Niektórzy twierdzą,
że nic nie dzieje się przypadkiem,
i że wszystko co nazywamy przypadkiem
ma swoją określoną przyczynę…
/ Arystoteles /
Wkraczając na płaszczyznę szeroko rozumianej m e d y c y n y (1), z dawien dawna ugruntował się pogląd, iż sądy dotyczące puenty poznania, jak i charakterystyki opisów różnorakich chorób oraz zachowań ludzi chorych, określali jakoby wyłącznie medycy – lekarze. Otóż nic bardziej błędnego, ponieważ w przeważającej wielości przypadków poszczególne treści, formuły, opinie, a nawet historie, współtworzyli wraz z medykami filozofowie, artyści, ekonomiści, kulturoznawcy, epokowi „socjolodzy” i wszelkiej maści twórcy nowej techniki. Owo współtworzenie nie opierało się jednak tylko o pisane źródła medyczne i pozamedyczne, ale również m.in. o źródła literackie; dotyczące historii kultury i sztuki (zarówno materialnej, jak i niematerialnej); obyczaju, tradycji, ale także filozofii, twórczości plastycznej oraz przebogatej w wyrazie symboliki.
Schorzenie zwane m e l a n c h o l i ą (posępnicą) (2), lecz nie od początku właściwie określane, pozostaje znane gatunkowi ludzkiemu faktycznie dopiero… od epoki kultur kształtowania mowy i bardziej złożonego procesu myślenia właściwego dla ewolucji człekokształtnych. Na pewno występowało absolutnie na wszystkich kontynentach i we wszystkich możliwych i znanych, jak i wciąż tajemniczych kulturach od Sumeru i Babilonu począwszy, poprzez Egipt, Daleki Wschód z Chinami i Indiami włącznie, aż do ludów kontynentu Australii i Oceanii, Afryki i obu Ameryk. Generalnie, schorzenie funkcjonuje pod przeróżnymi nazwami i znane jest na pewno we wszystkich odmianach wierzeń, kultów i religii. W buddyzmie (3) np. jej rodzaj bardziej sprecyzowanego pierwowzoru stanowiła, choć tylko częściowo – medytacja (4). Postrzegano ją jako przyrodzoną człowiekowi postać osobliwego cierpienia, smutku, ale też i głębi filozoficznego wyciszenia oraz skupienia. Właściwie nawet od tego miejsca, należałoby zaryzykować pełne twierdzenie, iż generalnie może akurat p s y c h i a t r i a (5) winna być tak naprawdę określana, jako dość wyjątkowa, a nawet specyficzna i jedyna w swoim rodzaju „archeologia rozumu i myśli ludzkiej” oraz wszelkiego psychicznego (choć nie tylko) rozpoznania osobniczego.
Już jeden z pierwszych starożytnych filozofów przyrody – Arystoteles (6), układając swoje wyobrażenie podziału temperamentów (7), użył melancholii do promowania jej jakoby jednej z form… ludzkiego geniuszu (8). Generalnie jednak historia tej choroby, wiąże się przede wszystkim z przebogatą, a właściwą tylko jej symboliką poznania.
Otóż od wieków bowiem pewne fakty, imiona, pojęcia lub rzeczy zupełnie abstrakcyjne, oprócz oficjalnej nazwy, posiadały także swoje (a może tylko im przypisane) symboliczne bądź dosłowne znaczenie (przy tym również czasem nawet… bardziej złowróżbne). Niestety, czasami zgodnie z ich wykładnią i tłumaczeniem, aby zniszczyć czyjąś tożsamość, wystarczyło zaledwie… skreślić tylko imię zmarłego z miejsca gdzie zostało uwiecznione. Może dlatego wszelkie bardziej lub mniej widoczne ślady minionego, przetrwały również tylko częściowo, fragmentami. Część uległa całkowitemu lub tylko pozornemu zniszczeniu, bądź tylko skrytemu ukryciu lub celowemu przemilczeniu albo zatarciu, a część, nie do końca wiadomo dlaczego z nie zawsze jasną i przyjazną interpretacją, wciąż jeszcze czeka na swoje <<rozczytanie>>. Podobnie zresztą czyniono „od zawsze” przez wszystkie wieki w historii. Tak czynili już religijni inkwizytorzy (9) u zarania dziejów Europy, oraz obrazoburcy (10) w Bizancjum, a nawet faszyści (11) którzy około połowy XX wieku w stosunku do wszystkich podbijanych narodów, chcąc celowo zatrzeć w miarę istotnej części całą ich kulturę, tradycję z historią i pamięcią historyczną włącznie, niszczyli wszystkich i wszystko wokół, oprócz tego co nie dało się bądź nie chciało dać się zgermanizować…
Więcej, wraz z upływem czasu, ponieważ symboli i znaków tajemnych ciągle przybywało, uzupełniano nimi przede wszystkim brakujące elementy związane ze „składanką chorobową”. Dlaczego?! Otóż odpowiedź jest nader prosta, że aż prozaiczna. Dostęp do tej wiedzy ma zaledwie… ściśle wybrana i przerzedzona grupa (a może tylko… grupka) wybrańców. Wiedzy, która od początku dziejów człowieka, najprawdopodobniej do jego samego końca, będzie stanowiła niekończące się źródło ponadprzeciętnych zysków materialnych oraz źródło wiecznej manipulacji wszystkim co wiąże się z człowiekiem i jego egzystencji, a więc: dobrobytem, przyszłością, rozwojem, wiedzą, władzą….
Im bliżej jednak czasów nam współczesnych, znaczenie symboliki a szczególnie tej związanej z konkretną chorobą, wartościowało coraz większy swój rozwój, a chwilami nawet… rozkwit. Na pewno inspirowały to szczegółowe badania prowadzone przez m.in.: M.Eliade’a (12), S.Freuda (13), C.Junga (14), K.Kereny’ego (15). Wymienieni, jak i inni, wzorowali się właściwie niby wciąż na poglądach starożytnych myślicieli, wyrażających swoje mądre maksymy w odniesieniu do rzeczywistego już stanu obserwacji. I tak m.in.: Arystoteles twierdził, iż: „wszyscy niezwykli ludzie wyróżniający się w filozofii, polityce, poezji, sztuce, są melancholiczni” (16). Z kolei Seneka (17) charakter melancholii ukrywał w stwierdzeniu: „nie ma wybitnego umysłu bez domieszki szaleństwa” (18). Bardzo często także symbolikę głębokiej, niemalże filozoficznej zadumy, utożsamia się z symboliką przygnębienia, a nawet smutku. Stąd często jej symbolicznym wyobrażeniem tak dawniej, jak i obecnie było wspieranie pochylonej głowy opartej na jednej bądź obu rękach. Inne symboliczne, a „wiekowe” gesty w typie: „płacz, lament, załamanie rąk”, zaczęto postrzegać delikatnie mówiąc, w miarę upływu czasu, jako „niemodne”, lub „źle widziane”. W chwili obecnej, na pewno postrzega się je raczej z pogranicza żałosnego prymitywizmu z brakiem hamulców emocjonalnych włącznie. Inne klasyczne symbole pozornej medytacji i smutku, to również wyobrażenie czaszki i kościotrupa, bądź używania częstego określenia „pamiętaj o śmierci” (łac. memento mori). Od wieku XVI, do już wymienionej symboliki dołączano motyw wyobrażeniowego cmentarza lub porzuconych jego zaniedbanych i wiekowych ruin – jako podkreślenie wciąż uciekającego bezpowrotnie czasu, życia.
Na pewno jednym z głównych, niemalże wzorcowych symboli tegoż schorzenia pozostaje Saturn (w mitologii greckiej – Kronos) (19). Postać charakteryzująca niedoskonałości wszelkiego bytu istnienia. Bytu, który jak wszystko, ulega niszczącemu wpływowi czasu. W astrologii zyskał określenie Wielkiego Złoczyńcy (planeta dla starożytnych stanowiła jedną z najbardziej złowróżbnych – przepowiadała gwałtowne śmierci, katastrofy, nieszczęśliwe wypadki. Odpowiadała, poprzez swoją ciemność, a więc związki z nocą, wraz z Księżycem – za wiarę w lunatyzm) (20). „Od zawsze” również towarzyszył jej kolor czarny, symbolizujący nieobecność, przygnębienie, smutek, śmierć. Więcej, wszelkie rytuały i ceremonie wymagały specjalnego ciemnego ale klasycznego niemalże uroczystego stroju, który z biegiem czasu przyjęto jako obowiązującą prawidłowość i regułę. Jak twierdzili Babilończycy, Saturn uchodził za: „Czarne Słońce” (obieg planety po orbicie okołosłonecznej trwa zaledwie… 30 lat), bo jego kolorem jest czerń. Była to ta sama czerń, która symbolizuje nieszczęścia i zło, choć jak twierdzą niektórzy, po „oczyszczeniu” (gr. katharsis), może niby i stanowić czynnik wprost… doskonały. W starożytnym Egipcie postrzegano Saturna jako – „Zachód” (zmierzch życia, a więc przedsionek śmierci zaświatów egipskich). Od zawsze też związany z ołowiem, który czarodzieje (alchemicy) (21) mieli zamienić na złotodajny kruszec – złoto. Wyobrażenie przemiany materii ułomnej i lichej… w perfekcyjną, drogą i doskonałą. W starożytnej Grecji boginie księżyca: Artemis (22), Hekate (23), oraz Selene (24), z jednej strony wywoływały obłęd, natomiast z drugiej strony, nawet potrafiły go leczyć. Atrybutem Saturna pozostaje klepsydra (25) (symbol uciekającego bezpowrotnie czasu); kosa, czasami prezentowana tylko jako sierp (narzędzie pomocne przy żniwach, choć nie tylko) dla kobiet; uosobienie możliwości szybkiego i nagłego przecięcia wszystkiego łącznie z życiem; symbol kosy przejęło dużo później chrześcijaństwo jako wyobrażenie śmierci); oraz wiosło (jedna z sił i sterów do poruszania się w bezmiarze czasu). Przypisywano mu także patronat ciężkiej i niedocenianej pracy takich specjalności zawodowych, jak m.in.: cieśle, drwale, kamieniarze, rolnicy, stolarze. Jednocześnie pozostawał także opiekunem ziemi, drzew i ludzi, który miał jakoby nauczyć budownictwa domostw. W okresie średniowiecza pozostawał patronem alchemików oraz ascetów (26) prowadzących pustelniczy i kontemplacyjny tryb życia. Zawsze także przypisywano mu rolę patrona i opiekuna wszelkich nieszczęść i niepowodzeń. Stąd często przy jego imieniu i wyobrażeniu spotykamy rysunki m.in. kalek, skazańców i wisielców. Oczywiście „od zawsze” jego patronatem obejmowano wszystkich rozpoznawalnych już melancholików, choć samą melancholię także zaczęto postrzegać już jako… chorobę psychiczną (27).
Równolegle z codziennym biegiem życia, gdzie fatycznie dobro przeplata się ze złem, a smutek z radością, wspaniale melancholię odzwierciedlały organizowane w okresie 17 – 23 grudnia (niektóre źródła podają, w dniach: 17-19 grudnia), symboliczne święta ukryte w wyobrażeniu jej głównego symbolu – Saturna – zwane saturnaliami, czyli <<najlepszymi dniami>>. Najważniejszą uroczystością tego święta był jarmark, na którym kupowano dzieciom laleczki a dorosłym różne bibeloty (28). Kulminacyjnym punktem jarmarku była sprzedaż świec – światło jako symbol życia. Składano sobie głównie powinszowania i życzono najlepszego Nowego Roku. Wiele elementów tego starożytnego i na poły pogańskiego święta wkrótce zapożyczono, a następnie przeniesiono do jakoby odwiecznego rytuału świąt chrześcijańskich. Otóż takie i podobne obyczaje, a nawet „scenki rodzajowe” obrazowały jak krótkie pozostaje życie i dzierżona w nim władza, wobec szybkości jego przemijania. Odnosiło się to zarówno do świata ludzi, jak i świata bogów, gdzie mimo pozornej radości, przepychu i upojnych „kolorowych” w przyjemności orgii, w sumie wypełniała pustka, niewyrażona tęsknota poszukiwania sensu, oraz bezgraniczne prostactwo i smutek bezdennego bólu nicości, a nawet nudy. Czasami też główny symbol melancholii – Saturna – wyrażano także jako postać nietoperza (symbol ślepej głuchoty, ale i nocnych rozmyślań i próżnych poszukiwań z dala od jasności dnia), jak również pod postacią sowy (symbol spotkany już w starożytnym Egipcie w piramidach wyobrażający: bierność, chłód, noc i śmierć). Wśród tubylczych plemion indiańskich z Alaski, właśnie sowa – uosabiała strażnika spokoju świata zmarłych (29).
