Ostatnimi czasy w Polsce działalność straży gminnych budzi rozliczne emocje. Choć jak szumnie głosi art.1 ust. 2 ustawy o strażach gminnych (u.s.g.) "Straż spełnia służebną rolę wobec społeczności lokalnej, wykonując swe zadania z poszanowaniem godności i praw obywateli", sens działalności tychże formacji bywa poddawany w wątpliwość. Wskazuje się, częstokroć nie bez krztyny racji, że działalność straży gminnych służy doraźnemu podreperowaniu budżetu gminnego, a środki na nie wydatkowane można by z powodzeniem przesunąć do poszczególnych komend Policji, gdzie zostałyby przeznaczone li tylko na patrole policyjne, a nie na dublowanie administracji i księgowości. O społecznej percepcji instytucji straży gminnych niech świadczy popularność Emila Rau, zwanego "Emilem Łowcą Fotoradarów", który piętnując bezprawne działania strażników gminnych, dorobił się własnego programu telewizyjnego.
Na wstępie rozważań wskazać należy, iż zgodnie z art. 2 ust. 1 u.s.g. powstanie straży gminnej (w gminach miejskich zwanej strażą miejską) nie jest obligatoryjne. Decyduje o tym rada gminy w uchwale. Do tej pory już w kilkunastu miejscowościach zlikwidowano straże gminne, m. in. w Stalowej Woli, której prezydent Andrzej Szlęzak uznawany jest za swoistego pioniera w dziedzinie rozwiązywania straży gminnych. formacje te próbowano ponadto znosić w drodze oddolnej inicjatywy mieszkańców - poprzez referendum gminne. Jednakże w tym przypadku inicjatywa częstokroć upadała wskutek zbyt niskiej frekwencji. Referendum w sprawie likwidacji straży gminnych niesie ze sobą pewne ryzyko. Mianowicie istnieje możliwość, że wprawdzie straż gminna zostanie zlikwidowana (jako jednostka organizacyjna gminy) w drodze referendum, jednak włodarz danej gminy powoła ją w niezmienionym kształcie, ale już jako wydział urzędu gminy. Furtka ta znacznie zawęża pole manewru zadeklarowanych przeciwników instytucji straży gminnej. Wobec zbliżających się wyborów samorządowych pozostaje im właściwie tylko kierowanie się przy urnie wyborczej kryterium stosunku do istnienia przedmiotowej służby.
Lista zadań straży gminnych została zawarta w art. 10 i 11 u.s.g. Do tych najbardziej istotnych zadań zaliczyć należy: dbanie o spokój w miejscach publicznych, kontrola ruchu drogowego, zabezpieczenie miejsca popełnienia przestępstwa czy doprowadzanie osób nietrzeźwych do izb wytrzeźwień. Katalog zadań zawarty w art. 11 ma charakter katalogu otwartego. Oznacza to, iż straży gminnej może zostać powierzone wykonywanie innych zadań niż te wymienione w art. 11, ale jedynie w zakresie ochrony porządku publicznego, co wynika z art. 10 ust. 1 u.s.g. Ponadto w art. 12 i 12a wskazano, jakie działania może podejmować strażnik gminny wykonując zadania określone w art. 10 i 11. I tak przykładowo strażnik może udzielać pouczeń, upomnień czy ostrzeżeń, w uzasadnionych przypadkach legitymować osoby zatrzymane celem ustalenia ich tożsamości, nakładać mandaty, usuwać pojazdy czy wydawać polecania. Na marginesie rozważań wspomnieć można, iż zgodnie z art. 41 kodeksu wykroczeń "w stosunku do sprawcy czynu można poprzestać na zastosowaniu pouczenia, zwróceniu uwagi, ostrzeżeniu lub na zastosowaniu innych środków oddziaływania wychowawczego". Można zatem liczyć, iż strażnik zamiast wymierzać karę grzywny poprzestanie na zwerbalizowanym wskazaniu nieprawidłowości w naszym zachowaniu.
