O krytyce Pięcioksięgu Mojżeszowego (4)

Alfred J. Palla

O krytyce Pięcioksięgu Mojżeszowego (4)

Teza dokumentarna opiera się na kilku założeniach:

• Po pierwsze: różne imiona Boże, występujące w Pięcioksięgu, mają dowodzić różnych źródeł.
• Po drugie: w Pięcioksięgu występują dublety, a więc powtórzenia, co także wskazuje na różnych autorów.
• Po trzecie: po piśmie semickim nie ma śladu aż do czasów króla Dawida, a zatem Pięcioksiąg Mojżeszowy nie mógł powstać przed X wiekiem p.n.e.
• Po czwarte: opisy czasów patriarchów są pełne legend i nie odzwierciedlają realiów II tysiąclecia p.n.e.

Przekonamy się, że ani jedno z tych fundamentalnych założeń krytyki starotestamentowej nie wytrzymało próby czasu, odkryć i badań.

*

Dublety były techniką literacką, często stosowaną przez starożytnych semickich pisarzy, w tym także biblijnych. [1] Liczne przykłady podobnych powtórzeń, jakie znajdujemy w Pięcioksięgu, występują również w literaturze z Ugarit, datowanej na przełom XV i XIV wieku p.n.e. [2] Ich obecność w Pięcioksięgu potwierdza autorstwo Mojżesza.

Czasy patriarchów

Częstym argumentem przeciw wiarygodności ksiąg mojżeszowych były opisane w nich czasy patriarchów, a więc Abrahama, Izaaka, Jakuba (XIX-XVII w. p.n.e). Wellhausen uważał patriarchów za „wymysł palestyńskich pasterzy”; [3] Abrahama za „wytwór nieświadomej sztuki”. [4] Jeszcze na początku XX wieku znany biblista Hermann Gunkel uznał je za zmyślone przy ognisku legendy Izraelitów. [5] Europejscy uczeni długo brali twierdzenia niemieckich biblistów za dogmaty, dlatego czasy patriarchów datowali, podobnie jak oni, dopiero na IX-IV w. p.n.e. W USA było nieco inaczej, głównie za sprawą prof. W.F. Albrighta, który zachwiał tą bezkrytyczną ufnością już w latach trzydziestych, gdy odkryto archiwa tabliczek klinowych z Mari i Nuzi, pochodzące z czasów Abrahama (II tysiąclecie p.n.e.).

Pięcioksiąg, gdyby powstał dopiero tysiąc lat po okresie patriarchów, jak uważali krytycy, byłby nie do pogodzenia z tym, co wiemy o pierwszej połowie II tysiąclecia dzięki wykopaliskom i archiwom. Jeśli zaś jest z nimi w harmonii, wówczas kolejne założenie tezy dokumentarnej trzeba odstawić do lamusa. Przyjrzyjmy się pod tym kątem kilku szczegółom, znanym dzięki odkryciom na Bliskim Wschodzie.

