki niemieckiej. Niemcy odbudowują tym linię polityczną, która w poprzednim wieku przyniosła korzyści obu Państwom. Rząd Rzeszy decyduje się przy tej okazji wyciągnąć wszystkie konsekwencje z tego istotnego zwrotu.
3. Akceptuję projekt paktu nieagresji, przedstawiony przez pańskiego ministra Spraw Zagranicnych, M.Mołotowa, ale przyjmuję jako absolutną konieczność rozwiązać w sposób najszybszy problemy, które ze sobą niesie.
4. Protokół aneksu, którego życzy sobie rząd Związku Sowieckego może, jestem przekonany, być potraktowany jako istotny składnik w krótkim czasie, jeśli przedstawiciel Państwa niemieckiego wraz z pełnomocnictwami może przybyć do Moskwy we własnej osobie, w celach podpisania traktatu.(...)
5. Napięcie pomiędzy Niemcami i Polską stało się nieznośne. Postawa Polaków jest taka, że każdego dnia może wybuchnąć kryzys. Niemcy w tym wypadku, przyjmując taką możliwość, gotowi są bronić interesów Rzeszy wszystkimi dostępnymi środkami.
6. W mojej opinii, nie ma w konsekwencji czasu do stracenia by potraktować sprawę od nowa pomiędzy naszymi dwoma państwami. Ponawiam moją propozycję, żebyście przyjęli mojego ministra Spraw Zagranicznych we wtorek 22 sierpnia, najpóźniej w środę 23. Minister Spraw Zagranicznych Rzeszy ma pełne pełnomocnictwa do podpisania paktu nieagresji i protokołu.
Adolf Hitler
Proszę przekazać Mołotowowi ten telegram Fuhrera do Stalina bez żadnych wstępów. ( tłum. własne.)
19 sierpnia ambasador Schulenburg otrzymał tekst paktu o nieagresji od Rosjan z dopiskiem, że będzie specjalny protokół dotyczący interesów obu stron. Stalin uzależniał tym samym podpisanie paktu od wcześniejszego ustalenia, jaka część łupów przypadnie mu w udziale. Zbija to do końca tezę historyków sowieckich, że Rosjanie nie zdawali sobie sprawy, że wspólnie z Hitlerem rozpętali drugą wojnę światową.
Był współodpowiedzialny za czystki w Armii Czerwonej. Podejmował decyzje o rozstrzelaniu łącznie 25 700 osób spośród grupy polskich wojskowych i cywilów znajdujących się w obiektach NKWD. 21 sierpnia 1939, marszałek Woroszyłow tak mówi:
" Intencją misji sowieckiej było i jest doprowadzenie do układu z misjami wojskowymi angielską i francuską w celu organizacji praktycznej współpracy militarnej sił armii naszych krajów.
ZSRR nie mając granicy wspólnej z Niemcami, nie może przyjść z pomocą Francji, Anglii, Polsce i Rumunii, chyba że oddziałom zezwoli się na przejście terytorium polskiego i rumuńskiego, ponieważ nie istnieje inna droga wejścia w kontakt z oddziałami agresora (...)"
Misja wojskowa sowiecka nie może zrozumieć jak rządy i główni generałowie Anglii i Francji mogli wysłać swoje misje do ZSRR w celach negocjacji konwencji militarnej, nie dając jasnych i precyzyjnych instrukcji w kwestii tak elementarnej jak pasaż wojsk i operacja sił armii sowieckiej przeciw oddziałom agresora na terytorium Polski i Rumunii, z którymi Anglia i Francja posiadają właściwe relacje polityczne i wojskowe.
" Jeżeli jednak te aksjomatyczne sprawy staną się dla Anglików i Francuzów ważnym problemem wymagającym długich studiów, to oznaczać będzie istnienie powodów poddawania w wątpliwość pragnienia osiągnięcia efektywnej i poważnej współpracy wojskowej z ZSRR" .(tłum. własne)
21 sierpnia strona francuska poznała poprzez źródła niemieckie zarys tajnego aneksu do paktu Ribbentrop–Mołotow. Zaniepokojenie Zachodu możliwością porozumienia niemiecko-sowieckiego osiągnęło szczególną formę. Francuski premier Daladier upoważnił szefa delegacji wojskowej w Moskwie gen. Doumenc, do wyrażenia zgody na przejście Armii Czerwonej przez ziemie polskie (bez jej zgody), ale Woroszyłow nie był już tym zainteresowany. Dyplomatycznie stwierdził, że Polska jest państwem suwerennym i Francja nie może mówić w jej imieniu.
Tajny protokół do paktu III Rzesza - ZSRR z 23 sierpnia 1939:
Z okazji podpisania paktu o nieagresji między Rzeszą Niemiecką a ZSRR podpisani pełnomocnicy obu stron poruszyli w ściśle poufnej wymianie zdań sprawę wzajemnego rozgraniczenia sfer interesów obu stron. Wymiana ta doprowadziła do następującego wyniku:
Na wypadek przekształcenia terytorialno-politycznego obszaru należącego do państw bałtyckich (Finlandia, Estonia, Łotwa i Litwa), północna granica Litwy tworzy automatycznie granicę sfery interesów niemieckich i ZSRR, przy czym obie strony uznają roszczenia Litwy do terytorium wileńskiego.
Na wypadek terytorialno-politycznego przekształcenia terytoriów należących do państwa polskiego, sfery interesów Niemiec i ZSRR będą rozgraniczone w przybliżeniu przez linię Narew-Wisła-San. Kwestia, czy i w interesie obu uznane będzie za pożądane utrzymanie niepodległego państwa polskiego zostanie definitywnie zdecydowane dopiero w ciągu dalszego rozwoju wypadków politycznych. W każdym razie oba rządy rozwiążą tę kwestię na drodze przyjacielskiego porozumienia.
Jeżeli chodzi o południowy wschód Europy, to ze strony radzieckiej podkreśla się zainteresowanie Besarabią. Ze strony Niemiec stwierdza się zupełne desinteressment odnośnie do tego terytorium.
Protokół ten traktowany będzie przez obie strony w sposób ściśle tajny.
Podpisano:
Za rząd Rzeszy Niemieckiej.....................................................J. Ribbentrop
Za rząd Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich............W. Mołotow
Moskwa, 23 sierpnia 1939
25 sierpnia sekretarz ambasady niemieckiej w Moskwie Hans-Heinrych Herwartha von Bittenfeld przekazał treść tajnego protokołu przedstawicielowi ambasady USA (amb. Charles E. Bohlen), wkrótce poznali jego treść Anglicy (Lord Halifax- 27 VII) i Francuzi, tu należy szukać klucza do ich bierności na początku wojny i oczekiwania na wkroczenie do Polski Armii Czerwonej. Mimo tej wiedzy Anglicy interweniowali u marszałka Rydza-Śmigłego, aby opóźniał mobilizacje wojska.