Katalog środków przymusu bezpośredniego, którymi mogą posługiwać się straże gminne wykonując swoje zadania, określony został w art. 14 u.s.g. Ma on charakter zamknięty, co oznacza, że strażnicy gminni wykonując swoje obowiązki mogą posługiwać się jedynie tymi działaniami, które zostały określone w ustawie. Przepis ten zawiera odniesienia do ustawy o środkach przymusu bezpośredniego i broni palnej (u.ś.p.b.). Poszczególnym zadaniom straży gminnej przyporządkowano odpowiednie metody, szczegółowo określone w u.ś.p.b. I tak straż gminna może zastosować siłę fizyczną celem przetransportowania, obrony i obezwładnienia, założyć kajdanki (jedynie na ręce), użyć pałki służbowej, psa, obezwładniających środków chemicznych (rozpylanych jedynie za pomocą ręcznych miotaczy) oraz paralizatorów elektrycznych przy wykonywaniu zadań określonych w art. 11 pkt1-6, 8-10 i 12-14 u.ś.p.b., czyli m. in. celem wyegzekwowania postępowania zgodnego z prawem, odparcia bezpośredniego i bezprawnego ataku na siebie lub inną osobę, przeciwdziałania niszczeniu mienia czy udaremnienia ucieczki. Jeśli zaś chodzi o uprawnienia do użycia broni palnej, to strażnicy gminni mogą jej użyć w razie konieczności odparcia bezpośredniego i bezprawnego zamachu na życie lub zdrowie strażnika, osoby trzeciej, w sytuacji zagrożenia ważnych obiektów lub urządzeń chronionych, przy odpieraniu ataku na konwój, wobec osoby, która odmawia porzucenia narzędzia, którego użycie mogłoby zagrozić strażnikowi (np. broń palna) lub próbuje odebrać broń strażnikowi. Ponadto strażnik gminny może użyć broni celem podniesienia alarmu, wezwania pomocy oraz oddania strzału ostrzegawczego. Celem unieszkodliwienia zwierzęcia zagrażającego bezpośrednio życiu lub zdrowiu strażnik gminny może użyć zarówno siatki obezwładniającej, jak i broni palnej.
Przedstawiony wyżej katalog środków przymusu bezpośredniego, którymi może posługiwać się straż gminna należy uznać za bardzo szeroki, szczególnie jeśli zestawimy go z zadaniami, jakie ustawodawca powierzył strażom gminnym. Szczególny niepokój musi budzić fakt, że szkolenia podstawowe dla strażników gminnych mogą być przeprowadzane przez same jednostki straży gminnych (§2 ust. 1 pkt 2 rozporządzenia z 17 grudnia 2009 Dz. U. 2009 nr 220 poz. 1731). System, w którym sami strażnicy szkolą kolejnych m. in. w zakresie prawa i postępowania karnego, prawa wykroczeń czy kryminalistyki, sprzyjać może utrwalaniu się w poszczególnych strażach gminnych sprzecznych z prawem schematów postępowania.
Ustawa o straży gminnej zawiera bardzo skromny katalog środków pozwalających obywatelom bronić się przed nadużyciem prawa ze strony strażników gminnych. Na zastosowanie środków przymusu bezpośredniego i sposób wykonywania poszczególnych czynności służy zażalenie do prokuratora (art. 20 u.s.g.). Można również złożyć skargę na zachowanie poszczególnych strażników do komendanta straży gminnej lub organu nadrzędnego (wójta, burmistrza lub prezydenta). Strażnik przy wykonywaniu czynności obowiązany jest przedstawić się imieniem i nazwiskiem oraz na wezwanie okazać legitymację i umożliwić zanotowanie nazwiska strażnika oraz organu, który wydał legitymację.
Obowiązujące obecnie regulacje nie służą budowaniu pozytywnego wizerunku straży gminnych w społeczeństwie. Szeroki wachlarz środków przymusu bezpośredniego będący w dyspozycji strażników gminnych w połączeniu z powierzchownym szkoleniem (np. na kryminalistykę poświęca się ledwie 6 godzin, a na postępowanie karne 10) oraz skromnym katalogiem środków chroniących obywateli przed nadużyciami, prowadzić musi do konkluzji, że obowiązujące regulacje należy zmodyfikować. W Polsce raczej nie jest koniecznym wprowadzanie norm na wzór amerykańskiego stanu Indiana, gdzie od niedawna dopuszczalne jest użycie broni wobec funkcjonariuszy publicznych wkraczających z naruszeniem prawa na prywatną posesję. Niemniej jednak znaczące ograniczenie katalogu środków przymusu bezpośredniego oraz rozbudowanie programu szkoleń podstawowych jest konieczne, jeśli chcemy, by Polska doczekała się powszechnie szanowanych i sprawnie funkcjonujących straży gminnych.
Jakub Pokoj