Aby pogląd na prezentowaną powyżej problematykę był w miarę pełny, a nawet krystaliczny, oraz tworzył przejrzystą i na wskroś zrozumiałą płaszczyznę poglądową na omawiane „zjawisko tła chorobowego”, trzeba niestety uwzględnić jego powstające w minionych dziejach tło postrzegania przez ówczesnych jego badaczy na tle całej istniejącej, warunkującej i decydującej wówczas społecznej podbudowy historycznej:
a) Zamierzchła starożytność do roku około 600 p.n.e.
Zauważyć należy, że początki człowieczeństwa do około VI wieku p.n.e., to tworzenie jakichś bliżej nieokreślonych, czasami przypadkowych, bądź zupełnie oderwanych od siebie fragmentarycznych elementów budujących rozległe zręby przyszłej wyraźnie określanej już medycyny. Najwyraźniej miała ona charakter bardziej animistyczny (30) - stan chorobowy powodował najprawdopodobniej zawsze zły demon, ponieważ panowało przekonanie, że sprawami zdrowia, życia i choroby kierują bóstwa. Zapisy z tamtego odległego okresu są bardzo znikome i nader rzadkie. Jednak już w starożytnym Babilonie identyfikowano depresję (31) jako pokrewną teorii humoralnej (32), z którą wiązano także astrologię (33) oraz magię liczb. Z kolei na terenie starożytnych Indii, różnego rodzaju zachwiania równowagi psychicznej wyjaśniano za pomocą demonizacji (poprzez bóstwa, duchy, karę), ale również i racjonalnie (np. dzięki błędom dietetycznym – także i truciznom; błędom higienicznym – także powodowanym zachowaniem moralnym). Jeden z pierwszych pisanych poradników medycznych opisuje m.in. skutek nieszczęśliwej miłości kończący się schorzeniem psychicznym połączonym z depresją. W kulturze starożytnego Egiptu istnieją zapisy na tzw. papirusach medycznych, iż elementy tego typu schorzenia występowały. Natomiast Księga Hioba (34), wyznania narodów żydowskich pozostaje jednym z pierwszych, wprawdzie tylko literackich, ale jednak, opisów postaci depresji. Mitologia grecka tego okresu rysuje postacie herosów (35) dotkniętych obłędem, które stanowiły wzorzec dla Arystotelesa przy określeniu typu melancholika. Byli to: Ajaks (36) Bellerofon (37), Herakles (38). Były to czasy medycyny teurgicznej – czyli w kwestię spraw chorób i zdrowia miały jakoby ingerować bóstwa…(39).
b) Grecja lat 600 – 300 p.n.e. (okres klasyczny)
Około 530 roku p.n.e. Pitagoras (40) rozpowszechniając swoją naukę o liczbach, stworzył możliwość spekulacji dla gnostyków (41), które wywarły znaczny wpływ na mitologię choroby melancholii. Około 500 roku p.n.e. Alkemon z Krotonu (42) jako jeden z pierwszych uznał mózg za siedzibę życia psychicznego. Z kolei Demokryt (43) tłumaczył swoją teorią atomistyczną, iż uszczerbki na zdrowiu powodowane jest zaburzeniem układu atomów wewnątrz ludzkiego organizmu. Natomiast Hippokrates (44) tworząc podstawy przyrodnicze medycyny, oraz nozologii (45), o teorię czterech soków ustroju z jej czarną żółcią jako podstawą pierwszej lekarskiej teorii zaburzeń psychicznych. Na tej teorii oparł się również w II wieku n.e. Galen (46) budując swoją teorię temperamentów (z łac. temperamentum od tempero – mieszać). Paradoksem pozostaje, iż „czarna żółć” naprawdę nie istnieje, a funkcjonowała tylko i wyłącznie w teorii zaledwie przez około… 2000 lat. Późniejsze badania Kudliena (47) wykazały, że występuje ona jako czynnik stały we wszelkich koncepcjach posępnicy (melancholii). Jej skład przypomina raczej przedziwną miksturę: najstarsze mityczne wyobrażenie boskości, gwałtu z granicznymi stanami psychiki – wściekłość i żałobny smutek, do którego przyłączono z upływem czasu praktyczną obserwację lekarską w postaci czarnych stolców oraz krwawych wymiotów. Całość stanowi szczególnie agresywny i szkodliwy sok. Hipokrates w wersach swojego traktatu – O powietrzu, wodzie i miejscowościach, nie określał posępnicy przypadłością psychiczną, a schorzeniem na podłożu somatycznym, które powoduje właśnie jakoby mityczna – czarna żółć. W późniejszych pismach tegoż autora charakteryzuje stan melancholii – bezsenność, brak apetytu, przygnębienie, zniechęcenie. Zasłużony badacz anatomii, a konkretnie mózgu (lokalizował w nim ośrodek życia) żyjący w końcu VI wieku – Herofilos (48) wykazywał, iż przyczyną melancholii jest głownie – miłość. Z kolei Arystoteles wraz z członkami szkoły perypatetyków stworzyli filozoficzną koncepcję przyczyn schorzenia melancholii. Otóż według ich założeń, powstawało ono skutkiem zaburzeń psychicznych cech negatywnych i pozytywnych oraz ich zależnościami od posiadanych indywidualnych talentów i uzdolnień.
Temat stanów depresji, bądź wręcz obłędu, znajdował swoje szczególne miejsce w licznych dramatach starożytnej Grecji, jak i przebogatej poezji oraz literaturze pięknej. Sami poeci uważali, iż w powiązaniu tych wszystkich faktów, ich pochodzenie musi być ponadnaturalne… Okres życia Arystofanesa (49) to klasyczne uznanie, że przysłowiowy „czarnoziółciowiec” (z tłumaczenia gr. melancholan), to po prostu – obłąkany (50).
c) Okres medycyny aleksandryjskiej (rok około 300 p.n.e. – do roku około 50 p.n.e.)
Asklepiades (51) wraz ze swoim następcą – Caeliusem Aurelianusem zbudowali tzw. szkołę metodyków. Było to ważne z powodu zdecydowanego odrzucenia teorii humoralnej, a oparcie się na prawidłach ewolucji Demokryta, jak również filozofii Epikura (52). Z tego zmieszania różnych poglądów ustalono podział chorób, m.in.: psychicznych na ostre i przewlekłe. Więcej, ustalono także konieczność humanitarnego podejścia do psychicznie chorych, jak również wypracowano pierwsze metody pomocy dla nich, czyli pierwsze zręby psychoterapii (53).
Około 350 roku p.n.e. Diokles z Karistos (54) po raz pierwszy opisuje nowe objawy chorobowe – hipochondrii (55), którą dopiero w VI wieku n.e. Aetius z Amidy (56) głównie charakteryzował lękiem przed śmiercią, ale i lękami przed rzeczami niewartymi lęku (obecnie identyfikowane jako fobie). Do końca wieku XIX medycy zdołali wyodrębnić hipochondryczną formę melancholii, natomiast Esquirola (57) badając somatyczne jej podłoże, wyraźnie dokonał oddzielenia obu schorzeń.
Jeszcze inaczej problem schorzenia melancholii postrzega stoicki filozof – Cyceron (58), który odrzuca zarówno nazwę melancholii, jak i teorię humolarną. Mówi o lżejszym stopniu zaburzeń psychicznych nadając mu nazwę – insanii. Cięższemu nadaje nazwę – manii (furor) (59). Doszukuje się przyczyn dla obu w lęku, wściekłości i żalu. (60)
d) Okres medycyny rzymskiej: około roku 50 p.n.e. – do roku około 200 n.e.
Patronką psychicznie chorych w państwie rzymskim była bogini – Angerona Dea (61). Tajemny smutek oraz modły do tejże bogini chroniły przed obłędem. Aulus Celsus Corneliusz (62) był pierwszym twórcą łacińskiego traktatu medycznego – „De re medica”. W tomie 3 tegoż dzieła omawia choroby psychiczne, przy czym dzieli je choroby zlokalizowane oraz ogólne. Generalnie zaleca bardzo surowe postępowanie z chorymi psychicznie. W ten sposób początkuje utrzymane aż do XIX wieku swoiste leczenie strachem (jako specyficzna terapia „wstrząsowa”).
Z kolei Areteusz z Kapadocji (63), dostrzegając związek pomiędzy melancholią a manią przedstawia ich trafne opisy, łącząc konstytucjonalne cechy ze skłonnościami zapadania na pewne zidentyfikowane schorzenia psychiczne. Obrazuje nawet przykład wyleczenia z melancholii za pośrednictwem tzw. „udanej (szczęśliwej) miłości” tak popularnej w późniejszym okresie, szczególnie w literaturze arabskiej i literaturze baroku.
Natomiast Witruwiusz (64) w swoim dziele dotyczącym architektury nawraca do problemu poruszanego już przez Hipokratesa. Otóż dostrzega silny związek stanu psychicznego człowieka z miejscem jego zamieszkania (klimat, położenie geograficzne, warunki życia…) oraz budową cielesną, a także hołdowaniem stanowi obecnej kultury i obyczajom.
Jeszcze innym spojrzeniem na ten problem zajął się Galen. Ten sam, który był twórcą podziału ludzkich charakterów na 4 temperamenty. Przy tym melancholię w podłożu konstytucjonalnym. Natomiast jej stan przewlekły lokował jako – hipochondrię. Tenże Galen, uchodzi także za autora teorii pięciu typów „sympatii”, które w wieku XVII zostały wykorzystane w budowie tzw. teorii tchnień i stworzyły podstawę wyjaśniania koncepcji tworzenia przyczyn chorób psychicznych.
W przełomie wieku I oraz II n.e. Rufus z Efezu (65) stworzył opis sylwetki stanu przedchorobowego melancholika, uwypuklając w nim znaczne zdolności artystyczne, szczególnie w okresie wiosny bądź jesieni. Jego traktat dotyczący tego schorzenia bardzo silnie oddziaływał na całość medycyny arabskiej, jak i poglądy europejskie w okresie epoki średniowiecza. (66)
e) Zmierzch cesarstwa rzymskiego i wczesne średniowiecze (do zajęcia przez Arabów Aleksandrii, około 200 – 640 roku n.e.).
Faktem pozostaje, iż wkroczenie człowieka w czasy naszej ery (n.e.) nasiliło postrzeganie magiczne ale i mistyczne przyjmowane wzorem kultur wschodnich, a przede wszystkim emanującego tajemniczością ale i wspaniałością Egiptu. W tym momencie także rozpoczyna się coraz bardziej łączenie medycyny ludowej z rozwijającą się stopniowo zrębami medycyny naukowej. Rzeczywistym ideałem przeciętnego życia, staje się coraz bardziej asceza (67), bierna kontemplacja (68), oraz… mistycyzm (69), zatwierdzony sztywnym prawem tzw. edyktu mediolańskiego (70) w roku 313, który ustala możność wyznawania chrześcijaństwa (71), w roku 382 jako religią państwową w granicach obszarów cesarstwa rzymskiego, rozpoczyna się jej optymalna ekspansja terytorialna. Czas ten to niestety także szereg niespotykanych do tej pory zakazów i ograniczeń. Najtragiczniejszy okazuje się zakaz rozwoju nauk i wolnej myśli, połączony z bezwzględnym zakazem czytania dzieł Arystotelesa i Platona (72). W roku 343 synod (73) w Laodycei zdecydowanie potępia – magię i wszelkie jej zabiegi świadczone ku lecznictwu. W ten sposób klasyczną teorię zaburzeń psychicznych zastępuje – teoria demonologiczna (74), a chorzy psychicznie trafiają pod opiekę Kościoła. Generalnie w leczeniu stosuje się tylko część wybranych za pozwoleniem <ojców Kościoła> mędrców starożytnych, a i te w dużym stopniu pozbawione są oryginalności. Dopiero w IV wieku Posejdonis (75), odrzuca fundamenty demonologii zaburzeń psychicznych, umiejscawiając ich siedlisko w komorach mózgu.
Z kolei ceniony lekarz bizantyjski – Aleksander z Tralles (76), zauważa już wyraźne związki w schorzeniach melancholii ze schorzeniem manii. W swoich dziełach opisuje zastosowanie popularnego wówczas triku z płaszczyzny psychologii, który stosowano w leczeniu urojeń. Zastosowano go wprawdzie dużo później, w początkach epoki odrodzenia: dotyczył Karola VI Szalonego króla Francji (1368-1422), którego straszyło 12 mężczyzn przebranych za diabły, które groziły władcy porwaniem do piekła, by zmusić go do… kąpieli. Faktycznie nauki medyczne preferowane przez tego uczonego stanowiły pośrednią formę działań Galena, Hipokratesa oraz zabobonów wschodnich
Paweł z Aeginy (77) odwrotnie do sobie współczesnych, zalecał ślepą wiarę w autorytet starożytnych mędrców, która pozostanie i będzie dominować jako typowa dla okresu prawie całego średniowiecza.
