Esplanada. Nie, nie będzie tym razem znów o Zieleńcu, a konkretnie o łysym spłaszczeniu na stoku Serlicha, które nosi tę właśnie nazwę. Esplanada to bowiem termin z architektury wojskowej oznaczający niezabudowaną przestrzeń między fortyfikacjami, zapewniającą wgląd w ich otoczenie oraz pole ostrzału. A jeśli fortyfikacje i esplanady, to oczywiście największa w Sudetach twierdza w Srebrnej Górze. Twierdza Srebrnogórska została wzniesiona na polecenie króla Prus Fryderyka II w latach 1765-85 w celu obrony strategicznej przełęczy, na świeżo zdobytym pograniczu z Austrią. Już podczas I wojny śląskiej zakończonej pokojem wrocławskim Prusy zajęły większą część Śląska i ziemię kłodzką. Podczas III wojny śląskiej (tzw. wojny siedmioletniej) Austriacy zajęli ponownie hrabstwo kłodzkie i obsadzili przejścia przez Góry Bardzkie oddzielające hrabstwo od Śląska. I wprawdzie Prusy odzyskały Kłodzko w wyniku traktatu kończącego wojny śląskie (1763 r.), jednak Fryderyk II nie zapomniał doświadczeń wojennych i postanowił zapobiec na przyszłość podobnym austriackim zagrywkom. Największa twierdza górska w Europie miała stanowić część systemu obronnego ciągnącego się od Nysy przez Kłodzko po Świdnicę. Autorem projektu i kierownikiem prac był pruski inżynier wojskowy Ludwik Wilhelm Regeler. Budowę rozpoczęto w roku 1765, w jej wyniku powstał ciąg fortów usytuowanych na grzbiecie Warownej Góry – główna reduta tzw. Donżon oraz oddzielone esplanadami od Donżonu Fort Rogowy i Wysoka Skała, a także Forty Chochoł Mały i Wielki. Po przeciwnej stronie przełęczy Srebrnej powstał samodzielny fort Ostróg.
Fort Donżon
Oprócz tych fortyfikacji, poczynając od Barda poprzez Masyw Grochowej założono pierścień zewnętrzny, składający się z różnej wielkości umocnień przesłonowych. W całej Twierdzy znajdowało się łącznie 299 kazamat i 52 izby strzeleckie. Na wypadek wojny jej załogę mogło stanowić nawet 5000 osób. Bardzo silna artyleria forteczna składała się ongiś z 264 dział, haubic i moździerzy. Magazyny forteczne mogły pomieścić żywność, broń, amunicję i opał na co najmniej trzymiesięczne oblężenie.Całość przedsięwzięcia pochłonęła olbrzymie wydatki zamknięte kwotą ponad 1,6 mln talarów i wymagała intensywnych prac minerskich, niwelacyjnych i murarskich. Przy budowie zatrudniono większość mieszkańców Srebrnej Góry oraz wielu sprowadzonych z różnych stron robotników i specjalistów - w szczytowym okresie pracowało przy obiektach twierdzy 4000 osób. Po zakończeniu budowy twierdzy obsadzono ją garnizonem liczącym 137 oficerów i 2386 żołnierzy. Przydatność twierdzy została poddana próbie podczas wojen napoleońskich. W czerwcu 1807 roku pod fortecą stanęły wojska francuskie pod wodzą Hieronima Bonaparte, nadciągające od strony śląskiej. W walkach po stronie francuskiej brali także udział polscy ułani Legii Nadwiślańskiej. Fortów broniło ok. 2000 żołnierzy. Ponieważ Francuzi zmusili 25 czerwca do kapitulacji twierdzę kłodzką mogli sobie pozwolić na zaangażowanie przeciw nim większej częsci sił oraz zamknięcie oblężenia od strony Nowej Wsi Kłodzkiej. 