Antoni Lenkiewicz
MIKOŁAJ KOPERNIK (1473-1543)
Wśród ponad 30 moich książek biograficznych, które zostały opublikowane, jest również książka o Koperniku. W roku 1970 finalizowałem już swój doktorat prawniczy. Z powodu zastrzeżeń politycznych uzyskałem go dopiero w r. 1973 na Uniwersytecie Warszawskim. Odchodząc od zainteresowań prawem, studiowałem wówczas na Wydziale Historyczno-Filozoficznym Uniwersytetu Wrocławskiego, kończąc te studia pracą magisterską „Kopernik w encyklopediach świata”. Opublikowałem wówczas kilkadziesiąt artykułów z szeroko rozumianej tematyki kopernikańskiej i napisałem pełną biografię „Mikołaj Kopernik (1473-1543)”, ale dotychczas opublikowany został zaledwie jej fragment „Śląskie Kopernikana”.
Pełna biografia Mędrca Fromborskiego mojego autorstwa nie została dotąd opublikowana. Zważywszy na politykę wydawniczą, a także brak finansów i trudności sprzedaży książek, współczesne szanse takiego przedsięwzięcia są znikome. Uważam jednak, że popularyzowanie wiedzy o jednym z największych przedstawicieli polskiej nauki w kulturze światowej jest nadal potrzebne.
Mam nadzieję, że prezentowanie w kolejnych numerach „Wrocławskiej Gazety Polskiej” biografii Mikołaja Kopernika będzie dla Czytelników miłe, a dla Kultury pożyteczne.
I. Które wydało go plemię?
Na postawione w ten sposób pytanie można odpowiedzieć krótko: Geniusza tej miary co Mikołaj Kopernik nie mogło wydać i nie wydało żadne plemię! Wyżyny myśli i ducha, które on osiągnął, były efektem wielowiekowej oraz wielowarstwowej cywilizacji, w której od X wieku uczestniczyła także Polska.
Dla ludzi współczesnych Kopernikowi (Marcin Luter, Filip Melanchton, Gemma Frisius, kardynał Mikołaj Schönberg, Jerzy Joachim Retyk, Juliusz Cezary Scalinger i wielu innych), dla pierwszych biografów Mędrca Fromborskiego (Bernardino Baldi, Jan Brożek, Szymon Starowolski, Pierre Gassendi, Mikołaj Comnenus Papadopoli), a wreszcie dla wszystkich najwybitniejszych kontynuatorów kopernikanizmu (Leonard Digges, Galileusz, Tycho Brahe, Johannes Kepler, Isaac Newton), nie istniał problem narodowości. Wiedziano, że był ,,Sarmackim Filozofem”, ,,Wielkim Toruńczykiem”, ,,Mędrcem Fromborskim” – Obywatelem Królestwa Rzeczypospolitej Polskiej, ,,należącej do Najjaśniejszego Króla Zygmunta I”.
Dopiero w wieku XVIII, a szczególnie w wiekach XIX i XX, narodowość Kopernika stała się sporna i prowadziła do ,,zacietrzewień", w których broniąc się przed propagandą niemiecką, również my nie zawsze zachowywaliśmy się mądrze i godnie. To z tego właśnie czasu pochodzi niezbyt poważna rymowanka, mówiąca o tym, że ,,wstrzymał Słońce, ruszył Ziemię polskie wydało go plemię”. Trzeba się zgodzić, że ustalenie w Europie ścisłego etnicznego pochodzenia nie jest ani ważne, ani możliwe, że wystarczająca i najzupełniej wiarygodna jest w tym zakresie kulturowa świadomość.
Nie dając się wciągnąć w mało poważne spory w sprawie pisowni nazwiska, ani w to, czy wśród przodków wielkiego astronoma dominował język polski, czy język niemiecki, nie warto oczywiście rezygnować z przypominania i analizowania faktów oraz hipotez tyczących środowisk społecznych, z których przodkowie ci wywodzili się ,,po mieczu” i ,,po kądzieli”.
Dosyć istotne w tej kwestii jest to, że polscy, niemieccy i czescy kopernikolodzy zgadzają się, że męscy protoplaści Kopernika pochodzili z Dolnego Śląska, a ściślej z biskupiej wsi Koperniki, położonej miedzy Nysą a Otmuchowem. Potwierdza to źródłowe wydawnictwo G. A. Stenzla, opublikowane w roku 1845.
