O krytyce Pięcioksięgu Mojżeszowego (3)

Alfred J. Palla

O krytyce Pięcioksięgu Mojżeszowego (3)

 

Teza dokumentarna opiera się na kilku założeniach:

• Po pierwsze: różne imiona Boże, występujące w Pięcioksięgu, mają dowodzić różnych źródeł.
• Po drugie: w Pięcioksięgu występują dublety, a więc powtórzenia, co także wskazuje na różnych autorów.
• Po trzecie: po piśmie semickim nie ma śladu aż do czasów króla Dawida, a zatem Pięcioksiąg Mojżeszowy nie mógł powstać przed X wiekiem p.n.e.
• Po czwarte: opisy czasów patriarchów są pełne legend i nie odzwierciedlają realiów II tysiąclecia p.n.e.

Przekonamy się, że ani jedno z tych fundamentalnych założeń krytyki starotestamentowej nie wytrzymało próby czasu, odkryć i badań.

*

Powtórzenia w Pięcioksięgu

Najbardziej przekonującym argumentem przeciwko autorstwu Mojżesza są paralelne opisy tego samego wydarzenia w księdze Rodzaju, dlatego, że dzisiaj nikt nie stosuje takich powtórzeń w literaturze. Tyle, że ten popularny niegdyś argument wynikał jedynie z nieznajomości starożytnej literatury semickiej, dla której powtórzenia w formie paralelizmu stanowiły charakterystyczną technikę literacką!

Do najczęściej przytaczanych dubletów w księdze Rodzaju należą historie o stworzeniu, potopie i Hagar. Przyjrzyjmy się im z bliska. [MP:opowieść o Hagar pominę jako niezwiązaną z kreacjonizmem.]

 

Dwa opisy stworzenia

Czy w drugim rozdziale księgi Rodzaju mamy powtórzenie opisu stworzenia, jak zakładali krytycy? Czy raczej rozwinięcie głównego wątku, a mianowicie stworzenia człowieka?

W literaturze semickiej kolejny fragment dzieła często pogłębia znaczenie tego, co stanowiło kulminacyjne wydarzenie poprzedniego. [1] Technika ta jest dobrze znana badaczom starożytnych źródeł, dlatego egiptolog K. Kitchen stwierdził, że ignorancja Wellhausena i jego kolegów w tej kwestii „graniczy z obskurantyzmem”. [2]

Drugi rozdział księgi Rodzaju nie opisuje stworzenia świata, lecz uformowanie ogrodu Eden dla człowieka, gdzie Bóg zawarł z nim przymierze. Dlatego w drugim rozdziale nie występują słowa bara lub asah, a więc „stworzył”, jak w pierwszym rozdziale, gdzie opisane jest stworzenie, lecz yasar i nata, czyli „uformował” i „zasadził”.

Rozbieżności między tymi dwoma opisami są pozorne. Na przykład, w drugim rozdziale najpierw mowa jest o stworzeniu człowieka, a potem zwierząt (Rdz. 2:19), w pierwszym zaś na odwrót. Problem jest pozorny, jeśli weźmiemy pod uwagę, że pierwsze słowo hebrajskiego tekstu można przetłumaczyć używając czasu zaprzeszłego, a więc „utworzył był”, [3] co usuwa sprzeczność: „Utworzył więc Pan Bóg z ziemi wszelkie dzikie zwierzęta i wszelkie ptactwo niebios i przyprowadził do człowieka, aby zobaczyć, jak je nazwie” (Rdz. 2:19).

Nowsze badania wskazują, że oba opisy uzupełniają się, zamiast sobie przeczyć. Jeden z moich byłych wykładowców, prof. J. Doukhan, poświęcił tej kwestii pracę doktorską, podając w niej liczne przykłady wskazujące na literacką jednolitość księgi Wyjścia [4] i na to, że jest ona dziełem jednego autora. [5] Prof. Duane Garrett napisał: „Dzięki pracy Doukhana dalsze postrzeganie pierwszego i drugiego rozdziału księgi Rodzaju jako dwóch niezależnych tekstów, jest już niemożliwe”. [6]

Doukhan zwrócił uwagę między innymi na to, że oba opisy stworzenia połączone są ze sobą charakterystyczną dla literatury semickiej strukturą literacką, zwaną chiazmem. [7] W tym przypadku chiazm składa się z dwóch paralelnych heptad (siódemek).

 

Chiazm łączący dwa opisy stworzenia

Księga Rodzaju 1:1-2:4a                   Księga Rodzaju 2:4b-25

	Wstęp:		Wstęp:
	Bóg stworzył niebo i ziemię (1:1)		Bóg uczynił niebo i ziemię (2:4b)
	Ziemia była pustkowiem (1:2)		Ziemia była pustkowiem (2:5)
	Duch Boży unosił się nad wodami (1:2)		Mgła zwilżała jej powierzchnię (2:6)
1	Światło – ciemność (1:3-5)	1'	Człowiek – proch
2	Sklepienia na niebie (1:6-8)	2'	Ogród na ziemi (2:8)
3	Wody i ląd – rośliny (1:913)	3'	Rośliny – wody i ląd (2:915)
4	Światła oddzielające dzień od nocy (1:14-19)	4'	Drzewo poznania dobrego i złego, oddzielone od innych (2:16-17)
5	Zaludnienie ziemi zwierzętami (1:20-25)	5'	Troska, aby człowiek nie był samotny (2:18)
6	Stworzenie pierwszych ludzi (1:26-27)	6'	Stworzenie kobiety jako partnerki Adama (2:19-23)
7	Błogosławieństwo sabatu (2:1-3)	7'	Błogosławieństwo małżeństwa (2:24)
	Zakończenie (2:4a)		Zakończenie (2:25)

 

Dwa opisy potopu

Pierwsze księgi Pisma Świętego nazywamy Pięcioksięgiem Mojżeszowym. Z treści czterech ostatnich wynika, że ich autorem był Mojżesz. Tylko w pierwszej nie jest on wspomniany jako autor. Zapewne dlatego, że złożyły się na nią relacje świadków wydarzeń, przekazywane z pokolenia w pokolenie. Mojżesz najprawdopodobniej skompilował w całość te sięgające daleko wstecz przekazy, dlatego cała księga nosi nazwę Genesis, a więc Początków.