28 czerwca 1807 roku zdobyto szturmem miasteczko Srebrna Góra, które przy okazji prawie całkowicie spalono. Dzieła zniszczenia dopełniła aryleria forteczna, która ostrzeliwała zajęte przez wroga podnóża. Rozpoczęto rozmowy o kapitulacji, nie przyniosły one jedna rezultatu i 1 lipca Francuzi podjęli działania wojenne, ostrzeliwując fort Chochoł Wielki. Trwały one... kilkanaście godzin i przerwała je wieść o zawieszeniu broni między Prusami a Francją, co pozwoliło fortecy na zyskanie famy niezdobytej i miana „Śląskiego Gibraltaru”. Twierdzę ponownie postawiono w stan gotowości bojowej w 1813 roku. Przeprowadzono wówczas modernizację zewnętrznego pasa fortów według projektu hrabiego von Gneisenau, ale działania wojenne ominęły tym razem Srebrną Górę. Po wojnach napoleońskich twierdza straciła na znaczeniu - w roku 1830 fortecę częściowo zamieniono w więzienie, w którym w latach 1830-46 trzymano więźniów politycznych. W 1844 roku żołnierze z twierdzy tłumili powstanie tkaczy w rejonie Pieszyc i Bielawy (stanowiące kanwę hauptmannowskich "Tkaczy"). Po raz ostatni twierdzę postawiono w stan gotowości bojowej w 1866 roku przed wojną z Austrią, ale już w roku 1867 rozbrojono ją, utrzymując jedynie garnizon i więzienie oraz wykorzystując jako poligon artyleryjski. Podczas II wojny światowej, w grudniu 1939 roku w Ostrogu zorganizowano specjalny, karny obóz – Oflag VIIIB dla oficerów polskich wziętych do niewoli w kampanii wrześniowej, których uważano za szczególnie niebezpiecznych, bowiem próbowali już ucieczek z innych obozów lub zdaniem Niemców, wymagali specjalnego traktowania. Później jeńców ulokowano również w Forcie Rogowym i Donżonie. W obozie przebywało około 170 oficerów oraz około 120 podoficerów i szeregowców, w tym m.in. dowódca Obrony Helu kontradmirał Józef Unrug. Pomimo zaostrzonych rygorów w nocy z 5 na 6 maja 1940 roku zbiegło z Fortu Rogowego dziesięciu oficerów. Siedmiu z nich ujęto, ale trzem udało się przedostać do Polskich Sił Zbrojnych na zachodzie. W latach 1942-44 przetrzymywano tu także jeńców radzieckich i... fińskich, którzy w czerwcu 1944 r. zorganizowali bunt i opanowali część twierdzy, ale po krótkim czasie musieli się poddać. Po rozbrojeniu - wszystkich rozstrzelano. Po wojnie rozpoczęto udostępnianie twierdzy do celów turystycznych – planowano tu m.in. utworzenie muzeum broni ciężkiej Wojska Polskiego, ściągając różnego typu działa. Po śmiertelnym wypadku w 1983 roku, w którym zginął przygodny poszukiwacz wrażeń, znacznie utrudniono dostęp do twierdzy zamykając wejścia i ograniczając możliwość jej zwiedzania. Obecnie nie jest w pełni wykorzystana turystycznie, choć planuje się tu m.in. budowę wyciągu krzesełkowego z miasteczka. Centralną częścią założenia obronnego jest fort Donżon, który stanowił ostatni bastion obrony. Składa się on z czterech wież obronnych połączonych kurtynami i okolonych 22-metrowej głębokości suchą fosą. Dookoła Donżonu znajduje się siedem bastionów, w których usytuowano lazarety, piekarnie, browar i niezbędne do funkcjonowania twierdzy warsztaty. Aby zaopatrzyć obiekt w wodę budowniczowie wykuli w twardej łupkowej skale ogromne studnie, istniejące do dzisiaj. Najgłębsza z nich ma 84 metrów głębokości. Trasa zwiedzania prowadzi na dziedziniec fortu Donżon. Z niego prowadzą wejścia do kazamatów fortecznych. Długi pasaż wyprowadza na koronę bastionu - roztacza się z niej rozległa panorama na cztery świata strony obejmująca Sudety i ich Przedgórze. Warto obejrzeć otoczenie Donżonu - od jego bramy szlak czerwony wiedzie brzegiem fosy, a wędrówka wokół murów uwidacznia rozległość warownego kompleksu. Ścieżka wije się wśród ruin skrajem skarpy, docierając do Fortu Rogowego.
