Z dziejów Harcerstwa 1910-2010
Pierwsze dziesięciolecie
Dzieje tak bardzo złożonych, dramatycznych, a w wielu okresach także tragicznych losów działalności harcerskiej, to temat najeżony licznymi trudnościami, a także zakłamaniami z czasów nowomowy PRL. Przyjmuję, że Harcerstwo to te organizacje młodzieżowe, które przyjęły system i zasady wychowawcze skautingu. Pomysłodawcą tego systemu był brytyjski generał Robert Baden-Powell (1857-1941). W r. 1908 opublikował książkę „Skouting for Boys”. Ujmując sprawę w największym skrócie, autor przedstawił tzw. system zastępowy, łączący młodzież w małe (6-8 osób) zastępy, kierowane przez naturalnych przywódców (zastępowych), wybieranych spośród rówieśników. Kilka zastępów tworzyło drużynę pod kierunkiem skautmistrza („starszego brata”). Istotnymi elementami skautingu było wychowanie patriotyczne, religijne oraz poznawanie i szanowanie przyrody.
Tak jak Kraków nie od razu został zbudowany, tak również ruch harcerski nie powstał z dnia na dzień. Polska w r. 1908 nie miała własnego państwa i możliwości swobodnego tworzenia organizacji młodzieżowych, zgodnych z patriotycznymi potrzebami i tradycyjnymi wartościami.
Andrzej Małkowski (1888-1919), wówczas student Politechniki Lwowskiej i działacz organizacji „Eleusis”, po otrzymaniu książki Baden-Powella przystąpił do jej przetłumaczenia na język polski. Książka pod tytułem „
Skauting jako system wychowania młodzieży” wydana została we Lwowie w r. 1911. Małkowski stał się entuzjastą i propagatorem
skautingu na ziemiach polskich.
Niektórzy organizatorzy skautingu w Polsce zaczęli używać nazwy harcerstwo. Było to nawiązanie do harców czyli pojedynków rycerzy przed rozpoczęciem bitwy. Istotę różnicy pomiędzy ówczesnym klasycznym skautingiem założonym przez gen.
Roberta Baden-Powella, a powstającym wówczas harcerstwem, Andrzej Małkowski ujął w słowach: „harcerstwo to
skauting plus
niepodległość”. Podkreślał w ten sposób różnicę w ówczesnych priorytetach polskiego i światowego skautingu.
Wielu historyków przyjmuje, że rok 1911 jest datą powstania harcerstwa w Polsce. Na podstawie wielu działań organizacyjnych uważam, że są podstawy, aby datę tę cofnąć do r. 1910. Potwierdza to między innymi Jubileuszowy Zlot Harcerstwa Polskiego, który odbył się w Spale w r. 1935. Przewodniczący ZHP Michała Grażyński (1890-1965) powiedział wówczas: „25 lat temu rzucono pierwszą myśl powołania do życia organizacji, opartej o zasady skautingu baden-powellowskiego”.
Rok 1911 był czasem powszechnego rozwoju organizacji skautowych na terenie wszystkich 3 zaborów, a także poza granicami Polski. Oparciem organizacyjnym dla powstających drużyn było Towarzystwo „Sokół”.
26 lutego 1911 r. na spotkaniu członków największych organizacji młodzieżowych została podjęta decyzja o stworzeniu skautingu na ziemiach polskich. W marcu tego roku odbył się we Lwowie pierwszy kurs skautowy, w wyniku którego w maju utworzono Naczelną Komendę Skautową. Na jej czele stanął naczelnik „Sokoła” dr Kazimierz Wyrzykowski (1868-1935). 22 maja Andrzej Małkowski wydał rozkaz, w którym powołał pierwsze drużyny skautowe. Jej drużynowymi zostali:
Czesław Pieniążkiewicz,
Franciszek Kapałka i
Olga Drahonowska (późniejsza żona Andrzeja Małkowskiego).
15 października 1911 r. we
Lwowie ukazał się pierwszy numer czasopisma „Skaut. Pismo Młodzieży Polskiej”, którego kolejne zeszyty stanowiły podręcznik skautowy. Już w pierwszym numerze pisma umieszczony został tekst ślubowania skautowego: „Ślubuję: 1. Wierność Ojczyźnie; 2. Gotowość w każdej chwili niesienia pomocy innym; 3. Posłuszeństwo Prawu Skautowemu”. Później, w okresie powstawania i łączenia się organizacji harcerskich na terenie zaborów tekst ten przechodził różne zmiany, tak, by po stworzeniu jednego Związku Harcerstwa Polskiego przybrać w rozkazie Naczelnictwa z 10 sierpnia 1919 r. formę: „Mam szczerą wolę, całym życiem, pełnić służbę Bogu i Ojczyźnie, nieść chętną pomoc bliźnim, być posłusznym Prawu harcerskiemu”. Rota ślubowania, z niewielkimi zmianami, przetrwała do dziś.