Najprawdopodobniej w tym również okresie, około IV – V wieku naszej ery coraz szerzej zalecana kontemplacja doprowadza do tworzenia pierwszych klasztorów, które stopniowo stają się także pierwszymi ośrodkami tradycyjnej wiedzy lekarskiej. Więcej, stopniowo duża ich część przekształca się, tworząc zręby najprawdziwszego szpitalnictwa. Skrajnym w tym przypadku wzorem kontemplacji i „odcięcia od świata” był zapewne w tym okresie np. Szymon Słupnik (78)
Jednocześnie za prekursora kierunku psychodynamicznego, powstałego w wyniku głębokiej analizy introspekcji (79) uważa się św. Augustyna (80). (81)
koniec cz. 1
P R Z Y P I S Y
(1) Medycyna – z łac. nauka o zdrowiu i chorobach człowieka; umiejętność (sztuka) zapobiegania chorobom i leczenie chorych. Należy do nauk przyrodniczych, ponieważ opiera się głównie na fizyce, chemii i biologii, oraz innych „pomocniczych”. Przynależy także do nauk humanistycznych, gdyż jej przedmiotem pozostaje człowiek. W związku z tym korzysta także z nauk społecznych, m.in. psychologii, socjologii. Medycyna dzieli się na dyscypliny podstawowe ale i kliniczne. Do dziedzin podstawowych zaliczyć m.in.: anatomia człowieka, biochemia, cytologia, embriologia, epidemiologia, fizjologia, genetyka, higiena, histologia, immunologia, mikrobiologia lekarska, patologia (z patofizjologią i patomorfologią). Dziedziny kliniczne uzależnione będą od wielu przesłanek praktycznych, m.in.: wieku chorych, płci, rodzaju zainfekowanych narządów, przyjętych metod leczniczych, rodzaju chorób. Stąd ich kliniczny podział, wraz z upływem czasu, będzie się uzależniał od mnożących się wąskich specjalizacji, m.in.: chirurgia, dermatologia, endokrynologia, ginekologia, kardiologia, neurologia, okulistyka, onkologia, ortopedia, otolaryngologia, pediatria, psychiatria, położnictwo, radiologia lekarska, reumatologia, stomatologia, wenerologia…Medycyna jest tak „stara” jak niemalże historia człowieczeństwa, a właściwie historia pisana – z której czerpiemy pierwsze materialne ślady jej istnienia. Stąd do najstarszych faktów istnienia medycyny zaliczamy pierwsze opisy działania roślin leczniczych z okresu około 4000 lat p.n.e.. Twórca kanonu słynnej etyki lekarskiej – Hipokrates – to dopiero czas V-IV wieku p.n.e. Wiemy także, że początki polskiej medycyny to Wydział Lekarski słynnej Akademii Krakowskiej z wieku XIV, z nestorem praktyk medycznych na skalę Europy – J.Radlicą. Z kolei najbardziej znakomitym lekarzem tamtego czasu był bez wątpienia rektor krakowskiej uczelni wieku XV-XVI – Maciej z Miechowa. Źródło: Encyklopedia…, t. 3, s. 74.
(2) Posępnica inaczej w języku łaciny bądź greki także – melancholia. Rzadziej używane określenie w medycynie na głęboką depresję psychiczną zwłaszcza cykliczną oraz reaktywowaną. Generalnie pozostaje następstwem ciężkich przeżyć, objawiający się apatią, posępnością, przygnębieniem, smutkiem, a nawet manią samobójczą. Źródło: Encyklopedia Powszechna PWN, t. 3, Warszawa 1975, s. 82; M.Szymczak (red.), Słownik języka polskiego, t. 2, Warszawa 1979, s. 134.
(3) Buddyzm - jedna z doktryn religii o zasięgu światowym, oparta na założeniach boga Buddy (VI-V wieku p.n.e.). Buddha – według specyficznego języka sanskryptu oznacza: przebudzony, oświecony. Generalnie początki tej religii zaczęły się w Indiach na przełomie VI-V wieku p.n.e. od księcia – Siddharty Gautamy nazywanego: Buddą. Rozpowszechniona głównie na obszarze Azji. W pierwotnej postaci religia miała charakter nieinstytucjonalny i ateistyczny. Opierała się na doktrynie wiary w reinkarnację i konieczności wyzwolenia się z tzw. „kołowrotu wcieleń”, oraz warunkującym potrzebę wyzwolenia pojęcia karmana (sumy uczynków). W różnych formach lokalnych przyjmował bardzo zróżnicowane formy. Jednak od najdalszej starożytności dzielił się już na dwa zdecydowane nurty: hinajana („mały wóz”) – umożliwia zbawienie małej ilości ludzi; oraz mahajana („wielki wóz”) – umożliwia zbawienie wszystkim ludziom. Najprawdopodobniej około VII wieku naszej ery powstał jeszcze trzeci nurt doktryny: wadżrajana („wóz diamentowy”) – opierał się na rozbudowanej obrzędowości i technikach dążących do zbawienia poprzez charakter magiczny. Głównie opiera się na etyce miłości do bliźniego i wszechludzkim braterstwie. Głosi równość ludzi pod względem rasowym, narodowym i społecznym. Około XIX wieku buddyzm rozpoczął przekraczanie granic Azji w kierunku państw Zachodu. Źródło: A.Łapiński, Historia religii – słownik terminologiczny, Warszawa 1995, s. 27; M.Szymczak (red.), dz.cyt., t. 1, s. 212.
(4) Medytacja – z jęz. łac. meditatio = rozmyślanie, rozważanie, zagłębianie się w myślach, rozpamiętywanie, namyślanie się, ćwiczenie się. Czas przeznaczony na głębokie rozmyślanie na tematy religijne, połączone zazwyczaj z modlitwą. Także – drukowany zbiór takich rozmyślań. Źródło: A.Łapiński, dz.cyt., s. 92; M.Szymczak (red.), dz.cyt., t. 2, s. 134.
(5) Psychiatria – nazwa wywodząca się z jęz. greckiego o chorobach psychicznych, ich objawach i przebiegu. Zajmuje się także niedorozwojem umysłowym, psychopatiami oraz nerwicami. Opisy chorób psychicznych oraz prób i sposobów ich leczenia istnieją od czasów starożytnych. Najprawdopodobniej w okresie średniowiecza rozpoczęto budowę domów przeznaczonych do izolacji takich osób. Podejmowano się również już ich leczenia. Faktycznie poważniejsze zmiany w leczeniu jak i traktowaniu chorych psychicznie osób (unikano już okrucieństwa i bezwzględnego traktowania) nastąpiło dopiero na przełomie XVIII i XIX wieku zapoczątkowany przez Ph.Pinel oraz J.Conolly. Nowoczesna psychiatria zaczęła się rozwijać dopiero jako konsekwencja poznawania budowy mózgu, stanowiącego główne podłoże tzw. „zaburzeń psychicznych” (pierwsi odkrywcy i badacze: P.Broca i K.Wernicke), oraz praw fizjologii ośrodkowego układu nerwowego (I.P.Pawłow, Ch.S.Sherrington, E.D.Adrian). Dopiero na przełomie XIX i XX wieku ustaliła się klasyfikacja i diagnostyka psychiatryczna, która doprowadziła do powstania – psychoterapii (S.Freud, C.G.Jung, A.Adler), oraz aktywna terapia biologiczna – leczenie za pomocą wstrząsów elektrycznych i insulinowych. Dopiero po roku 1950 w coraz powszechniejsze użycie weszły leki psychotropowe. Dalszy rozwój psychiatrii spowodował rozwój anatomii i fizjologii ośrodkowego układu nerwowego, jak i psychologii. We współczesnej psychiatrii szczególną uwagę przywiązuje się do rehabilitacji społecznej i zawodowej osób chorych. Obecnie psychiatria wiąże się z neurologią oraz innymi działami medycyny klinicznej. Na ziemiach polskich pierwszy szpital psychiatryczny zaistniał w Warszawie w roku 1728. Do wybitnych polskich psychiatrów zaliczyć można z przełomu wieku XIX m.in.: J.L.Mierzejewski oraz J.Baliński, natomiast początków wieku XX – J.Mazurkiewicz oraz J.Piltz. Źródło: Encyklopedia…, t. 3, s. 743.
(6) Arystoteles (384-322 rok p.n.e.) – urodzony w Stagirze na terenie Tracji. Był synem miejscowego lekarza. Jako młodzieniec podjął studia filozoficzne w szkole Platona, gdzie pozostał aż do śmierci swojego mistrza, czyli przez lat 20. W latach 343-336 pełnił rolę nauczyciela Aleksandra Macedońskiego. Po powrocie do Aten w roku 335 zainicjował i założył własną szkołę filozoficzną zwaną – liceum (od nazwy gaju Apollina Lykejskiego, gdzie była usytuowana). Nauczał tam i prowadził badania naukowe przez kolejne 12 lat. Wtedy zapoczątkował empiryczne metody badań przyrodoznawczych. Gdy zmarł Aleksander w roku 323, Arystoteles uciekł na wyspę Eubeję, gdzie osiadł w miejscowości Chalkis - obawiał się zemsty ze strony Ateńczyków. Tam też wkrótce zmarł. Całe swoje życie był wszechstronnym naukowcem. Sformułował klasyczną definicję prawdy. Zajmował się m.in.: astrologią, biologią, etyką (podjął badania nad zagadnieniami etycznymi – Etyka Nikomachejska, filozofią, fizyką, logiką, matematyką, muzyką, poezją i sztuką (opracował teorię sztuki - Poetyka), politologią. Był zwolennikiem realizmu. Odrzucił platońską naukę o ideach, tworząc własną doktrynę filozoficzną. Interesowała go filozofia bytu. Według niego każda substancja zbudowana jest z formy i materii, które współistnieją ze sobą w ruchu świata. Ruchu który powoduje najwyższy byt (Nus) – czyli rozum. Jako jeden z pierwszych podjął badania nad psychiką ludzką. Zapoczątkował także system nauki o państwie – Ustrój polityczny Aten. Początkowo jego idee popularyzowali uczniowie Likejonu – perypatetycy. Około XIII wieku naszej ery odrodziły się jego poglądy i stały się podstawą systemu teologicznofilozoficznego – tomizmu, stworzonego przez późniejszego świętego – Tomasza z Akwinu. Źródło: F.Kiryk, a. Jureczko, Szkolny słownik biograficzny, Kraków 1996, s. 29; H.Adamczyk-Szczecińska, A.Mańkowska, K.Zalewska, Postacie historyczne – słownik szkolny, Warszawa 1997, s. 24-25.
(7) Temperament – łac. określenie z dziedziny psychologii. Określa pewien zespół cech i skłonności człowieka wyrażającego poprzez dynamikę swoje zewnętrzne reakcje emocjonalne i zachowania. Są to różnice indywidualne, charakterystyczne od kształtowania się, rozwoju i środowiska już od czasów niemowlęcia do śmierci. Obrazują wrażliwość, impulsywność, siłę, tempo i czas ich występowania w powiązaniu z indywidualnym układem nerwowym. Mogą ulegać znacznym zmianom pod wpływem doświadczenia, wychowania, stanu pobudliwości i zainteresowania, a także przyjmowanych środków farmakologicznych. Według Galena (lekarz rzymski ok. 130-200 r. naszej ery), określają osobowość człowieka i dzielą się na 4 typy: choleryk, flegmatyk, melancholik, sangwinik. Źródło: Encyklopedia…, t. 4, Warszawa 1976, s. 428; R.Sternberg, Wprowadzenie do psychologii, tłum. A.Matczak, Warszawa 1999, s. 197, 200;
(8) Geniusz – łac. określenie psychologiczne w stosunku do najwyższego stopnia uzdolnienia człowieka; stwarzającego nowe perspektywy rozwojowe w dziedzinie twórczości artystycznej, naukowej, bądź działalności praktycznej, którego osiągnięcia są połączone z oryginalnością i doskonałością. Źródło: Encyklopedia…, t. 2, s. 38.
(9) Inkwizytor – czynny działacz policyjno-sądowej instytucji kościelnej Kościoła katolickiego zwanej popularnie: Inkwizycją (z łac.: Inquisitio Haereticae Pravitatis), bądź Świętym Oficjum (z łac.: Sanctum Officium). Swoje początki organizacja zaznaczyła w IV wieku naszej ery. Formalnie zorganizowana w roku 1215 jako narzędzie przeciwko albigensom. Następnie kierowana przeciwko wszelkim ruchom uważanym za heretyckie. Była także wyzyskiwana przeciwko wszelkim ruchom antyfeudalnym. Działała praktycznie na obszarze większości krajów Europy, stosując bardzo bezwzględny system szpiegostwa, denuncjacji, wymyślnych tortur i kar (m.in. łamanie kołem, palenie na stosie, topienie w studni, rozrywanie końmi), często przy współudziale władz świeckich (z łac.: Brachium Saeculare). Szczególnym okrucieństwem na tle inkwizycji wyróżniała się – Inkwizycja hiszpańska podległa bezpośrednio królowi (m.in. słynny inkwizytor T.Torquemada, wysłał na śmierć około 9000 osób). Faktycznie dużo mniejszą rolę odgrywała w państwach słowiańskich. Większą dopiero od wieku XVII z licznymi procesami o czary. Zniesiona dopiero w wieku XVIII w większości państwa europejskich. Najdłużej utrzymywała się we Włoszech, bo aż do roku 1859. Źródło: Encyklopedia…, t. 2, s. 284.