Dziedziniec fortu Donżon
U podnóży twierdzy rozłożyła się doskonale widoczna ze szczytu Donżonu Srebrna Góra - jedna z sudeckich miejscowości o miejskiej przeszłości. Jej powstanie jest ściśle związane z górnictwem ołowiu i srebra. Pierwsza wzmianka wspomina o „górze srebra” znajdującej się na terenie sąsiedniego Budzowa, który w 1331 r. książę Bolko II Mały sprzedał wraz ze złożem, wydając przywilej górniczy dla Srebrnej Góry. Pod koniec XIV wieku powstała tu spora osada gwarków przybyłych ze Złotego Stoku i Miśni. W 1419 roku tereny leśne koło Srebrnej Góry wraz z przywilejem na roboty górnicze nabył klasztor cystersów z Henrykowa, ale wybuch wojen husyckich spowodował upadek tutejszego górnictwa, a sama osada została zniszczona. Przez dłuższy czas osada i dawne sztolnie stały opuszczone. Ponowne próby eksploatacji podjęto dopiero w 1454 r. Roboty górnicze rozwijały się pomyślnie, a ich apogeum przypadło na 1-szą połowę XVI wieku. Mimo wydobycia rudy nigdy nie doszło do jej przerobu na miejscu. Najbliższą hutą wytapiającą srebrnogórską rudę był Złoty Stok. Pomyślny rozwój miasta i górnictwa przerwała wojna 30-letnia. Srebrna Góra została powaSnie zniszczona, szczególnie w 1633 r., gdy na Przełęczy Srebrnej książę Albrecht Wallenstein założył obóz warowny. W następnych latach jeszcze kilkakrotnie wojska walczących stron łupiły miasto. Przyczyniło się to do upadku górnictwa srebra. Po zakończeniu wojny 30-letniej miasto było zrujnowane. pozostało zaledwie 6 górników - górnictwo już nigdy w pełni nie odrodziło się, a jego ostateczny kres przyniosły wojny śląskie, po których Srebrna Góra została ściśle związana z górującą nad nią twierdzą. Dopiero, gdy twierdza straciła znaczenie i w roku 1903 doprowadzono do miasta linię kolejową z Dzierżoniowa (zamknięta) i w roku 1908 z Ząbkowic Śląskich (zamknięta) coś drgnęło.
Srebrna Góra ze zboczy Ostroga
I tu dochodzimy do niewątpliwej atrakcji okolic twierdzy srebrnogórskiej, a mianowicie uruchomionej w roku 1906 kolei sowiogórskiej na trasie Srebrna Góra - Wolibórz. Odcinek ten stanowił część magistrali biegnącej z
Dzierżoniowa przez Bielawę i Srebrną Górę do węzła w Ścinawce Średniej. Projekt trasy opracowano w latach 1895-96. W założeniu miała ona służyć nie tylko jako atrakcja turystyczna, ale przede wszystkim jako szlak transportowy węgla z noworudzkich kopalń do zakładów przemysłowych w Kotlinie Dzierżoniowskiej. Dlatego do inwestycji obok lokalnych gmin dołożył się także niemiecki skarb państwa. Najwięcej problemów sprawił oczywiście górski odcinek nad Srebrną Górą, na którym miejscami, na długości łącznej ok. 6,6 km musiano zamontować dodatkową szynę zębatą oraz przystosować specjalne parowozy. Nachylenie trasy wynosiło tu nawet do 6 %, dość sporo jak na warunki kolejowe. Odcinek srebrnogórski zamknięto jeszcze przed II wojną światową w roku 1931 w wyniku kryzysu ekonomicznego (sama Srebrna Góra prawa miejskie utraciła już po wojnie). Przyczyną były również wysokie koszty eksploatacji i mała przepustowość szlaku (125 ton na skład) tak, że bardziej opłacało się transportować rudę trasą okrężną przez Ząbkowice i Kłodzko. Już w latach 1933-34 rozebrano tory. Do dziś świadectwem minionego miejscowego cudu techniki są dwa ceglane wiadukty - pierwszy nad Żdanowem (po przeciwnej stronie góry Ostróg) o wysokości 24 metrów (dojście od Przełęczy Srebrnej za szlakiem rowerowym lub zielonym), drugi poniżej przełęczy Srebrnej o wysokości 28 metrów oraz wysadzony w skałach na odcinku między wiaduktami wąwóz, którego dnem biegnie szlak zielony. Dla odwiedzających forty srebrnogórskie polecam zatem krótki spacer pętelką wokół Ostroga umożliwiający obejrzenie śladów dawnej kolei.
Wiadukt żdanowski
Wąwóz dawnej kolejki srebrnogórskiej