• Wiele światła na zwyczaje patriarchów rzuciło odczytanie literatury Hetytów. Ich przymierza nie przetrwały poza XIII wiek p.n.e. [6] W okresie dominacji kolejnego imperium, a więc Asyrii, stosowano zupełnie inną formę przymierzy. Krytycy datowali V księgę Mojżeszową (Powtórzonego Prawa) na czasy asyryjskie (I tysiąclecie p.n.e.), [7] tymczasem wszystkie zawarte w niej przymierza idą za wzorem hetyckim z połowy II tysiąclecia p.n.e.! [8]
• Odkryte w Nuzi (Irak) 20.000 glinianych tabliczek z okresu patriarchów pomaga zrozumieć wiele zwyczajów wspomnianych w Pięcioksięgu. Na przykład Sara, Rachela i Lea, gdy były bezpłodne, prosiły mężów, aby spłodzili im potomstwo ze służebnicami. Z kontraktów małżeńskich z Nuzi wynika, że w II tysiącleciu p.n.e. był to częsty zwyczaj w regionie, z którego pochodził Abraham.
• Pisma z Nuzi pokazują też, że w czasach Abrahama istniał obyczaj dziedziczenia majątku oraz bożków domowych po bezdzietnych rodzicach przez sługę, którego adoptowali, aby ich pochował. Jeśli jednak urodził im się później syn, wtedy sługa musiał mu ustąpić. Wyjaśnia to epizod, w którym Abraham skarżył się Bogu, że wciąż jest bezdzietny i jego dziedzicem zostanie Eliezer z Damaszku, na co usłyszał: „Nie ten będzie dziedzicem twoim, lecz ten, który będzie pochodził z wnętrzności twoich, będzie dziedzicem twoim” (Rdz. 15:4-5). I tak się stało, kiedy Abrahamowi urodził się Izaak. To on stał się dziedzicem, a nie Eliezer z Damaszku. Także wspomniane w tekstach z Nuzi terakotowe bożki domowe (hebr. teraphim) występują w biblijnej historii o Labanie i Racheli (Rdz. 31:19.34).
• Bracia sprzedali Józefa do niewoli za 20 szekli (Rdz. 37:28), co odpowiada cenie niewolnika w okresie patriarchów, jak wynika z tabliczek odkrytych w Mari. Cena ta wzrastała w kolejnych stuleciach. W VIII wieku osiągnęła 90 szekli, a w V wieku p.n.e. 120 szekli. [9] Jeśliby historia o Józefie była fikcją, spisaną dopiero w I tysiącleciu p.n.e., jak uważali krytycy, to dlaczego cena niewolnika odpowiada tej z II tysiąclecia p.n.e.?
• Z wykopalisk w Haranie wynika, że był to ważny ośrodek w czasach Abrahama, którego rodzina spędziła tam wiele lat. Archeolodzy z University of Chicago wykazali, że Haran opustoszał około 1800 r. p.n.e. i pozostawał niezamieszkany do VII w. p.n.e. Gdyby ktoś wymyślił historię o Abrahamie dopiero w VIII w. p.n.e., czy wybrałby na kluczowe miejsce swej historii ruiny pozbawione znaczenia i niezamieszkane od niepamiętnych czasów?
• Tytuł „zarządcy”, nadany Józefowi, (Rdz. 39:4) koresponduje z tytułem, noszonym przez semickich zarządców domów w Egipcie w okresie patriarchów. [10]
• Procedura, w czasie której namiestnik Egiptu otrzymywał złoty łańcuch swego urzędu i przejeżdżał rydwanem wśród pokłonów ludności, przedstawiona na fresku z XIII wieku p.n.e., także zgadza się z biblijnym opisem nadania Józefowi namiestnictwa nad Egiptem (Rdz. 39:42-43).
• W przeszłości krytykowano Pięcioksiąg, gdyż ukazuje patriarchów, wędrujących z rodzinami z Kanaanu do Egiptu, zwłaszcza podczas suszy. Starożytni historycy, tacy jak Strabon czy Diodor Sycylijski, twierdzili, że obcych nie wpuszczano do Egiptu. Papirusy z okresu patriarchów potwierdzają jednak biblijną relację. [11] Egipt był często odwiedzany przez Kanaanejczyków, zwłaszcza podczas suszy. [12] „Odkrycia archeologiczne pokazują, że mieszkańcy Kanaanu przychodzili do Egiptu w dniach Abrahama. Widać to wyraźnie na malowidle z grobowca w Beni Hassan, datowanym na 2000 r. p.n.e., które ukazuje ludność semicką przybywającą do Egiptu... Wiemy też o semickich Hyksosach, którzy w czasach patriarchów weszli do Egiptu i władali nim do XVI w. p.n.e. Tak więc to Biblia miała słuszność, a Diodor był w błędzie” – napisał prof. Albright. [13]
• Wykopaliska, prowadzone od 1933 roku w Mari nad Eufratem, które było ważnym centrum w czasach patriarchów, potwierdziły w wielu punktach biblijną relację o Abrahamie, Izaaku i Jakubie. [14] Co ciekawe, pojawia się w nich często miasto Nachora, brata Abrahama (Rdz. 24:10). Tabliczki z Nuzi i Mari zawierają też inne imiona, znane dotąd tylko z Pięcioksięgu, jak np.: Abraham, Izaak, Jakub, Laban, Józef. [15]  Wskazuje to na to, że były używane w pierwszej połowie II tysiąclecia na terenach związanych z biblijną historią patriarchów.
• Krytycy uważali biblijne wzmianki w księdze Rodzaju o wielbłądach za anachronizm, gdyż, według nich, zwierzęta te nie były jeszcze udomowione w pierwszej połowie II tysiąclecia p.n.e. Tymczasem wykopaliska w Mari i w syryjskim Alalakh, [16] jak i relief z fenickiego Byblos z XVIII w. p.n.e., dowodzą, że wielbłądy były już wtedy udomowione. [17]

Tuziny zwyczajów, opisanych w Pięcioksięgu, znajdują dokładne odbicie w dokumentach z Nuzi czy Mari, pochodzących z czasów patriarchów (II tysiąclecie p.n.e.). Znajdziemy w nich nazwy miast wspomnianych w Biblii, nawet imiona patriarchów, a opisane w księgach zwyczaje nie przetrwały poza czasy Mojżesza. Nie znano ich już, ani nie pamiętano o nich w czasach asyryjskich (I tysiąclecie p.n.e.), na które krytycy datowali biblijne opisy okresu patriarchów. Zgodność biblijnego opisu z odkryciami i dokumentami, pochodzącymi z II tysiąclecia p.n.e., dowodzi historycznej wierności Pięcioksięgu.