(10) Obrazoburstwo – zwany inaczej: ikonoklazm. Był to ruch religijny skierowany na przeciwstawianie się czci obrazom i figurom religijnym głównie Chrystusa. Zapoczątkowany w Bizancjum, w prowincjach wschodnich w VIII i IX wieku, pod wpływem tradycji żydowskiej oraz islamu. W roku 730 Leon III Izauryjski jako pierwszy wydał edykt potępiający kult obrazów i nakazał ich niszczenie. Kulminacja tego polecenia osiągnęła swoje szczyty w okresie władzy Konstantyna V. Wtedy też w europejskich prowincjach za zachowanie tego kultu opowiedział się Jan z Damaszku. Generalnie obrazoburstwo potępiono w roku 843 na synodzie w Konstantynopolu, gdzie przywrócono kult prezentowanych na obrazach postaci. Wszystkich zwolenników obrazoburstwa nazywano – ikonoklastami. Źródło: Encyklopedia…, t. 2, s. 260.
(11) Faszyzm – inaczej: hitleryzm. Nazwa wywodzi się z wł. Fascismo – związek, wiązka. Powstał i rozwijał się w Europie po I wojnie światowej w okresie ogólnego powojennego kryzysu kapitalizmu. We Włoszech związał się głównie z kapitałem finansowym; w Hiszpanii z kołami obszarniczo-feudalnymi i klerykalnymi, natomiast w Niemczech – z przemysłem ciężkim. We wszystkich państwach skierowany był głównie przeciwko masom robotniczym, rewolucyjnym masom chłopskim oraz inteligencji. Trudny czas powojenny spowodował, iż sprawujące natenczas władzę rządy burżuazyjno-demokratyczne nie były w stanie poradzić sobie z bieżącymi problemami społecznymi, politycznymi i gospodarczymi, co skutkowało przejściem od form ustrojowych demokracji do jawnej dyktatury terrorystycznej. Początkowo termin (nazwa) towarzyszyła ruchowi włoskiemu pod przywództwem B.Mussoliniego, twórcy Włoskich Związków Bojowych (Fasci Italiani di Combattimento). Od roku 1922 termin ten dotyczył reżimu innych państw, jako określający ruchy partii i ustrojów o charakterze podobnym do włoskiego, niezależnie od nazw i form organizacyjnych. Faszyzm zaczął modelować analogiczne ruchy w innych krajach. Od roku 1933 zaistniał także w Niemczech wraz z coraz „śmielszą” ideologią Adolfa Hitlera. Najprawdopodobniej w tym również czasie pojawił się faszyzm w zorganizowanej postaci w Hiszpanii (tzw. Falanga), gdzie skutkiem przewrotów wojskowych, coraz większą władzę zdobywał gen. Franco Fracisco. Niestety, ruchy faszystowskie ogarnęły natenczas znaczną część ówczesnej Europy, m.in.: Anglia – Czarne Koszule; Austria – klerykofaszyzm (Front Ojczyźniany); Belgia – Reksiści; Chorwacja – Ustasze; Francja – Croix de Feu; Polska – Obóz Narodowo-Radykalny; Portugalia – reżim A.Salazara; Rumunia – Żelazna Gwardia; Węgry – Złamane Strzały. Ideologia faszyzmu nie stanowiła zwartego systemu światopoglądowego, lecz nawet wzajemnie się wykluczających. Zbudowana była z połączenia różnych elementów irracjonalistycznych filozofii XIX wieku, doktryn nacjonalistycznych i antydemokratycznych, wspierających się „wyższość rasową”, etnocentryzm oraz elitaryzmem. Dążył do totalnej instytucjonalizacji życia społecznego, oraz całkowite podporządkowanie „jednostki ludzkiej” wszechwładzy państwa. Głoszono swoisty <kodeks moralny> oparty na ślepym posłuszeństwie i bezwzględnej wierności wobec „wodza”. Faszyzm torował sobie drogę ku władzy za pomocą bojówek, terroru, nacisku społecznego i policji politycznej. Ścigał i prześladował wszelką opozycję i jej zwolenników, mordując i stawiając obozy koncentracyjne, więzienia, katownie, masowo rozstrzeliwując, zagazowując, paląc i niszcząc wszystko i wszystkich którzy próbowali mu się przeciwstawić. Po wojnie Międzynarodowy Trybunał Wojenny orzekł „faszyzm „ jako działalność wybitnie zbrodniczą, a wszystkie jej organizacje uznał za organizacje przestępcze i nakazał ich natychmiastowe rozwiązanie. Źródło: Encyklopedia…, t. 1, s. 747-748.
(12) Eliade Mircea (ur. 1907 r.) – rumuński pisarz, religioznawca, indianista. Profesor kilku uniwersytetów m.in.: Harvard University. Główny przedstawiciel ahistorycznego kierunku religioznawstwa – morfologii świętości, według którego religia jest zjawiskiem autonomicznym, niesprawdzalnym i niezależnym od innych stref rzeczywistości kulturowej, zwłaszcza historii. Każdorazowo stanowi formę przejawiania się religii (sacrum). Źródło: Encyklopedia…, t. 1, s. 695.
(13) Freud Sigismund (1856-1939) – austriacki psychiatra i neurolog, twórca psychoanalizy. Początkowo zajmował się neuropatologią. Później leczeniem nerwic i histerii. Prowadząc wspólną praktykę prywatną z J.Breuerem opracował leczenie histerii poprzez zastosowanie hipnozy (odreagowywał nieświadome przeżycia). Po roku 1895 zerwał współpracę i pracował sam doskonaląc własną metodę terapeutyczną - psychoanalizę. W roku 1902 został profesorem uniwersytetu w Wiedniu. Psychoanaliza zyskała wówczas światowy rozgłos. W roku 1938 gdy Hitler zajął Austrię, wyemigrował do Wielkiej Brytanii, gdzie zmarł. Źródło: Encyklopedia…, t. 1, s. 818.
(14) Jung Carl Gustav (1875-1961) – ; jeden z uczniów S.Freuda. Szwajcarski psychiatra i psychoanalityk. Twórca psychologii analitycznej. W roku 1912 ogłosił teorię libido oraz nieświadomości. Wraz z A.Meader stworzył w Zurychu nową szkołę psychoanalityczną, gdzie w latach 1933-1941 był profesorem. Od roku 1943 także w Bazylei. Stworzył własną koncepcję osobowości oraz jej typologię (ekstrawertyk, introwertyk), oraz technikę badań opartych o wolne skojarzenia. Źródło: Encyklopedia…, t. 2, s. 375.
(15) Kerenyi Karoly (1897-1973) – węgierski religioznawca i filolog klasyczny. Profesor kilku uniwersytetów węgierskich. Od roku 1943 w Szwajcarii związany z C.Jungiem, zajmował się problematyką mitologii starożytnych. Źródło: Encyklopedia…, t. 2, s. 455.
(16) A.Kępiński, Melancholia, wyd. III, Warszawa 1985, s. 287.
(17) Seneka Lucjusz Annaeus (ok. 4 p.n.e. do 65 n.e.) – zwany również Młodszym bądź Filozofem. Był synem Seneki Starszego; pisarzem, filozofem, tragikiem. Pochodził z Hiszpanii. Za czasów cesarza Klaudiusza został zesłany na wyspę Korsykę, gdzie przebywał przez 7 lat. Powrócił jako wychowawca młodego Nerona. Kiedy ten ostatni został cesarzem, zyskał stanowisko jednego z głównych jego doradców. Potem był zamieszany w spisek przeciwko niemu (spisek Pizona) i został zmuszony do samobójstwa. Głosił umiar w życiu choć sam zgromadził olbrzymi majątek i lubował w intrygach. Autor wielu pism i dialogów filozoficznych, moralistycznych i stoickich, a także satyr oraz greckich wzorów tragedii, m.in.: Agamemnon, Edyp, Fedra, Medea, Oktawia. Źródło: F.Kiryk, A.Jureczko, dz.cyt., s.367; H.Adamczyk-Szczecińska, A.Mańkowska, K.Zalewska, dz.cyt., s. 277.
(18) A.Kępiński, dz.cyt., s. 287.
(19) Saturn grecki Kronos – jeden z bogów kontynentu starożytnej Italii, często utożsamiany z gr. Kronosem. Według mitologii, został wypędzony przez Zeusa z Olimpu. Został następcą Janusa króla Italii. Okres jego władzy nazywano „złotym wiekiem”. Zapoczątkował prawo i nauczył ludzi uprawy roli oraz winorośli. Na jego cześć ustanowiono święto – Saturnalia. W 497 r. p.n.e. zbudowano jego świątynię u stóp Kapitolu. Źródło: S.Stabryła, Mitologia grecka i rzymska – słownik szkolny, Warszawa 1997, s. 189-190.
(20) Lunatyzm – inaczej: somnambulizm; mówienie we śnie lub wykonywanie różnych czynności, zwłaszcza chodzenie wynikające z niecałkowitego zahamowania czynności ośrodka ruchowego. Źródło: M.Szymczak (red.), dz.cyt., t. 2, s. 60.
(21) Alchemia – uprawiane od okresu średniowiecza na kontynencie Europy dociekania oparte na próbach doświadczalnych mających na celu otrzymanie substancji (kamienia filozoficznego) umożliwiającej przetwarzanie wszelkiej materii w metale szlachetne, przede wszystkim w – złoto. Także pozostającej jednocześnie niezastąpionym lekiem na wszelkie schorzenia. Źródło: M.Szymczak (red.), dz.cyt., t. 1., s. 31.
(22) Artemida – inna nazwa to Artemis. Pierwotnie opiekunka świata roślin i zwierząt. W późniejszym czasie przede wszystkim opiekunka i bogini łowów i Księżyca. Według mitu urodziła się na wyspie Delos jako córka Latony (z rodu i pokolenia tytanów, pierwsza kochanka Zeusa). Była bliźniaczą siostrą Apollina (bóg światła słonecznego, poezji, muzyki, wróżbiarstwa i sztuki lekarskiej, świetny łucznik). Wiecznie młoda dziewica zajęta polowaniem, świetna łuczniczka. Za przerwanie ciszy morskiej w trakcie wyprawy trojańskiej zażądała od Agamemnona ofiary z jego córki – Ifigenii, której jednak darowała życie czyniąc ją kapłanką swego kultu w Taurydzie na Krymie. Najbardziej rozwinięty jej kult był w Efezie. Miała bardzo szeroki zakres władzy. Znana jest m.in. jako: Agrotera (opiekunka zasiewów), Delfinia (opiekunka żeglarzy), Ejlejtyja (opiekunka porodów), Potamia (opiekunka rzek), Potnia Theron (opiekunka dzikich zwierząt). Od VII wieku p.n.e. oddawano jej cześć jako bogini Księżyca. Czczono ją również jako opiekunkę godów małżeńskich (Hymnia), zbawczynię miast (Sosipolis), oraz zbawczynię ludzi (Soteira). W religii rzymskiej uosabia – Dianę boginię światła i wszelkiego życia na Ziemi. Do jej nieodłącznych atrybutów należą: łuk i strzały. Jej zwierzęta to jeleń, łania i niedźwiedź. Źródło: S.Stabryka, dz.cyt., s. 37; W.Kopaliński, Słownik mitów i tradycji kultury, Warszawa 1991, s. 55.
(23) Hekate - w religii rzymskiej: Trivia (rozdroże, trzy drogi). Bogini ciemności, czarów i magii, patronka rozdroży. Córka tytana Persesa i Asterii. W poczcie bogów przedolimpijskich, ale Zeus zachował jej przywileje. Posiadała władzę na Ziemi, na wodzie i w podziemiu. Od niej zależało bogactwo, powodzenie i szczęście ludzi. W podziemiu strzegła bram świata podziemnego – Hadesu. Zmuszała do posłuszeństwa psa Cerbera. Z biegiem czasu stała się opiekunką czarów i magicznych praktyk. Była także boginią pokuty i zemsty za przelaną krew. Zsyłała na Ziemię duchy i wędrowała z duszami zmarłych. Czasami pędziła z płonącymi pochodniami w towarzystwie upiorów. Jej nadejście zwiastowało wycie psów. Z czasem przypisano ją do bogiń Księżyca wraz z Artemidą i Seleną. Była także opiekunką kobiet (przed każdym domem w Atenach miała swój ołtarzyk). Składano jej ofiary z placków, miodu i czarnego psa. Przedstawiano jako boginię o 3 tułowiach i 3 głowach: kobiety, konia i psa. Jej nieodłączne atrybuty towarzyszące to: pochodnie, wąż i bicz. Źródło: S.Stabryka, dz.cyt., s. 94; W.Kopaliński, dz.cyt., s. 364.
