W ostatnich dniach października i pierwszych dniach listopada 1918 trwała jeszcze wojna światowa, istniała jeszcze monarchia austro-węgierska, panował ciągle Karol I, Królestwo Polskie (formalnie niepodległe) i Ukraina (formalnie niepodległa) oraz cały obszar byłego Wielkiego Księstwa Litewskiego były okupowane przez Niemców. Równocześnie narody cesarstwa austro-węgierskiego były już pewne swojej bliskiej niepodległości z powodu manifestu cesarza Karola I z 16 października, który zapowiadał faktyczny rozpad Austrii.
W nocy z 31 października na 1 listopada 1918 powstała wcześniej we Lwowie Ukraińska Rada Narodowa ogłosiła powstanie Państwa Ukraińskiego (nazwanego potem Zachodnioukraińską Republiką Ludową) ze stolicą we Lwowie. Oddziały austriackiego legionu ukraińskiego (strzelców siczowych) opanowały Lwów. Oddziały austro-węgierskie o ukraińskim składzie narodowym wsparły władzę ukraińską. Władze austriackie i dwa bataliony austro-węgierskie o nieukraińskim składzie narodowym zadeklarowały neutralność.
Konspiracja polska we Lwowie była nieliczna (POW liczyła około 400 żołnierzy) i w dniu 1 listopada nieprzygotowana do walki. Grupy dzieci, harcerzy i uczniów zgromadziły się w kilku miejscach (najpierw w szkole im. Sienkiewicza) i postanowiły walczyć z władzą ukraińską, zapoczątkowując w ten sposób powstanie polskie. Pomagało im i dowodziło kilkudziesięciu byłych legionistów, niewiele od nich starszych. Po dwudziestu dniach samotnej walki powstańcy otrzymali posiłki: do Lwowa dotarli ochotnicy z Galicji zachodniej w sile 1368 żołnierzy i zasadniczo wzmocnili siły powstańcze. 22 listopada Ukraińcy wycofali się z miasta. Panowali jednak na otaczającym je terenie, co było początkiem rozwijającej się wojny polsko-ukraińskiej. Lwów pozostawał połączony z Przemyślem i resztą Małopolski jedynie wąskim pasem wzdłuż linii kolejowej. W walce w czasie powstania poległo 439 Polaków.
Walki polsko-ukraińskie we Lwowie w 1918 roku zostały nazwane „Obroną Lwowa” (którą oczywiście były w sensie historycznym, ale nie ściśle wojskowym), bitwą o Lwów, a nawet wojną polsko-ukraińską o Lwów. W istocie zasługują na nazwę powstania, bo miały charakter powstania narodowego przeciwko obcej władzy, jak wiele innych w tym czasie na ziemiach polskich (powstanie sejneńskie, augustowskie, wileńskie, górnośląskie, cieszyńskie, wielkopolskie).
Powstanie lwowskie było wygrane dzięki ofiarnemu bohaterstwu młodzieży, która je rozpoczęła, ale także wyjątkowym okolicznościom geograficznym i historycznym, do których należały:
- korzystny dla Polaków stosunek procentowy ludności polskiej do ukraińskiej w mieście (Ukraińcy stanowili 9% ludności Lwowa, w przeciwieństwie do całej Galicji wschodniej, gdzie mieli przewagę procentową),
- możliwość zorganizowania pomocy z zewnątrz na skutek końca wojny światowej i upadku Niemiec i Austro-Węgier po 11 listopada.
Smutną rzeczywistością pozostaje fakt znikomego udziału dorosłych mieszkańców Lwowa w powstaniu. W trzystutysięcznym mieście do walki stanęło 6022 osoby, z czego 2640 nie przekroczyło 25 roku życia, a 1374 było uczniami.
