Pawiak – położone w samym centrum Warszawy więzienie śledcze, popularnie zwane Pawiakiem (nazwa pochodzi od ulicy Pawiej, przy której znajdowała się brama wjazdowa) zostało zbudowane w latach 1830-1836 według projektu znanego warszawskiego architekta Henryka Marconiego.
Początki Pawiaka
Od 1863 r. było więzieniem politycznym z oddziałami męskim i kobiecym. W latach zaborów więzieni tu byli członkowie Rządu Narodowego, powstańcy 1863 r., tysiące działaczy partii robotniczych, narodowych i ludowych. W czasie rewolucji 1905-1907 Pawiak był, obok Cytadeli Warszawskiej, głównym więzieniem politycznym dla jej uczestników. Szerokim echem w całej Polsce odbiło się wówczas brawurowe uwolnienie 24 kwietnia 1906 r. przez członków Organizacji Bojowej PPS pod dowództwem Jana Gorzechowskiego "Jura" 10 więźniów Pawiaka zagrożonych karą śmierci. Więzieniem śledczym, zarówno kryminalnym jak i politycznym, był Pawiak do końca panowania rosyjskiego w Królestwie, taki też charakter zachował w Polsce niepodległej.
Prostokątny plac pod więzienie zajmował obszar o powierzchni 1,5 ha. Otoczony był murem z dwiema zwyżkami strażniczymi od strony ulicy Dzielnej i jedną od ulicy Pawiej. Gmach główny mieszczący więzienie męskie, o długości 150 m i szerokości 12 m, składał się z czterech kondygnacji (suterena, parter, pierwsze i drugie piętro). Budynek więzienia kobiecego oddział zwany Serbią mieścił się w dwupiętrowym budynku dawnego szpitala wojskowego. W kompleksie znajdowały się też powstałe w różnym czasie zabudowania towarzyszące, m.in.: magazyny, warsztaty więzienne, kuchnia, depozyty, łaźnia, pralnia, kotłownia, kartoflarnia.
Okres II wojny światowej
Egzekucja więźniów Pawiaka na ul. Leszno w Warszawie (11 lutego 1944)
Polaków osadzano w Pawiaku już 2 października 1939[1]. W czasie okupacji niemieckiej w pierwszym okresie funkcjonowania Pawiaka do marca 1940 r. więzienie podlegało Wydziałowi Sprawiedliwości Urzędu Generalnego Gubernatorstwa. W marcu tego roku Pawiak stał się więzieniem śledczym Policji Bezpieczeństwa i Służby Bezpieczeństwa Dystryktu Warszawskiego a szczególnie jej Wydziału IV Tajnej Policji Państwowej - gestapo, największym więzieniem politycznym na terenie okupowanej Polski.
Szacuje się, że na około 100 tys. więźniów, którzy przeszli przez Pawiak w latach 1939-1944 - 37 tys. zginęło w egzekucjach, zostało zamordowanych w czasie przesłuchań w siedzibie Sicherheitspolizei na Szucha lub w celach albo zmarło w szpitalu więziennym. Egzekucje więźniów politycznych z Warszawy Niemcy przeprowadzali zazwyczaj w tajemnicy, w okolicach niedostępnych dla osób postronnych. Miejscami kaźni stały się m.in.: ogrody sejmowe przy ul. Wiejskiej; Las Kabacki; Szwedzkie Góry na terenie Bemowa; Las Sękociński koło Magdalenki; Lasy Chojnowskie koło Stefanowa; Laski, Wydmy Łuże i Wólka Węglowa na obrzeżach Kampinosu; a przede wszystkim – osławione Palmiry.