(24) Selene – bogini Księżyca, córka tytana Hyperiona i Tei. Siostra Heliosa i Eos. Jeździ po niebie srebrnym rydwanem zaprzężonym w dwa białe konie albo woły. Rzymianie identyfikowali ją z boginią Luną. Miała wielu kochanków (uwiódł ją m.in. Zeus, któremu urodziła córkę – Pandię; była też kochanką bożka Pana – bóg pasterzy i trzód; także kochanką pasterza – Endymiona, który uzyskał od bogów nieśmiertelność za cenę wiecznego snu). Była opiekunką czarowników, którzy najchętniej zioła zbierali przy blasku Księżyca. Czasami gdy ponoć zdejmowali boginię z nieboskłonu, następowały wówczas zaćmienia Księżyca. Źródło: S.Stabryka, dz.cyt., s. 191; W.Kopaliński, dz.cyt., s. 1052.
(25) Klepsydra – zegar wodny bądź piaskowy zbudowany z dwóch szklanych naczyń połączonych wąskim kanalikiem, przepuszczającym z górnego do dolnego naczynia tylko określoną ilość wody bądź piasku w ściśle określonym czasie (najczęściej pół godziny lub godziny. Także, afisz, nekrolog – ogłoszenie o czyimś zgonie. Źródło: W.Kopalińśki, dz.cyt., s. 489.
(26) Asceta – osoba umartwiająca się, żyjąca zgodnie z zasadami wstrzemięźliwości, surowości warunków życia oraz zamieszkania. Źródło: M.Szymczak (red,), dz,cyt. t. 1, s. 85-86.
(27) A.Kępiński, dz.cyt., s. 289-292.
(28) Bibelot – drobny przedmiot emaliowany, porcelanowy, zdobniczy, także z metalu szlachetnego bądź kamieni pół lub szlachetnych; posiadający charakter dekoracyjny lub upiększający, także jako talizman. Źródło: M.Szymczak (red.), dz.cyt., t. 1, s. 156.
(29) A.Kępiński, dz.cyt., s. 282-292.
(30) Animizm – łac. nazwa poglądu właściwego pierwotnym wierzeniom religijnym, według którego zwierzęta, rzeczy lub zjawiska przyrody mają duszę. Także wiara w duchy. Także teoria religijna stworzona w XIX wieku przez E.B.Tylora, a spopularyzowana przez teorię ewolucji, uznająca animizm za pierwotną formę każdej religii na wszystkich kontynentach. Także określany w psychologii sposób myślenia charakterystyczny dla dziecka, polegający na przekonaniu, że wszystkie zwierzęta, rośliny i przedmioty są istotami czującymi, myślącymi i obdarzone wolą. Źródło: Encyklopedia…, t. 1, s. 99; M.Szymczak (red.), dz.cyt., t. 1, s. 56.
(31) Depresja – chorobliwe przygnębienie i zahamowanie czynności psychicznych powodowane stanami tzw. psychozy (stan zniechęcenia, apatia). Może występować depresja cykliczna (w psychozie maniakalno-depresyjnej chory doznaje lęków, przeżywa urojenia winy, samoponiżenia, często usiłuje popełnić samobójstwo; trudna do wyleczenia); depresja inwolucyjna (następuje w okresie przekwitania, cechują ją urojenia prześladowcze); depresja reaktywna (wywołana zazwyczaj urazem psychicznym; charakteryzują ją trwałe przygnębienie ale rokuje dobre nadzieje. Stosuje się w niej leczenie psychotropowe). Źródło: Encyklopedia…, t. 1, s. 581; M.Szymczak (red.), dz.cyt., t.1, s. 382.
(32) Humoralna teoria – określenie fizjologiczne związane z sokami wewnętrznymi organizmu – krwią i limfą. Określenie procesów życiowych organizmu poprzez wydzielanie do krwi różnych płynów ustrojowych niezbędnych do przemiany tkankowej i życia. Źródło: M.Szymczak (red.), dz.cyt., t. 1, s. 758.
(33) Astrologia – pseudonauka rozpowszechniona w starożytności i średniowieczu, zajmująca się rzekomym wpływem ciał niebieskich na życie ludzkie. Źródło: M.Szymczak (red.), dz.cyt., t. 1, s. 91.
(34) Księga Hioba – największy hebrajski dramat poetycko-filozoficzny Starego Testamentu. Opowiada o biblijnym bohaterze, który żył w państwie – Hus (usytuowane miało być w kierunku południowo-wschodnim od Judei). Bóg chcąc wybadać jego pobożność, pozwolił szatanowi poddać go próbie. Diabeł pozbawia go więc dobytku, żony i potomstwa, a na końcu rzuca na niego trąd. Żona szydzi z byłego męża i namawia go by przeklął Boga i umarł. Hiob jednak pokornie czekał na boską sprawiedliwość. Wkrótce za cierpliwość Bóg wynagradza mu wszystko przywracając majątek, zdrowie, nawet nowe potomstwo. Autor kreślił w tej „księdze” problem niezasłużonego cierpienia i jednocześnie bożej sprawiedliwości. Puentą są również słowa samego Hioba, który wyznaje wobec przyjaciół, że sprawiedliwi także mogą cierpieć z bogu tylko znanych powodów… Źródło: W.Kopalińśki, dz.cyt., s. 379.
(35) Heros – bohater. Występująca w wielu tradycjach kulturowych postać mitologiczna, na poły legendarna lub historyczna, obdarzona spotęgowanymi cechami ludzkimi (siła, odwaga, spryt…), która za zasługi dla ludzkości, kraju, miasta bądź rodu, obdarzona była szczególną czcią. Źródło: A.Łapiński, dz.cyt., s. 58.
(36) Ajaks – syn króla Salaminy Telamona i jego żony Periboi. Przyrodni brat Teukrosa. Najwaleczniejszy po Achillesie wojownik grecki pod Troją, gdzie przybył na czele 12 okrętów. Według tekstów Iliady, po wycofaniu Achillesa z walk pod Troją, kilkakrotnie powstrzymywał ataki Trojańczyków i dowodzącego nimi Hektora. Po śmierci Achillesa został towarzyszem jego syna – Neoptolemosa. Domagał się części łupu ze zdobytej Troi w postaci Palladionu (mityczny święty talizman chroniący od złego w postaci posągu bogini Pallas Ateny z włócznią i tarczą), kiedy mu odmówiono, popełnił samobójstwo. Po jego śmierci Ateńczycy rozwinęli jego kult i święto – Ajanteia, połączone z zawodami sportowymi dla młodzieży, które nabrało szczególnego znaczenia po bitwie pod Salaminą w roku 480 p.n.e. Źródło: S.Stabryka, dz.cyt., s. 15.
(37) Bellerofon – bohater Koryntu, czczony w Koryncie i Lykii. Najprawdopodobniej syn Posejdona lub Glaukosa, wnuk Syzyfa. Z powodu zabójstwa tyrana Bellerosa (choć inne źródła podają, że własnego brata), został wygnany z kraju. Udał się wówczas do Tyrynsu do króla Projtosa. Tam zakochała się w nim bez wzajemności żona króla – Steneboja. W obawie przed wydaniem, oskarżyła go o próbę gwałtu. Mąż jednak zgodnie z prawem gościnności nie zabił go, a odesłał do swojego teścia króla Lykii – Iobatesa. Ten ostatni obarczył go trudnym zadaniem, w którym miał zginąć, jednak pomoc Ateny uratowała go (dzięki dosiadanemu przez niego pegazowi pokonał Cimerę, pokonał dziki szczep Solymów, pokonał Amazonki, a na końcu doborowy oddział wojowników lykijskich). Król zrozumiał, że opiekują się nim bogowie i w chwili swojej śmierci oddał mu swoją córkę – Filonoe za żonę, i swoje królestwo. Wtedy Bellerofon ogarnięty pychą próbował na pegazie dolecieć na Olimp, ale zdenerwowany Zeus strącił go piorunem. . Źródło: S.Stabryka, dz.cyt., s. 43-44.
(38) Herakles także: Herkules – najbardziej słynny z greckich herosów. Był synem Zeusa i Alkmeny (Zeus pod nieobecność jej męża, przybrał jego postać i spłodził z nią Herkulesa. Zazdrosna i nienawidząca go Hera pragnęła zabić go jako niemowlę, więc zostawiła to zadanie wężom, ale ten dowodząc swojego boskiego pochodzenia zabił oba. Starannie wyedukowany i nauczony walki. Jako dorosły zabił olbrzymiego lwa w Kitajronie. Następnie pokonał króla Erginosa wymuszającego wielkie daniny od Tebańczyków. Za to król Teb – Kreon oddał mu swoją córkę Megarę za żonę. Wkrótce Herkules pod wpływem szaleństwa zesłanego mu przez Herę, wymordował swoje dzieci zrodzone z Megary. Gdy odzyskał świadomość opuścił ją i udał się do krewnego – Eurysteusza by odpokutować zbrodnię. Eurysteusz narzucił mu słynnych 12 prac, które wykonywał przez 12 lat. Były to: 1 – pokonanie ogromnego lwa namejskiego z którego głowy zrobił sobie hełm, a ze skóry strój i tarczę; 2 – zabił lernejską hydrę wielogłową obcinając jej wszystkie głowy, zakopał w ziemi i przywalił wielką skałą; 3 – schwytał i przyniósł do Myken ogromnego dzika, który grasował w Erymancie w Arkadii; 4 – po nocnym pościgu ujął żywcem olbrzymią łanię kerynejską; 5 – spłoszył i pozabijał strzałami żarłoczne ptaki zamieszkujące las na jeziorem Stymfalos w Arkadii; 6 – oczyścił stajnie króla Elidy – Augiasza na Peloponezie, kierując do nich nurty dwóch rzek; 7 – schwytał i przywiózł do Grecji pustoszącego zbiory byka na Krecie; 8 – spętał i sprowadził żywiące się ludzkim mięsem klacze Diomedesa; 9 – zdobył pas królowej Amazonek – Hippolity; 10 – pokonał i zabił potwornego Geryona i zabrał jego olbrzymie stado byków; 11 – uwolnił z podziemnego świata Tezeusza uprowadzając z Hadesu trójgłowego psa Cerbera; 12 – zdobył złote jabłka z ogrodów Hesperyd.
Po zakończeniu wszystkich prac powrócił do Teb gdzie oddał rękę swojej pierwszej żony – Megary – swojemu bratankowi – Iolaosowi. Sam natomiast poślubił – Dejanirę, wynikiem zwycięstwa w zapasach z bogiem rzeki Acheloos. Uczestniczył w pierwszej części wyprawy Argonautów. Wyzwolił z podziemi żonę Admeta – Alkestis, zakochując się natenczas w córce Eurytosa – Iole. Wobec braku zgody na ten związek zabił jednego z jej braci i wyrokiem wyroczni w Delfach przez 3 lata (czasami mówi się iż tylko przez 1 rok) przebywał w niewoli u królowej Lidy – Omfale, która stale go poniżała skazując na prace kobiece. Powrócił do Iole i stoczył walkę z jej ojcem i braćmi. Wówczas jego żona – Dejamira bojąc się go utracić, dała mu szatę nasączoną krwią centaura Nessosa (miała pomóc w odzyskaniu miłości męża). Gdy szata zaczęła palić ciało Herkulesa przyprawiając o wielkie cierpienie, udał się na górę Ojta, przekazując swoją ostatnią wolę swojemu synowi – Hyllosowi. Następnie zbudował stos na którym polecił się spalić ojcu Filokteta – Pojasowi, darując mu za to swój łuk i strzały. Po śmierci Zeus zabrał go na Olimp i obdarzył nieśmiertelnością. Dał mu też za żonę boginię młodości – Hebe. Pogodził się z Herą. Od tej pory Grecy uważali go za boga ale i herosa walczącego w imię sprawiedliwości ze złem, karzącego okrucieństwo. Jego kult przejęli także Rzymianie, a w roku 312 p.n.e. cenzor Appius Claudius Caecus ustanowił jego kult państwowy. Źródło: S.Stabryka, dz.cyt., s. 98-101.
(39) A.Kępiński, dz.cyt., s. 293-294.