Pierwsza wzmianka o tej miejscowości w łacińskich dokumentach pochodzi z r. 1272. Nazywano ją wówczas Coprnik, Copirnik lub Copernik. Nazwa pochodzi prawdopodobnie od słowa koper, podobnie jak nazwa miejscowości Chmielnik od chmielu lub Szczawnik od szczawiu. Inna wersja etymologii nazwy odwołuje się do rzemieślników obrabiających miedź, zwanych dawniej kupernikami lub kopernikami, od łacińskiego cuprum czyli miedź.
We wstępie do warszawskiego wydania dzieł Kopernika z roku 1854 Julian Bartoszewicz wnikliwie objaśnił i spopularyzował odmiejscowe- śląskie pochodzenie nazwiska Wielkiego Astronoma. Warto w tym miejscu zauważyć, że nawet Georg Bender (1848-1924), jeden z najwybitniejszych i niestety najbardziej ,,polakożerczych” kopernikologów, nie przeczył ani przedstawionej wyżej hipotezie pochodzenia rodu, ani temu, że nazwa miejscowości Kopernik (Koperniki) jest pochodzenia polskiego.
Streszczając to, co na temat osady Koperniki wiemy na podstawie dotychczasowego stanu badań, możemy stwierdzić, że przez wiele wieków była to własność biskupów wrocławskich: od biskupa Jana, herbu ,,Jastrzębiec” (zmarł w roku 1062), aż do Przecława z Pogorzeli (początek XV w.). Zarówno biskupi, jak również niemal cała ludność ziemi nysko-otmuchowskiej, była w tym czasie autochtoniczna – śląska. Niezależnie więc od tego czy nazwa miejscowości pochodziła od miedzi, czy od kopru, można niewątpliwie przyjąć, że mieszkańcy tej osady, przenosząc się do miast, przybierali nazwisko Kopernik.
W II połowie XIV wieku przodkowie Kopernika przenieśli się ze Śląska do Krakowa. W aktach krakowskich znajdują się zapisy o trzech Kopernikach: płatnerzu, kamieniarzu i powroźniku. W połowie XV wieku działał zamożny kupiec krakowski Mikołaj Kopernik, prawdopodobnie potomek jednego z nich.
Czeski historyk Franciszek Polacky znalazł i przedrukował z praskich ksiąg kapitulnych kronikarza Balbina (1683 r.), wzmiankę o szlachcicu Ulricu de Koprnik (r. 1391 ), który ,,pieczętował się herbem z siekierką”. Polski badacz Adrian Krzyżanowski do rodowodu tego włączył Piotra Kopernika z Ząbkowic Śląskich (r. 1422 ), jako że miasto to od roku 1312, pozostawało pod czeskim panowaniem. Na podstawie najprzeróżniejszych zapisków w kościelnych i grodzkich księgach późnego średniowiecza, stwierdzono obecność Koperników: we Wrocławiu (r. 1384), w Ząbkowicach Śląskich (r. 1422), w Zgorzelcu (r. 1465), w Krakowie (r. 1367), w Toruniu (r. 1400), w Olkuszu (r. 1409), a nawet we Lwowie (r. 1430).
Twierdzenie, że wszystkie wyżej wymienione wzmianki dotyczą Koperników spokrewnionych ze sobą lub choćby tylko wywodzących się z tej osady, która istnieje w pobliżu Nysy, nie jest i nie może być udowodnione z naukową ścisłością. Również to, że męscy przodkowie ,,Mędrca Fromborskiego” wywodzą się z tej osady, traktować można jedynie, jako prawdopodobną, ale tylko hipotezę.
Osadę Koperniki odwiedziłem w roku 1973, w związku z obchodami pięćsetletniej rocznicy urodzin ,,Wielkiego Toruńczyka”. W zadbanej i dobrze prezentującej się wiosce jest XIV-wieczny kościół pod wezwaniem świętego Mikołaja, szkoła podstawowa im. Mikołaja Kopernika, a przed nią okazały obelisk z wykutymi w granicie informacjami o kolebce rodu, z którego w linii męskiej wywodził się twórca heliocentrycznej teorii budowy świata. Obelisk wzniesiony został w roku 1966 – z białym orłem i marmurową tablicą, na której są symbole astronomiczne Słońca, Ziemi, Księżyca i napis: „Geniuszowi naszego narodu, wielkiemu astronomowi świata Mikołajowi Kopernikowi ku chwale narodowej, zaś jego przodkom wywodzącym się z miejscowości Koperniki ku powszechnej pamięci”.