-
Po stłumieniu powstania w getcie więźniów rozstrzeliwano w ruinach dawnej "żydowskiej dzielnicy mieszkaniowej" - zwłaszcza w okolicach sąsiadujących z Pawiakiem ulic: Dzielnej, Gęsiej, Zamenhofa, Nowolipki. Masowe zbrodnie na Pawiaku w maju 1943 wstrząsnęły Warszawą. Na murach domów, tablicach ogłoszeniowych oraz chodnikach pojawiły się napisy "Pawiak pomścimy". Od października 1943 r. w Warszawie odbywały się natomiast jawne egzekucje na ulicach miasta mające na celu zastraszenie mieszkańców stolicy. Na Pawiak przywożono wówczas masę ludzi złapanych w ulicznych łapankach i obławach. Egzekucje więźniów od 16 października 1943 r. do 15 lutego 1944 r. odbywały się codziennie, a nawet kilka razy w ciągu dnia. Nazwiska rozstrzelanych umieszczano na obwieszczeniach lub ogłaszano z ulicznych megafonów.
Nie jest znana liczba więźniów osadzonych w Pawiaku i Serbii w latach 1939-1944. Szczególnie dużo było ich zwłaszcza po zamknięciu getta w listopadzie 1940 r., a także w czasie pierwszej akcji likwidacyjnej w lipcu-sierpniu 1942 r[potrzebne źródło].
Około 60 tys. więźniów wywieziono do obozów koncentracyjnych, najwięcej do Auschwitz-Birkenau a także do Ravensbrück, Gross-Rosen, Majdanka, Stutthof, Sachsenhausen, obozu pracy w Treblince i do Buchenwaldu. Więźniowie Pawiaka po wcześniejszym pobycie w tych obozach osadzani byli także m.in. w Mauthausen-Gusen, Dachau, Flossenbürgu i Bergen-Belsen.
Na Pawiaku szczególną i niespotykaną na tę skalę w innych więzieniach rolę odgrywała konspiracja. Łączność działała w oparciu o dwie siatki - zewnętrzną i wewnętrzną. Już w 1939 r. rozpoczęła działalność komórka więzienna SZP (Służba Zwycięstwu Polski) a następnie ZWZ-AK (Związek Walki Zbrojnej - Armia Krajowa). Pod koniec 1942 r. powstała komórka więzienna Delegatury Rządu. Kontakty zewnętrzne utrzymywane były przez polskich funkcjonariuszy więziennych, lekarzy z miasta oraz delegatkę i pracownice Patronatu. Z siatką wewnętrzną współpracowali więźniowie funkcyjni - lekarze, pracownicy administracji więziennej i kolumny sanitarnej oraz więźniowie, którzy pracowali w warsztatach.
Wynikiem współdziałania komórki więziennej na Pawiaku z wolnością były słynne akcje zapoczątkowane odbiciem 26 marca 1943 r. przez specjalny Oddział Grup Szturmowych Szarych Szeregów pod Arsenałem Jana Bytnara "Rudego" komendanta Hufca Południe oraz innych więźniów przewożonych z siedziby gestapo w al. Szucha na Pawiak. W następstwie współpracy komórki więziennej z Armią Krajową Kierownictwo Walki Podziemnej wydawało wyroki śmierci na gestapowców i katów z Pawiaka i Szucha. Ukoronowaniem tych akcji był udany zamach, dokonany 1 lutego 1944 r. przez oddział dywersyjny KG AK "Pegaz" na dowódcę SS i Policji Dystryktu Warszawskiego, gen. Franza Kutscherę, odpowiedzialnego za masowe egzekucje publiczne w Warszawie.
Wobec zbliżającego się frontu w lipcu 1944 Niemcy rozpoczęli likwidację więzienia. 30 lipca 1944 wysłano ostatni transport ewakuacyjny 1400 więźniów mężczyzn do KL Gross-Rosen i 400 kobiet do KL Ravensbrück. Tylko niewielu więźniom udało się ujść z życiem.
Zbiorowych egzekucji pozostałych więźniów Niemcy dokonywali jeszcze 13 i 18 sierpnia 1944 w czasie Powstania Warszawskiego.
Masowe zbrodnie popełniane na Pawiaku wywierały ogromne wrażenie na mieszkańcach Warszawy. Napisy "Pawiak pomścimy" pojawiały się aż do wybuchu powstania warszawskiego.