(40) Pitagoras (około 572-497) – grecki filozof i matematyk z Samos. Był najprawdopodobniej twórcą szkoły pitagorejczyków w Krotonie, jak i twórcą nurtu orientacji mistycznej o tej samej nazwie. Uważany za twórcę teorii liczb, koncepcji harmonijności Kosmosu, wiele twierdzeń matematycznych. Filozofia ta pochodzi ogólnie od pitagorejczyków i stąd nie wiadomo które konkretnie jest jego tylko autorstwa. Źródło: Encyklopedia…, t. 4, s. 531.
(41) Gnoza – gr. termin filozofii hellenistycznej oznaczający teozoficzną, religijno-filozoficzną wiedzę wyższego stopnia, dostępną jedynie wybranym, stanowiącą środek osiągnięcia zbawienia, ale też specjalistyczno-mistyczny sposób myślenia i filozofowania na przestrzeni II oraz III wieku. Jego główne elementy to: synkretyzm (łączenie w jedną niespójną całość często wzajemnie sprzecznych poglądów religijnych, filozoficznych, społecznych i jeszcze innych), tendencje mitozoficzne, teologiczna interpretacja platonizmu (doktryna filozofii Platona, która stwierdzała „realizm pojęciowy” i dość szybko rozpadła się na: sceptycyzm –zaprzeczenie możliwości poznania prawdy opierając się wyłącznie na autorytetach, a zalecający nowe badania i doświadczenia; oraz pitagoreizm), nawrót do pitagoreizmu (kierunek filozoficzno-religijny szeroko rozwijany w V i VI wieku p.n.e.; opierał się na dążeniu do samoopanowania i wiedzy poprzez systematyczne uprawianie matematyki; filozofia ta rozwinęła „proporcję” oraz naukę o liczbach. Opracowała szereg koncepcji dla akustyki, astronomii, kosmologii, muzyki, medycyny), filozoficzna interpretacja żydowskich i chrześcijańskich ksiąg sakralnych. Filozofia ta wywarła niezaprzeczalny wpływ na wszystkie istniejące ówcześnie kierunki filozoficzne, występując w wielu różnych odmianach. Jednym z ważnych źródeł poznania gnozy pozostaje księga Pistis Sophia w języku koptyjskim. Szereg zwojów i papirusów traktujących o gnozie odkryto w Nadż Hammadi oraz Qumran. Źródło: Encyklopedia…, t. 2, Warszawa 1974, s. 78.
(42) Alkemon z Krotonu (VI – V wiek p.n.e.) – twórca psychologii doświadczalnej. Zwolennik teorii nieśmiertelności duszy. Jako pierwszy potraktował mózg jako centralny organ zmysłu. Badał go wykonując wiele sekcji zwłok. Opierając się na ówczesnych poglądach Greków uważał, że Ziemię, podobnie jak planetę Saturna, otaczają pierścienie. Podobnie dzieje się z duszą ludzką, którą otaczają „pierścienie”. Kiedy tylko w odpowiednim momencie są one otwarte, wtedy wkracza w życie ludzkie śmierć. Od Parmenidesa (filozof bytu z Elei; jego maksymą było: „tylko to co jest, jest prawdziwe”), przejął pogląd, w myśl którego zdrowie zależy od równowagi przeciwieństw w organizmie. W późniejszych czasach nazwano to zjawisko – homeostazą (samoregulacja procesów biologicznych). Po jego śmierci, bardzo często wzorował się na jego poglądach – Empedokles z Akragas (filozof, poeta, uzdrowiciel, twórca koncepcji późniejszej teorii tzw. „czterech żywiołów”: ziemi – wody – powietrza – ognia. Źródło: www.wikipedia.org [dostęp: 2021.01.20]
(43) Demokryt (460-370 p.n.e.) – pochodził z Abdery. Jeden z najwybitniejszych filozofów greckich. Podróżnik kierujący się wskazówkami starożytnych Babilończyków oraz Egipcjan. Miał wielostronne zainteresowania, stąd jego dzieła dotknęły takich dziedzin jak m.in.: astronomii, estetyki, fizyki, gramatyki, logiki, matematyki, mechaniki. Wiadomo, że stworzył materialistyczny system filozoficzny, iż Natura zbudowana jest z atomów, najdrobniejszych cząsteczek, które będąc w ciągłym ruchu w próżni łączą się ze sobą tworząc różne kształty i formy np. ludzi, minerały, rośliny, zwierzęta. Ponadto tworzą nowe wciąż nieskończone bądź niekończące się światy. Rozróżniał prawdziwą wiedzę stworzoną przez – rozum, jak i jej pozory jako twór – zmysłów. Twierdził również, że rozumowe poznanie dobra, daje człowiekowi pełne zadowolenie, radość i pogodę ducha, stąd zwano go także „śmiejącym się filozofem”. Źródło: F.Kiryk, a. Jureczko, dz.cyt., s. 95.
(44) Hippokrates (460-377 p.n.e.) – urodził się na wyspie Kos. Był wybitnym lekarzem greckim. Zachowały się jego 53 pisma medyczne. Według niego w ludzkim organizmie występuje 4 podstawowe soki: krew, żółć, czarna żółć oraz śluz. Przewaga jednego z soków wpływa na charakter człowieka, a naruszenie ich równowagi jest równoznaczne ze stanem chorobowym. W leczeniu swoich pacjentów stosował obserwację, a profilaktycznie zalecał dietę i higienę. Zawsze starał się o racjonalne wyjaśnienie stanu chorobowego, np. przy padaczce udowodnił, że to nie opętanie przez demony, jak interpretowali to kapłani, ale choroba ma związek z mózgiem. Naczelną zasadą tego medyka było: przede wszystkim nie szkodzić, która z biegiem czasu stała się pierwszym nakazem wszystkich osób podejmujących zawód lekarza. Źródło: F.Kiryk, a. Jureczko, dz.cyt., s. 159.
(45) Nozologia – dział patologii; nauka o chorobach, zajmująca się ich opisową stroną. Źródło: M.Szymczak (red.), dz.cyt., t. 2, s. 399.
(46) Galen także: Galemus Claudius (ok. 130 – ok. 200 rok n.e.) – lekarz rzymski pochodzenia greckiego. Od roku 161 jako przyboczny lekarz cesarzy rzymskich. Zachowało się około 150 jego pism dot. medycyny oraz farmacji, m.in. Metoda lecznicza; Sztuka lekarska; Wstęp do logiki. Ponadto zachowały się jego przemyślenia z filologii, filozofii, retoryki. Faktycznie pozostawał w medycynie kontynuatorem nauk Hipokratesa, które tak naprawdę rozwinął, uporządkował i upowszechnił. Pewne wprowadzone przez niego terminy funkcjonują w medycynie do chwili obecnej. Stworzył podstawy wiedzy o lekach. Mówił że od ich postaci zależy faktyczna siła działania. Usystematyzował przepisy ich sporządzania – „preparaty galenowe”, pozostawiając je na dalsze 15 wieków do użycia. Zdołał wyprostować wiele błędów anatomii i fizjologii. W filozofii przyrody opierał się na teoriach Arystotelesa. W logice przypisuje mu się stworzenie sylogizmu (schemat wnioskowania pośredniego). Także jako pierwszy proponował nadanie logistyce postaci aksjomatycznej wzorem geometrii. Źródło: Encyklopedia…, t. 2, s. 12.
(47) Kudlien Fridolf Albert Ferdinand (1928-2008) – niemiecki filolog klasyczny i historyk medycyny. Za kilka oddzielnych prac z historii medycyny na Uniwersytecie im. Humboldta w Berlinie uzyskał w roku 1958 doktorat. W roku 1961, jeszcze przed zbudowaniem „wielkiego muru” przez komunistów, przeniósł się z Berlina do Wűrzburga, podejmując pracę w Instytucie Historii Medycyny. W roku 1963 uzyskał stopień dr hab. w Kolonii. Wówczas też uzyskał mianowanie na prywatnego wykładowcę. Wiadomo, że tytuł prof. zwyczajnego historii medycyny uzyskał w roku 1970. Do głównych obszarów jego badań należała: medycyna starożytna, rola medycyny w narodowym socjalizmie, starożytna historia społeczna. Źródło: www.de.wikipedia.org [dostęp: 2021.01.17].
(48) Herofilos (ok. 300 rok p.n.e. - ?) – grecki anatom, lekarz i filozof. Jeden z głównych przedstawicieli tzw. aleksandryjskiej szkoły lekarskiej. Opisał mózg, a w nim jego komory, zatoki i opony, przebieg wielu nerwów – znał ich znaczenie na czucie i w ruchach mięśni. Ponadto opisał: oko, trzustkę żyły i tętnice (już je odróżniał). Jako jeden z pierwszych dokonał ludzkiej sekcji zwłok. W swojej praktyce medycznej opierał się na zasadach Hipokratesa, ale bardziej stosował dane anatomiczne. Zastosował, także wiele leków złożonych – wschodnich. Źródło: Encyklopedia…, t. 2, s. 195.
(49) Arystofanes (ok. 445 – 385 roku p.n.e.) – jeden z bardziej znanych komediopisarzy z Aten. Wiadomości od nim są bardzo skąpe. Najprawdopodobniej pierwszą sztukę wystawił nie będąc jeszcze pełnoletni w roku 427 p.n.e. Ostatnią sztukę – Plutos wystawił około 388 roku p.n.e. i wkrótce potem zmarł. Jego sztuki krytykują i wyśmiewają cechy Ateńczyków. Poprzez sztuki: Acharnejczycy, Pokój, Rycerze, w satyryczny sposób opisuje wydarzenia toczonej wojny peloponeskiej. W sztuce Chmury prezentuje Sokratesa jako osobę oderwaną od rzeczywistości. W sztuce Żaby relacjonuje ówczesny stan literatury ateńskiej po śmierci jej czołowych piewców: Eurypidesa i Sofoklesa. Aż 3 komedie poświęcił kobietom. Najciekawszą z nich pozostaje zapewne Lizystrata – kobiety ateńskie w zmowie ze Spartankami oraz Beotkami okupują Akropol, wzbraniając mężczyznom dostępu do siebie przed zakończeniem wojny. Ta kobieca solidarność daje w końcu Grecji upragniony pokój. Źródło: F.Kiryk, a. Jureczko, dz.cyt., s. 29.
(50) A.Kępiński, dz.cyt., s. 294-296.
(51) Asklepiades (ok. 120 – 56 roku p.n.e.) – grecki lekarz i filozof. Od około roku 90 p.n.e. przebywał w Rzymie. Jeden z reformatorów starożytnej medycyny. Stosował w swojej praktyce lekarskiej najprostsze naturalne środki lecznicze: dieta, kąpiele, kuracje napotne, masaż, ruch na świeżym powietrzu. Trafnie wiązał pewne schorzenia z pracą organów wewnętrznych (np. padaczka z oponami mózgowymi). Zalecał tylko indywidualne podejście i traktowanie każdego pacjenta. Źródło: Encyklopedia…, t. 1, s. 144.
(52) Epikur (341-270 roku p.n.e.) – jeden z filozofów greckich przedstawicieli materializmu. Twórca epikureizmu (filozofia szczęśliwego życia w zgodności z życiem moralnym). Twórca szkoły swojego prądu filozoficznego dzielił na 3 zasadnicze części: fizykę (teoria przyrody), kanonikę (teoria poznania), oraz etykę (nauka o osiąganiu szczęścia). Przy czym w etyce uznawał dobro (przyjemności) oraz szczęście w życiu moralnym. Za dostateczny warunek szczęścia uważał już brak cierpień i trosk (tzw. ataraksja). Natomiast w jego wyobrażeniu zło jawiło się strachu przed bogami i przed śmiercią (szczególnie krytyka kultów religijnych). W kanonice bronił stanowiska sensualizmu oraz empiryzmu. W fizyce rozwinął atomistykę Demokryta. Człowieka postrzegał równorzędnie i jako istotę biologiczną, jak i społeczną. Źródło: Encyklopedia…, t. 1. S. 711.
(53) Psychoterapia – metoda leczenia przez wywieranie wpływu na psychikę pacjenta (w odróżnieniu od leczenia farmakologicznego, chirurgicznego). Stosuje się głównie w przypadkach zaburzeń psychicznych, zwłaszcza nerwic. Także w chorobach wchodzących w zakres różnych działów medycyny (np. zaburzenia psychosomatyczne). Może być zamierzona, systematyczna i planowa bądź ukierunkowaną metodą leczenia opartą na rozwijającym się w toku leczenia związku interpersonalnym psychoterapeuty z pacjentem. Stosuje się ją jedyną metodę leczenia, bądź jako element działania kompleksowego. Do podstawowych kierunków i związanych z nimi metod zalicza się: psychoterapia podtrzymująca (oparta na technikach w typie: doradzanie, perswazja, uspokajanie, wyjaśnianie), psychoterapia racjonalna (oparta na analizie problemów pacjenta, wzmacnianiu mechanizmów obronnych i rozwijaniu samokontroli nad emocjami), psychoterapia analityczna (inaczej zwana: dynamiczna lub wglądowa; nastawiona na odkrywanie i interpretację konfliktów emocjonalnych przez dostarczanie pacjentowi korektywnego doświadczenia, dążąca do trwałych zmian w osobowości; klasycznym typem tego rodzaju psychoterapii pozostaje - psychoanaliza). Źródło: Encyklopedia…, t. 3. S. 745.