Wskazuje na to m.in. forma tych przekazów, gdyż wszystkie kończą się podobnym kolofonem, a więc podpisem autora. Taką formę stosowano powszechnie na Bliskim Wschodzie w starożytności. [8] Wspomniany kolofon, który kończy poszczególne części księgi Rodzaju zawiera zawsze hebrajskie słowo toledot, tłumaczone na polski jako wyrażenie: „oto dzieje...”, na przykład: „Oto dzieje rodu Jakuba” (Rdz.37:1-2), albo „Oto dzieje rodu Noego” (Rdz.6:9).

Toledot synów Noego zaczyna się od słów: „Noe był mężem sprawiedliwym, nieskazitelnym wśród swojego pokolenia” (Rdz.6:9). Zawiera on dzieje Noego i jego przymierza z Bogiem, opis potopu oraz wzmiankę o synach Noego. Kończy go zaś kolofon: „Oto dzieje rodu synów Noego: Sema, Chama i Jafeta” (Rdz.10:1). Składa się on zapewne z relacji przynajmniej dwóch synów Noego, co wyjaśnia podwójną zapowiedź potopu. Czy jednak oznacza to, że cała relacja jest wewnętrznie sprzeczna? Taki wniosek może nasunąć tylko pobieżna lektura.

Jako dowód niezgodności podaje się, że w pierwszej zapowiedzi potopu czytamy o tym, iż Noe miał zabrać po jednej parze z każdego rodzaju zwierząt (Rdz.6:20), a w drugiej, że ze zwierząt czystych miał zabrać po siedem par (Rdz.7:2-3). Sprzeczność? Nie, jeśli weźmiemy pod uwagę, że słowo „para” (hebr. shenayim) występuje w liczbie podwójnej (Rdz.6:20), z której w języku hebrajskim nie tworzy się już liczby mnogiej, dlatego słowo to może oznaczać zarówno jedną, jak siedem par zwierząt. [9] Ponadto, nie musi tu chodzić o te same zwierzęta, gdyż Noe miał zabrać tylko po jednej parze tzw. „zwierząt nieczystych”, natomiast po siedem par „zwierząt czystych”, a więc zdatnych do składania w ofierze (Pwt.11). Dzięki temu mógł po potopie złożyć w ofierze niektóre z czystych zwierząt, bez wytrzebienia jakiegoś gatunku (Rdz.8:20). Wyjaśnia to kontekst: „Ze wszystkich zwierząt czystych weź z sobą po siedem, samca i samicę, a ze zwierząt nieczystych po parze, samca i samicę” (Rdz.7:2).

Obie zapowiedzi potopu (Rdz.6:9-22; 7:1-15) są częścią jednej narracji, spiętej chiazmem, którego centralnym punktem jest spełnienie obietnicy, jaką Bóg dał Noemu (Rdz.8:1). Chiazm nie tylko spina całość, ale występuje też pomiędzy poszczególnymi wersetami obu zapowiedzi, wskazując na jednolitość całej historii o potopie. [10]

 

Chiazmiczna struktura historii o Potopie

 

A  Ród Noego (6:9)

B   Sem, Cham i Jafet (6:10)

C    Nakaz budowy arki (6:14-16)

D     Zapowiedź potopu (6:17)

E      Przymierze Boga z Noem (6:18)

F       Ograniczenie istot żywych (6:19-20)

G        Żywność na pokarm w arce (6:21)

H         Nakaz wejścia do arki (7:1-3)

I           Zapowiedź potopu za siedem dni (7:4-5)

J            Siedem dni oczekiwania na potop (7:7-10)

K            Zwierzęta wchodzą do arki (7:11-15)

L              Bóg zamyka wejście do arki (7:16)

M              40 dni potopu (7:17)

N               Wody wzbierają (7:17-18)

O                Wody zakrywają szczyty gór (7:19-20)

P                 Wody wzbierają 150 dni (7:21-24)

R                  BÓG PAMIĘTA O NOEM (8:1)

P’                 Wody ustępują po 150 dniach (8:2-3)

O’                 Ukazują się szczyty gór (8:4-5)

N’                Wody opadają (8:5)

M’               Mija 40 dni (8:6)

L’              Noe otwiera okno arki (8:6)

K’             Kruk i gołębica opuszczają arkę (8:7-9)

J’             Siedem dni oczekiwania (8:10-11)

I’            Kolejnych siedem dni oczekiwania (8:12-13)

H’         Nakaz opuszczenia arki (8:15-22)

G’        Żywność na pokarm poza arką (9:1-4)

F’       Zachęta do pomnażania życia (9:5-7)

E’      Przymierze Boga z całym stworzeniem (9:8-10)

D’     Obietnica, że już nie będzie potopu (9:11-17)

C’    Wyjście z arki (9:18)

B’   Sem, Cham i Jafet (9:18)

A’  Noe i jego potomkowie (9:20)

Chiazmatyczna struktura historii o potopie (Rdz. 6:9-9:19) nie harmonizuje z tezą dokumentarną, według której  składa się ona z dwóch różnych i sprzecznych ze sobą źródeł („P” i „J”).