Dziwić i gorszyć może jedynie to, że informacje o męskich przodkach Kopernika nie idą w parze z informacjami o protoplastach ze strony matki, które nie są bynajmniej hipotetyczne, lecz ściśle udokumentowane.
,,Abraham zrodził Izaaka, a Izaak zrodził Jakuba, a Jakub zrodził Judę i braci jego” – tak napisano w ,,Biblii”. W tradycji żydowskiej nie interesowano się, co w tym czasie robiły i jak się nazywały Abrahamowe i Jakubowe kobiety. My, rozważając problem przodków Kopernika i wykazując jego dolnośląskie pochodzenie, mamy poważne powody, aby odejść nie tylko od biblijnego rozumienia kolejnych pokoleń, ale również od tych ,,rozumowań", które nakazywały milczeć o matce astronoma, gdyż jej panieńskie nazwisko nie ma ,,swojskiego” brzmienia.
Z dowodów, które w swoim czasie zebrał Ludwik Antoni Birkenmajer (,,Stromata Copernicana”, Kraków 1924, s. 1-49), a po II wojnie światowej Stanisław Rospond z Wrocławia, wynika ponad wszelką wątpliwość, że rodzina matki naszego astronoma – Barbary Watzenrode, pochodziła z miejscowości o tej samej nazwie, położonej w pobliżu Świdnicy. W przeciwieństwie do dosyć powszechnie znanej osady Koperniki, o miejscowości, z której wywodzi się żeńska połowa rodziny Kopernika, często nie wiedzą nawet specjaliści tego tematu. Stało się niestety tak, że w roku 1945 pochodzącą z XIII w. nazwę Watzenrode (Weizenrodau, Waczenrode), zmieniono na Pszenno.
Rodzina Watzenrodów była odgałęzieniem pobliskiego Wierzbna (tej nazwy nie zmieniono!).
Najdawniejsza, zachowana w dokumentach wiadomość o Watzenrode pochodzi z roku 1241. Z zapisu o dwa lata starszego wynika, że ,,Jan – pan na Wierzbnej, w celu melioracji swych dóbr, oddał swój dziedziczny majątek Watzenrode pod Świdnicą swojemu domownikowi (familiaris) na lokację według prawa średzkiego”.
Obecnie Pszenno jest częścią Świdnica położoną nad rzeką Piławą. Najcenniejszym zabytkiem Pszenna jest gotycki kościół pod wezwaniem świętego Mikołaja z pierwszej połowy XIV w. Zachowały się w nim kamienne portale, część ołtarza szafkowego oraz renesansowe nagrobki rycerskie. Wybudowana szkoła otrzymała imię Kopernika. Rada gminy nosiła się z zamiarem przywrócenia starej – historycznej nazwy Watzenrode, ale opory ,,materii” okazały się silniejsze.
Na początku drugiej połowy XIV w. Watzenrodowie zniknęli ze śląskich dokumentów, a pojawili się między innymi w Toruniu. Co skłoniło Watzenrodów do opuszczenia rodzinnych majątków na Dolnym Śląsku? Pozostają w tym zakresie tylko domysły, ale w pełni uzasadniają one przypuszczenia, że mogło to pozostawać w ścisłymi i bezpośrednim związku z przypadającą dokładnie na ten czas utratą przez Polskę reszty Śląska, a mianowicie księstw: Jaworu, Ziębic i Świdnicy, po wyłudzeniu ich przez Karola IV od Kazimierza Wielkiego, na rokowaniach w Pradze w roku 1356.
W Toruniu, poza sprawami handlowymi i rzemieślniczymi, Watzenrodowie prowadzili również gospodarstwa rolne w miejskich wsiach: Mokre, Sławkowo, Kuczwały i Kaszczorek. W aktach toruńskich z tego okresu można znaleźć trzech braci Watzenrode: Fryderyka, Jana i Albrechta – zapewne ojca Łukasza, dziadka Mikołaja Kopernika.