(54) Diokles (około 350 roku p.n.e. - ?) – urodził się i wychował na wyspie Eubea w miejscowości Karystos (Karistos). Zajmował się medycyną i uchodził w Grecji za drugiego Hipokratesa. Był twórcą pierwszej książki na temat anatomii. Zasłynął wynalezieniem tzw. łyżki Dioklesa (za pomocą tego „urządzenia” usuwał strzały z ciała bez dodatkowego ranienia pacjenta jej zadziorami, ani przepychania jej by przeszła na drugą stronę). Ponadto był również matematykiem, który zajmował się zwierciadłami zapalającymi. Rozwiązał tzw. problem delijski (problem podwojenia sześcianu przy pomocy liniału i cyrkla) przy pomocy cissoidy (płaska krzywa). Także za pomocą przecięć stożkowych rozwiązał zagadnienie podziału kuli na dwie części, o danym stosunku ich objętości. Źródło: Encyklopedia…, t. 1, s. 595; www.wikipedia.org [dostęp: 2021.02.03]
(55) Hipochondria – chorobliwa przesadna obawa o własne zdrowie i zycie, oraz przypisywanie sobie nie istniejących chorób i wyolbrzymianie istniejących objawów chorobowych; Częsta w schorzeniu nerwicy oraz w psychozach. Źródło: M.Szymczak (red.), dz.cyt., t. 1, s. 744.
(56) Aȅtius of Amide (ok. 502 – 575 roku n.e.) – urodził się jako Grek w miejscowości Amida w Mezopotamii (obecnie: Diyrarbakir w Turcji). Najprawdopodobniej chrześcijanin. Znany jako pisarz medyczny i lekarz w Biznacjum. Wiadomo, że studia medyczne odbył w ówczesnej medycznej „kuźnicy” świata śródziemnomorskiego – Aleksandrii w Egipcie. Stąd w wielu wypadkach stosował wiele zachowań egipskich, choć pomijał zaklęcia i uroki. Był jednym z tych co opracowali miksturę antykoncepcyjną składającą się z: aleosu, nasion pieprzu, szafranu oraz laki. Także i miksturę poronną ale niestety nie zachował się jej skład. Źródło: www.pl.qaz.wiki
(57) Esquirola J.E.D. (1772-1840) – Francuz z pochodzenia. Studiował jako lekarz wojskowy w Narbowie. Od roku 1799 przebywał w Paryżu w Klinice Salpetriere, jako ulubiony uczeń P.Pinela. W roku 1823 mianowany generalnym inspektorem Wydziału Medycznego Uniwersytetu Paryskiego. W roku 1825 mianowany – prymariuszem Maison des Alienes. Prowadził także prywatny zakład dla obłąkanych w Charenton – le – Point. Jako jeden z pierwszych wprowadził metodę statystyczną w psychiatrii. Kontynuował prace swojego mistrza – Pinela i jego koncepcje nozologiczne (opisowy dział patologii). Jako pierwszy zaprezentował opis opóźnienia rozwoju umysłowego, oraz wprowadził do psychiatrii termin – halucynacja. Był autorem podręcznika klasycznego: Des maladies mentales considerees sons les rapports medical, hygienique, et medicolegal (wydana w 1938 roku). Na pewno był pionierem humanitarnego traktowania chorych psychicznie i głównym twórcą ustawodawstwa regulującego kwestie opieki psychiatrycznej. Źródło: www.wikipedia.org [dostęp: 2021.02.15]
(58) Cyceron inaczej: Marcus Tullius Ciceron (106-43 roku p.n.e.) – Najwybitniejszy mówca rzymski. Mimo, że wywodził się z rodziny ekwitów (uprzywilejowana bogata ludność rekrutująca się do konnych oddziałów wojskowych) z Arpinum, był starannie wykształcony, a w młodości pełnił rolę adwokata w Rzymie. W roku 63 zniweczył „spisek Katyliny” i został wygnany w roku 58 p.n.e. Wkrótce powrócił do Rzymu jako zwolennik silnej władzy Senatu i rządów Pompejusza. Ułaskawił go Juliusz Cezar ale po zawarciu II triumwiratu nienawidzący go Marek Antoniusz kazał z powodu wrogich mu wystąpień Cycerona zgładzić. Cyceron stał się dla potomnych symbolem znakomitego mówcy. Zachowało się szereg jego wspaniałych wystąpień. Źródło: F.Kiryk, A.Jureczko, dz.cyt., s. 83.
(59) Mania – z gr. stan maniakalny; zespół zaburzeń psychicznych widoczny nadmiernie dobrym nastrojem, bądź przeżywaniem i okazywaniem nieuzasadnionej radości. Towarzyszy tym objawom ruchliwość, gonitwa myśli, jak i aktywność pozbawiona często konsekwencji i wytrwałości w działaniu. Czasami do objawów zalicza się także aktywność i agresja seksualna, a czasami urojenia własnej wielkości. Towarzyszyć mogą tu zaburzenia snu, spadek wagi ciała, chwiejność nastrojów. Jest jedną z faz psychozy maniakalno-depresyjnej. Leczenie głównie farmakologiczne. Źródło: Encyklopedia…, t. 3, s. 19.
(60) A.Kępiński, dz.cyt., s. 296-297.
(61) Angerona Dea – w mitologii rzymskiej bogini bezwzględnego milczenia. W rzeźbach prezentowana z zamkniętymi ustami, czasami z palcem pieczętującym usta w milczeniu. Przyjęta także jako bogini lęku i cierpienia – wymownie zamknięte usta miały wyobrażać tłumienie jęków oraz lamentu. Źródło: www.wikipedia.org [dostęp: 2021.02.09]
(62) Aulus Celsus Corneliusz (ok. 54 roku p.n.e. – 7 roku n.e.) – jeden ze znanych rzymskich encyklopedystów. Autor zachowanego dzieła – O medycynie ksiąg VIII, jedynym zachowanym do czasów obecnych tomów większej encyklopedii zatytułowanej – Artes (Sztuka). Dzieło, ten jedyny tom został znaleziony przez papieża Mikołaja V i opublikowany w roku 1478. Inne zaginione aktualnie tomy poruszały tematykę: retoryki, rolnictwa oraz sztuki wojennej. Źródło: www.wikipedia.org [dostęp: 2021.02.09].
(63) Areteusz z Kapadocji – wiadomo, że urodził w Kapadocji (obecnie Turcja) i żył w I wieku n.e. w okresie panowania cesarza Nerona i Wespazjana. Był lekarzem wywodzącym się z Grecji, choć przypuszczalnie studiował medycynę w Aleksandrii. Napisał 8 książek w których z dużą dokładnością opisał symptomy wielu chorób. Były to: 2 książki – De causis et singnis acutorum morborum, 2 książki – De causis et signis diuturnorum morborum, 2 książki – De curatione acutorum morborum, oraz 2 książki – De curatione diuturnorum morborum. Zasługą tego lekarza było także pierwsze opisanie heterokranii (jeden z rodzajów migreny). Podał także wiele innych cech chorobowych do różnych bólów głowy, m.in.: połowiczność objawów oraz ich okresowość. Zmarł w Aleksandrii w Egipcie. Źródło: www.encyklopedia.biolog.pl [dostęp: 2021.02.11].
(64) Witruwiusz inaczej: Vitruvius Pollio (ok. I wieku p.n.e.) – rzymski architekt i inżynier wojenny w służbie u cesarza Oktawiana Augusta. Autor traktatu w 10 księgach pt. De architectura (przekłady na język polski m.in. w roku 1840; 1956). W płaszczyźnie jego zainteresowań pozostawała również hydraulika i budowa zegarów wodnych oraz machin wojennych. Jego dzieło jest jedynym w tej problematyce zachowanym ze starożytności. Wydano je drukiem po raz pierwszy w roku 1486 i wywarło ogromny wpływ na kulturę, sztukę i architekturę nadchodzącej epoki Odrodzenia. Źródło: Encyklopedia…, t. 4, s. 664.
(65) Rufus z Efezu (około 80 – 150 roku n.e.) – znany lekarz grecki, który studiował najprawdopodobniej w słynnej Aleksandrii w Egipcie. Był zwolennikiem i jednocześnie jednym z największych krytyków Hipokratesa. Oprócz leczenia zajmował się także pisaniem. W efekcie pozostawił po sobie 58 książek głównie w problematyce anatomii, dietetyki oraz patologii. Niektóre z nich to m.in.: Historia przypadków, Jedna z diet marynarzy, Mleko, O medycynie starożytnej, O nazwach części ludzkiego ciała, O szkodliwych narkotykach, O urazach kończyn, O żółtaczce, Pytania medyczne. Głośno krytykował opisując los niewolników, oraz los ludzi starszych. Wiele jego dzieł zostało przetłumaczonych na język arabski. Źródło: www.pl.qaz.wiki [dostęp: 2021.01.17].
(66) A.Kępiński, dz.cyt., s. 297-298.
(67) Asceza – dobrowolne i metodyczne ograniczanie potrzeb życiowych; poddanie się surowej wewnętrznej dyscyplinie; umartwianie się w celu osiągnięcia doskonałości (np. w braminizmie – Indie), lub dla zbawienia duszy (np. w chrystianizmie); wyrzekanie się przyjemności, unikanie uciech życiowych; bardzo skromny tryb życia; wstrzemięźliwość. Źródło: M.Szymczak (red.), dz.cyt., t. 1. s. 86;
(68) Kontemplacja – pogrążenie się w myślach, rozpamiętywanie, rozmyślanie, przyglądanie się czemuś lub komuś w dużym skupieniu; według doktryn filozoficznych – proces biernego poznawania rzeczywistości przez jednostkę; według doktryn mistycznych – środek najdoskonalszego poznania lub najwyższy rodzaj poznania polegający na oglądzie intuicyjnym. Źródło: M.Szymczak (red.), dz.cyt., t. 1, s. 998.
(69) Mistycyzm – prąd filozoficzno-religijny uznający możliwość bezpośredniego łączenia się duszy ludzkiej z absolutem (bóstwem), zwłaszcza za pomocą intuicji i objawienia jako najwyższych form poznania; postawa, stanowisko wyrażające ten pogląd. Źródło: S.Szymczak (red.), dz.cyt., t. 2, s. 186.
(70) Edykt mediolański – nazwa proklamacji zainicjowanej w Mediolanie (Włochy) w roku 313 n.e. na spotkaniu cesarza – Konstantyna Wielkiego z cesarzem – Licyniuszem. Zapewniał swobodę religijną, zwłaszcza chrześcijanom. Źródło: Encyklopedia…, t. 1, s. 665;
(71) Chrześcijaństwo – jedna z największych religii monoteistycznych na świecie, dzieląca się na kilka odrębnych wyznań i obejmująca 3 podstawowe odłamy: katolicyzm, prawosławie, protestantyzm. Rozpowszechnione głównie w Europie i skolonizowane w świecie głównie przez Europejczyków. Faktycznie powstało około połowy I wieku n.e. Powstało założone przez Chrystusa, którego historyczna autentyczność nigdy nie została potwierdzona. Powstało z chrześcijańskich gmin wyznaniowych na obszarze Palestyny, później także w świecie grecko-rzymskim (głównie wskutek działań Pawła z Tarsu), gdzie w przeciwieństwie do palestyńskiej ideologii żydowskiego mesjanizmu – rozwinęły się tendencje uniwersalistyczne. Ten ostatni nurt po zburzeniu Jerozolimy w roku 70 n.e. i klęsce powstań żydowskich, doprowadził do ogromnego szerzenia się chrześcijaństwa w całym ówczesnym świecie. Sukces tej religii oparty był na jej uniwersalizmie. Oto Bóg – człowiek jest cierpiącym za grzechy współbraci (ludzkości), ale mimo to przyszedł na Ziemię aby ich wszystkich pozyskać przez odkupienie. Taki wzorzec bardzo odpowiadał natenczas rzeszom biedoty, cierpiących, porzuconym i niechcianym, uciskanego chłopstwa, wszystkim warstwom służebnym i milionom niewolników… Zaczęto tworzyć instytucjonalną administrację, która coraz bardziej wyrażała stosunek krytyczny wobec władzy i panującego ustroju społecznego. Gdy w roku 313 na mocy Edyktu mediolańskiego oficjalnie zezwolono na wyznawanie tej religii, a następnie w roku 382 uznano ją w Cesarstwie Rzymskim za religię panującą, następuje powolna ale ciągła ekspansja nie tylko na terenie samego cesarstwa, ale i poza jego granice. Niestety, różnice poglądowe, kulturowe i doktrynalne w wieku XI doprowadzają do pierwszego znacznego rozłamu w Kościele, Tworzy się kościół zachodni i wschodni, a w nim – prawosławie. Wiek XVI i tzw. reformacja jeszcze raz burzy obowiązujący porządek w Kościele zachodnim rozłamując go ponownie. Tym razem na Kościół ewangelicki oraz Kościół anglikański. Od tej chwili długie dziesięciolecia nie ustają spory na tle poszczególnych doktryn, ich ważności i wyższości. Z kolei epoka oświecenia, rozwój nauk potęguje coraz bardziej podważanie zasad i prawd wiary. Nauki przyrodnicze z udowodnieniem ewolucji na czele, po raz kolejny mocno wstrząsają fasadami Kościoła. W oporze przeciwko niemu powstaje także olbrzymi w skali świata ruch laicyzacji wiary. Od tej pory do czasów współczesnych, istnieją jakoby tendencje przemian i modyfikacji w tej religii, buduje się nawet płaszczyzny porozumienia i jednoczenia na obszarze ekumenizmu. Niestety wygląda to jednak coraz gorzej. Źródło: Encyklopedia…, t. 1, s. 465.
