Dzisiaj zajrzymy do Jana Gregorowicza Zarysu logiki dla prawników. Posiadany przeze mnie egzemplarz jest stary, starszy niż ja, a przecież ja w oczach maturzystów jestem Matuzalemem. To pewnie pierwsza wersja i pierwsze wydanie: PWN 1955.
Czymże jest logika formalna? Jest to dziedzina pouczająca nas o związkach zachodzących między zdaniami, a przede wszystkim o tym, jak ze zdań o pewnej określonej budowie wynikają inne zdania o pewnej określonej budowie. Brzmi mi cokolwiek zagadkowo, ale proszę czytać dalej.
Stwierdziliśmy powyżej, że zadaniem logiki formalnej jest pouczenie nas, z jak zbudowanych zdań jak zbudowane zdania wynikają. Dlaczego nie mówimy wprost z jakich zdań jakie zdania wynikają? By to wyjaśnić potrzebujemy przykładów. Oto prawnik stwierdza, że ze zdania "Żaden prokurator nie jest adwokatem" wynika zdanie "Żaden adwokat nie jest prokuratorem". Przyrodnik powiada że ze zdania "Żaden owad nie jest pająkiem" wynika zdanie "Żaden pająk nie jest owadem". Wreszcie matematyk głosi, że ze zdania "Żadna liczba parzysta nie jest liczbą nieparzystą", wynika zdanie "Żadna liczba nieparzysta nie jest liczbą parzystą".
Każdy z wymienionych specjalistów wypowiedział jakieś zdanie i wyprowadził z niego w formie wniosku inne zdanie. Zdania wypowiedziane przez każdego ze specjalistów mają różną treść. Pierwsze głosi coś prokuratorach, drugie – o owadach, trzecie o liczbach.Te różnice treści są dla logiki formalnej obojętne. Obojętne jest dla niej to, czy z tego lub innego konkretnego zdania wynika takie czy inne konkretne zdanie. Zajmuje ją natomiast coś innego – ważna jest dla niej forma zdań. Rozpatrując przytoczone wyżej przykłady zdań , logika formalna zauważa, że te spośród nich, na podstawie których wyprowadzono odnośne wnioski, są zdaniami postaci "Żadne A nie jest B". Jeżeli bowiem w tych zdaniach na miejsce słów "prokurator", "owad", "liczba parzysta" wstawimy wszędzie A, a na miejsce słów "adwokat", "pająk", "liczba nieparzysta" wstawimy B, otrzymamy ten właśnie typ zdania. Logika zauważa ponadto, że wszystkie wyżej przytoczone konkretne zdania będące wnioskami są typu "Żadne B nie jest A". Odpowiada na pytanie, czy istotnie między zdaniami tego typu zachodzi związek taki, że z pierwszego zdania wynika drugie.
Rozpatrzmy inny przykład. Oto prawnik wnioskuje w następujący sposób: "Jeżeli każde zabójstwo jest zbrodnią a każda zbrodnia jest przestępstwem, to każde zabójstwo jest przestępstwem". A oto możliwe wnioskowanie zoologa: "Jeżeli każdy pies jest ssakiem, a każdy ssak jest kręgowcem to każdy pies jest kręgowcem". Treść tych wnioskowań jest różna, ale forma ich jest jednakowa. Logikę zaś interesuje nie treść lecz właśnie forma. Nie obchodzi ją więc to, że ktoś ze zdań następującej treści "Każde zabójstwo jest zbrodnią", "Każda zbrodnia jest przestępstwem", wyprowadził wniosek "Każde zabójstwo jest przestępstwem", ani to, że ktoś inny ze zdań głoszących, że "Każdy pies jest ssakiem" i "Każdy ssak jest kręgowcem " wysnuł wniosek, że "Każdy pies jest kręgowcem", obchodzi ją natomiast problem czy forma tych wnioskowań jest poprawna. Przedmiot jej zainteresowania stanowi, czy formuła "Jeżeli każde A jest B i każde B jest C, to każde A jest C", jest formułą poprawną, to znaczy czy zawsze z tego, że "A jest B i B jest C", wynika to, że "A jest C".
Przejdźmy do zagadnienia jakie znaczenie ma zapoznanie się z elementami logiki formalne? Czy warto się uczyć tego z jak zbudowanych zdań jak zbudowane zdania wynikają? Są ludzie, którzy twierdzą, że jest to zbędne. Zdaniem ich każdy człowiek ma intuicję logiczną, która mu pozwala odróżniać wnioskowania poprawne od niepoprawnych. Naszym zdaniem przekonanie to jest zupełnie błędne. Doświadczenie uczy bowiem, że ta ta zachwalana intuicja logiczna bardzo często zawodzi. Spotykamy się często z przypadkami uznawania za poprawne wnioskowań nie mających tej własności. Sądzi się np., że ze zdania "Niektórzy Polacy nie są prawnikami" wynika zdanie "Niektórzy prawnicy nie są Polakami", albo, że ze zdania "Jeżeli napalę w piecu, to w pokoju będzie ciepło " wynika zdanie "jeżeli nie napalę w piecu, to w pokoju nie będzie ciepło" itp.
Przykładów takich niepoprawnych wnioskowań uznawanych przez niektórych ludzi za poprawne, można by przytoczyć znacznie więcej. Warto jest więc zapoznać się z logiką formalną, by mieć kryterium pewniejsze niż intuicja przy rozstrzyganiu zagadnienia poprawności wnioskowań. A jeżeli samemu będzie się wyprowadzało wnioski, to lepiej jest to czynić nie na podstawie intuicji nie poddanej kontroli, lecz na podstawie znajomości zasad logiki.