W numerze pierwszym „Skauta” opublikowano też programowy wiersz Ignacego Kozielewskiego „Wszystko co nasze Ojczyźnie oddamy”. Rok później Olga Drohonowska (1888-1979) wzbogaciła utwór o melodię i refren ze słowami „Ramię pręż, słabość krusz”. Pierwsze 3 zwrotki tej pieśni stały się hymnem harcerskim. W drugim numerze „Skauta” (wydanym 1 listopada) ukazała się treść ślubowania i 9 punktów prawa skautowego. Pierwsze skautowe publikacje docierały na „
bibułach” do wszystkich zaborów
W tym samym roku wszedł do użytku
Krzyż Harcerski wzorowany na orderze
Virtuti Militari. Projekt opracował ks. Kazimierz Lutosławski (1880-1924), jako odznakę nieoficjalnie działającej w Warszawie Naczelnej Komendy Skautowej. Powstałe po listopadzie 1918 r. Ministerstwo Spraw Wojskowych wydało rozkaz, stanowiący, że Krzyż Harcerski jest jedyną odznaką cywilną, jaką można nosić na mundurze wojskowym.
Naramionach Krzyża widnieje napis: CZUWAJ, który jest pozdrowieniem wszystkich druhów i druhen. W centralnej części odznaki jest umieszczona lilijka, a wokół niej okrąg, który jest symbolem doskonałości, a zarazem braterstwa harcerzy. W środku jest gwiazda promienista, czyli idea harcerstwa promieniująca na wszystkich ludzi. Całość jest umieszczona na tle piasku, który obrazuje niezliczoną ilość skautów na całym świecie. Krzyż otrzymuje się po Przyrzeczeniu Harcerskim i nosi się go 2 cm nad lewą kieszenią munduru.
Lilijka Harcerskajest odznaką noszoną tradycyjnie na nakryciu głowy przez harcerzy i instruktorów. Po raz pierwszy pojawiła się w Polsce na Krzyżu Harcerskim. Następnie używała jej Polska Organizacja Skautowa jako odznakę podstawową. Lilijka harcerska wzorowana jest na igle magnetycznej kompasu, co oznacza, że harcerz zawsze wybiera słuszną drogę.
Ruch skautowy przeniknął ze Lwowa do wszystkich zaborów. Latem 1912 r. odbyły się pierwsze obozy harcerskie. W Warszawie działało 12 drużyn, w Poznaniu 4. Pierwsze drużyny pojawiły się w Łodzi, Pabianicach, Ozorkowie, Tomaszowie Mazowieckim, a także w Śremie, Kórniku, Chełmnie, Grudziądzu, Pleszewie, Gnieźnie, Ostrowie Wielkopolskim, Wałczu, Nakle, Chojnicach, Świeciu, Inowrocławiu i Bydgoszczy.
W
1913 r. Andrzej Małkowski zorganizował wyprawę skautów na III Wszechbrytyjski Zlot Skautów w
Birmingham w
Anglii. Nad polskim obozem powiewała flaga biało-czerwona, mimo że Polska nie istniała oficjalnie jako odrębne państwo. 2 lipca grupa 53 skautów ze wszystkich 3 zaborów przypomniała światu o istnieniu Polski, wyrażając swój patriotyzm i dążenie do niepodległości.
Do wybuchu I wojny światowej harcerstwo zrzeszało ponad 20 tysięcy członków. Podczas wojny powstawały nowe związki, współdziałające z ruchem niepodległościowym. Po raz pierwszy nazwy Związek Harcerstwa Polskiego użyto w r. 1916, po połączeniu 4 organizacji działających na terenie byłego Królestwa: ZHP, Polska Organizacja Skautowa, Związek Skautów Polskich i Junactwo. Centrum ruchu znalazło się w Warszawie. Aż do zakończenia I wojny światowej ponad 10 tysięcy harcerzy uczestniczyło w walkach o niepodległość. Działały również drużyny w środowiskach uchodźczych na terenie Rosji, Ukrainy, Litwy, Francji i Stanów Zjednoczonych.