(72) Platon (427-347 roku p.n.e.) – jeden z najwybitniejszych filozofów starożytnej Grecji. Wywodził się z arystokratycznej rodziny ateńskiej. Był uczniem Sokratesa. Dzielił świat na świat idei i świat rzeczy. Twierdził iż świat zbudował stwórca – Demiurg (z gr. rzemieślnik, wykonawca, stwórca), wzorując się na ideach, a dusza ludzka jest nieśmiertelna i trwa w wiecznej wędrówce ku doskonałości. Głosił, że świadomość zwykłego człowieka równa się osobie przykutej do ławy na dnie jaskini (tzw. jaskinia platońska), który dostrzega cienie na ścianach jaskini. Tylko ten, który podejmuje trud zerwania więzów niewiedzy, zdoła dostrzec przedmioty a może nawet źródło światła – słońce. Autor słynnych dialogów (m.in.: Apologia, Fajdros, Obrona Sokratesa, Państwo, Parmenides, Polityk, Prawo, Protagoras, Uczta). Źródło: F.Kiryk, A.Jureczko, dz.cyt., s. 319.
(73) Synod – gr. zebranie. Zjazd duchownych różnych organów władzy w Kościele chrześcijańskim. W krajach słowiańskich podległych Rzymowi dzieliły się na: metropolitarne (prowincjonalne) oraz diecezjalne. Natomiast w krajach podlegających pod Konstantynopol dzieliły się na: ogólnopaństwowe, metropolitarne oraz diecezjalne. W kościele katolickim – „synod” to zjazd biskupów całego kraju, jednej lub kilku metropolii, lub diecezji. Pierwszy synod biskupów – jako organu kolegialnego – powołał papież Paweł VI w roku 1965, jako ciało doradcze papieża. Od roku 1969 jako organ stały. Do roku 1990 odbyło się 10 sesji. W kościele protestanckim, to stały zespół przedstawicieli duchowieństwa (także osób świeckich), sprawujących zwierzchnią władzę ustawodawczą w danym kraju. W kościele prawosławnym – zwierzchnia władza danego kościoła – organ doradczy patriarchy. Źródło: B.Snoch, Terminy i pojęcia historyczne , Warszawa 1998, s. 173.
(74) Demon – gr. daimon. W starożytnej filozofii i religii greckiej nazwa nieosobowej mocy, z czasem wyobrażana w postaci duchów. Określenie występuje praktycznie we wszystkich znanych religiach, zwłaszcza w staroperskiej oraz zaratustrianizmie – utożsamiany ze złym duchem. W takim znaczeniu przyjęty również przez islam, religie żydowską oraz chrześcijaństwo pod nazwą – czart, diabeł, szatan. Źródło: B.Snoch, dz.cyt., s. 39
(75) Posejdonis (135-51 roku p.n.e. ) – nazywano go: Posejdonis z Rodos. Wiadomo, że urodził się w obszarze Syrii, a zmarł na wyspie Rodos. Znany jest jako: astronom, badacz kultury, filozof, geodeta, historyk, lekarz, matematyk, meteorolog, nauczyciel Cycerona. Jako pierwszy obliczył przypuszczalny odwód Ziemi. Także jako pierwszy zaobserwował i opisał zjawisko odpływów i przypływów, łącząc je z morzami i wpływem Księżyca. Dopatrywał się centralnego ośrodka życia i kierowania człowiekiem w ludzkiej głowie, a ściślej – w mózgu. Opracował 52 tomy dziejów starożytności zamykając je w okresie: 144 – 82 roku p.n.e., w tym m.in.: obyczajowość Celtów oraz Germanów. Źródło: www.encyklopedia.interia.pl [dostęp: 2021.01.03]
(76) Aleksander z Tralles (525-605 roku n.e.) – Wiadomo, że urodził się w miejscowości Aydin na terenach Turcji, a zmarł w Rzymie na terenie Włoch. Znany jako lekarz bizantyjski. Autor opracowania pt. Dwanaście ksiąg na temat medycyny. Poświęcił je na opisanie chorób wewnętrznych. Potrafił także odróżnić migrenę od innych rodzajów bólu głowy. Źródło: www.wikipedia.org. [dostęp 2021.01.07.)
(77) Paweł z Aeginy (625 – 690 roku n.e.) – urodzony w Grecji w miejscowości Aegina. Był bizantyjskim lekarzem i chirurgiem, a także ostatnim encyklopedystą czasów starożytnych. Autor słynnego cyklu medycznego – Medyczne kompendium w siedmiu księgach. Generalnie dzieło stanowi sumę ówczesnej wiedzy medycznej świata zachodniego. W VI księdze całość treści poświęcił chirurgii. Opisał w niej mianowicie m.in.: techniki usunięcia kamieni z dróg moczowych, jak dokonać amputacji piersi, jak przeprowadzić trepanację czaszki. Także jako pierwszy dokonał opisu zatrucia ołowiem. Opisał także 62 rodzaje tętna towarzyszącego różnorodnym schorzeniom. Przebywał w Aleksandrii w czasie arabskiej inwazji stąd świat arabski jako pierwszy korzystał z jego wiedzy i doświadczenia. Jego dzieła wydano po raz pierwszy w roku 1528 w Wenecji, a następnie 1538 w Bazylei. Wiadomo że posiadało tłumaczenia arabskie, oraz w łacinie. W latach 1844 – 1848 zyskało tłumaczenie ang. z obszernym komentarzem lekarza Francisa Adamsa. Źródło: www.wikipedia.org [dostęp: 2021.01.07].
(78) Symeon Słupnik Starszy (391-459 roku n.e.) – Urodził się miejscowości Kozan w Turcji, w rodzinie pasterskiej, która wkrótce wymarła. Jako 13 latek sprzedał resztę majątku, a uzyskane pieniądze rozdał ubogim. Początkowo zamieszkał w miejscowości Telanissus. Od wtedy podjął się prowadzić życie cierpiętnika, m.in.: krępował swoje ciało sznurem z łyka palmowego, które gęsto splecione były z cierniami. Czasami kazał zamykać się w pustej kamiennej cysternie na wodę. Innym razem mieszkał w tak ciasnej pieczarze, iż nie mógł wyprostować nóg. W końcu zmienił miejsce zamieszkania przenosząc się w pobliże Antiochii Syryjskiej. Tam zbudował sobie kamienny słup o wysokości około 10 stóp (około 3 m). Następnie zaczął go podwyższać, aż osiągnął około 60 stóp (18 m). Na nim umieścił platformę o powierzchni około 4 m². W tym miejscu mieszkał przez pozostałe około 40 lat. Z tego miejsca wygłaszał kazania, modlił się i rozmawiał z odwiedzającymi go tłumnie pielgrzymami. Żywił się tym co dostarczyli mu ludzie. Przed deszczem i spiekotą chronił go stary płaszcz z kapturem. Przyjmował pielgrzymów z Arabii, Persji, Rzymu i okolicznych okolic. Doradzał mędrcom, władcom i wszystkim którzy o to prosili. Zmarł 28 sierpnia 459 roku w Aleppo na terenie Syrii. Jego ciało zaniesiono do Konstantynopola. Kościół katolicki ogłosił go świętym. Jego czaszka znajduje się prawdopodobnie w klasztorze kamedułów w Arezzo. Na miejscy gdzie stał ustawiony jego słup, w latach 474-491 stała świątynia zburzona później przez Arabów. Od roku 1936 w tym miejscu na pamiątkę wystawiono ołtarz. Swoje święto obchodzi z dniem 5 stycznia. Źródło: www.wikipedia.org [dostęp: 2021.01.17].
(79) Introspekcja – badanie i obserwowanie własnych przeżyć psychicznych. Stanowi jedną ze stosowanych obecnie na płaszczyźnie psychologii metod analizy, interpretacji i opisu własnego życia psychicznego; samoobserwacja. Źródło: M.Szymczak (red.), dz.cyt., t. 1, s. 804.
(80) Św. Augustyn (354- 430 roku n.e.) zwany także Augustynem z Hippony – urodził się w miejscowości Tagast (obecnie Algier w Afryce północnej). Wiadomo, że w latach młodości prowadził nieuregulowany i raczej rozwiązły tryb życia, w przeciwieństwie do swojej pobożnej matki Moniki (uznanej później za świętą Kościoła katolickiego). Więcej, przynależał wtedy również do heretyckiej sekty manichejczyków. Ojciec niestety nie miał najmniejszego wpływu na syna. Od około 370 roku podjął studia w Kartaginie. Kiedy w następnym roku 371 zmarł jego ojciec, przyjął Augustyn wiarę chrześcijańską. Po pewnym czasie zamieszkał Augustyn w Kartaginie, gdzie założył własną szkołę retoryki. Następnie uczył tej sztuki także w Rzymie i Mediolanie. Wraz z upływem czasu, zaczął jednak coraz bardziej zastanawiać się nad życiem i płynącym z niego wniosków. Na pewno duży wpływ na jego życie3 i zachowania miał wówczas Ambroży (kolejny późniejszy święty Kościoła katolickiego). Kiedy zdecydował się na powrót w rodzinne strony, umarła jego matka – w roku 387 w Ostii. W roku 388 przybył do Kartaginy, a następnie do Tagasty. W roku 390 przyjął święcenia kapłańskie i przeniósł się do Hippony, gdzie inspirował i założył wspólnotę wyznaniową. Około 395 roku uzyskał sakrę biskupa. Oprócz religii zajmował się także studiami nad filozofią i teologią. W tych dziedzinach tworzył dzieła, m.in.: O państwie Bożym oraz Wyznania (powstała około 397 roku; ujawnił swoją wielką pokorę w stosunku do okresu własnej młodości). Jako biskup Hippony, pozostawał gorącym zwolennikiem swojej wiary, bardzo radykalnie przeciwstawiając różnorodnym herezjom, m.in.: donatystów (ruch w kościele chrześcijańskim około IV-V wieku n.e. założona przez biskupa Donata z Kartaginy; tzw. „kościół męczenników”; przywracała do wiary osoby prześladowane za nią przez cesarza Dioklecjana; szerzyła się w Afryce północnej do najazdu Arabów), manichejczyków (system religijno-filozoficzny powstały około III wieku n.e. w Persji założony przez Manicheusza; uznawał za podstawę bytu dwa skrajne pierwiastki: ciemność i światło, dobro i zło; rozpowszechnił się w Afryce, Azji i południowej Europie), pelagian (nurt w teologii duchowości pod kierunkiem Pelagiusza od V wieku n.e. w Afryce północnej i Italii; rozumieli naśladownictwo Chrystusa jako łaskę bożą i światło w przezwyciężaniu zła i grzechów człowieka; uznana za herezję na synodzie w Efezie w roku 431 n.e.), pryscylianistów (ruch etyczno-filozoficzno-religijny założony przez Pryscyliana w roku 375 n.e. w Hiszpanii; uważali ciało ludzkie za twór szatana i praktykowali ascezę; negowali człowieczeństwo Chrystusa i Trójcy św. Głosili własną interpretację Pisma św.; w roku 561 przez portugalski synod w Bradze obłożony klątwą). Na krótko przed swoją śmiercią przeżył najazd Wandali na Afrykę. Źródło: H.Hoever, Żywoty świętych pańskich na każdy dzień roku, Olsztyn 1989, s. 314-316; M.Szymczak (red.), dz.cyt., t. 2, s. 103;
(81) A.Kępiński, dz.cyt., s. 298-299.