W dniach 1-2 listopada 1918 r. w Lublinie nastąpiło połączenie wszystkich organizacji skautowych działających we wszystkich byłych zaborach. Przyjęto nazwę Związek Harcerstwa Polskiego, skupiający ok. 33,5 tysiąca harcerek i harcerzy. Komendantem głównym został ks. Jan Mauersberger. Głównym zadaniem służby harcerskiej był udział starszych skautów w pracach wojskowych i bezpośrednia walka w polskich formacjach wojskowych. Skauci uczestniczyli w działaniach Legionów Polskich i w POW. Brali udział w powstaniach śląskich, w Powstaniu Wielkopolskim i w obronie Lwowa. Niezmiernie ważną rolę odegrali w wojnie z Rosją polsko-bolszewicką 1919-1920.
19 marca 1920 r. Minister Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego wyraził zgodę na przedłożony mu przez Naczelną Radę Harcerstwa projekt statutu, który zatwierdzony został w sierpniu przez MSW. Ukonstytuowały się nowe władze Związku w składzie: generał
Józef Haller (1873-1960) jako przewodniczący oraz ks.
Jan Mauersberger (1877-1942) i dr
Tadeusz Strumiłło (1884-1958) jako wiceprzewodniczący. Rok
1920 zakończył się dla harcerstwa całkowitym i faktycznym zjednoczeniem.
Marszałek Józef Piłsudski zarówno w czasie I wojny światowej, jak również od pierwszych dni po powrocie z więzienia w Magdeburgu i przejęcia władzy od Rady Regencyjnej, z pełnym zrozumieniem i uznaniem działał na rzecz rozwoju harcerstwa. W r. 1919 jako Naczelny Wódz wydał rozkaz, w którym zezwolił harcerzom, będącym w czynnej służbie wojskowej, na noszenie Krzyża Harcerskiego na równi z odznaczeniami formacji wojskowych. Rozkaz ten opublikowany został w piśmie „Harcmistrz” (nr 10-12 z 15 listopada 1919 r.) 20 grudnia 1920 r. Piłsudski jako Naczelnik Państwa przyjął honorową funkcję Protektora Związku Harcerstwa Polskiego wraz z Krzyżem Harcerskim.
Wyrazistym dowodem uznania zasług harcerstwa w całym dziesięcioleciu 1910-1920 był rozkaz Marszałka z 30 czerwca 1921 r., odczytywany w całości i opublikowany w „Monitorze Polskim” z 1 lipca 1921 r.
„Harcerze! Już w latach niewoli przygotowywaliście się do służby ojczyźnie. Uwierzywszy w tę prawdę, że tylko silny i zdrowy, przygotowany odpowiednio naród zdolny jest podjąć zwycięsko zbrojną walkę o niepodległość, poczęliście z całym entuzjazmem młodości zaprawiać swe ciała do trudów życia obozowego, ćwiczyć się w rzemiośle wojennym, a dusze swe młode nastrajać na wysoki ton moralny ofiarnej gotowości do czynu.
To też, gdy huragan wojny światowej deptać począł niwy polskie i przyjść miało do dziejowego porachunku za lata krzywd i niewoli, wyście w pierwszym stanęli szeregu tych, którzy odważyli się sięgnąć po zaszczytne miano żołnierzy niepodległości. Łzami matek i ojców żegnani, lub częściej bez ich wiedzy i zezwolenia, rzucając dom rodzicielski, szliście w szeregi polskich oddziałów na trud wojenny, przerastający wielekroć wasze siły, na rany i śmierć, na górną radość zmierzenia się z wrogiem w otwartym polu.
Nie sprzeniewierzyliście się i potem nakazom harcerskiego prawa, gdy zmartwychwstała ojczyzna pod broń swych obywateli dla obrony granic wołała. W walkach o kresy wschodnie Małopolski czy ziemię litewską, w walkach zeszłorocznych z przemożnym chwilowo wrogiem braliście czynny i chwalebny udział. Rozrzuceni po oddziałach regularnej armii lub zgrupowani w odrębne jednostki w służbie wywiadowczej, kurierskiej i frontowej, zdaliście raz jeszcze egzamin ze swej dojrzałości obywatelskiej i gotowości do ofiar, zawsze świecąc swym starszym towarzyszom broni przykładem wysokiego pojmowania swych ochotniczo na się wziętych obowiązków.
Oddając cześć poległym za ojczyznę kolegom waszym, wyrażam wam, harcerze, podziękę i uznanie za dotychczasową służbę.
Naczelny Wódz
Józef Piłsudski
Pierwszy Marszałek Polski”.