Powojenna historia Pawiaka
Ocalał prawy słup bramy i wiąz szypułkowy, który rósł tuż obok niej po wewnętrznej stronie muru więziennego. Do drzewa tego rodziny pomordowanych przez Niemców więźniów mocowały tabliczki z ich nazwiskami. Wiąz jednak usechł w 2004 r., dlatego pracownicy Gliwickich Zakładów Urządzeń Technicznych (GZUT) wycięli go, zdjęli z niego formę i wykonali odlew brązowy, ustawiony na tym samym miejscu w 2005 roku.
Obecnie na terenie Pawiaka znajduje się Muzeum Więzienia "Pawiak", działające jako oddział Muzeum Niepodległości. Mauzoleum-Muzeum Pawiaka otwarte zostało 28 listopada 1965 roku i w zachowanych piwnicach więzienia wyeksponowano historyczne eksponaty.
Historia muzeum Pawiak
Wejście do muzeum "Pawiak"
Ocalały fragment bramy więziennej "Pawiaka"
Symboliczny mur więzienny
Muzeum Więzienia Pawiak powstało w 1965 roku z inicjatywy i przy współudziale byłych więźniów politycznych Pawiaka. Całość założenia architektonicznego zaprojektowali prof. dr hab. Romuald Gutt i inż. arch. Mieczysław Mołdawa. Budynek Muzeum wzniesiono na ocalałych fundamentach podziemnych kazamat VII i VIII oddziału więzienia wysadzonego przez Niemców w sierpniu 1944 roku. Wysokość oryginalnych ścian w zrekonstruowanych celach wynosi 1,1 - 1,5 m. Podczas budowy wykorzystano większość znalezionych w czasie odgruzowywania obiektu krat, zawiasów, zamków i okuć oraz zabezpieczono wydobyte z ruin dokumenty, elementy wyposażenia i przedmioty używane przez więźniów.
W skład zespołu pomnikowego Muzeum Więzienia Pawiak wchodzą ponadto: filar stanowiący fragment bramy wjazdowej, Pomnik Drzewa Pawiackiego - brązowa kopia słynnego wiązu, świadka historii - na którym rodziny ofiar od 1945 roku umieszczały tabliczki epitafijne, betonowy mur z blokami piaskowca okalający teren Muzeum, z symbolicznymi rzeźbami projektu prof. Tadeusza Łodziany i prof. Stanisława Słoniny, a także dziedziniec więzienny z pomnikiem - obeliskiem autorstwa Zofii Pociłowskiej.
Na zrekonstruowanym dziedzińcu specjalnie oznaczono za pomocą marmurowych płyt punkty szczególne - zejście do kostnicy od strony ul. Dzielnej, miejsce gdzie na hałdzie gorącego żużlu i popiołu z pieców centralnego ogrzewania oprawcy kazali się czołgać więźniom, oraz miejsce wagi węglowej, na której 6 grudnia 1943 r. publicznie powieszono trzech więźniów za próbę ucieczki.
O deportacjach do obozów przypominają postawione w ostatnich latach na dziedzińcu zewnętrznym przez byłych więźniów tablice upamiętniające.
Po drugiej stronie obecnej alei Jana Pawła II przecinającej dawne tereny więzienia znajduje się, w miejscu gmachu więzienia kobiecego Serbii, płyta upamiętniająca męstwo i cierpienia więźniarek.
W ramach edukacji historycznej Muzeum organizuje:
- w rocznicę akcji pod Arsenałem 26 marca spotkania z harcerzami uczestnikami ogólnopolskiej akcji Arsenał.
- w drugiej połowie września, od paru lat odbywają się Dni pamięci Pawiaka adresowane głównie do młodego pokolenia. Można wysłuchać wykładów znanych historyków, uczestniczyć w lekcjach muzealnych wzbogaconych o programy historyczno-literackie w wykonaniu aktorów scen warszawskich, brać udział w warsztatach przedmiotowo - metodycznych związanych z dziejami Pawiaka i Polskiego Państwa Podziemnego.
Na Pawiaku prowadzone są lekcje muzealne:
- Pokolenie Janka Bytnara
- Etos Polskiego Państwa Podziemnego
- Polskie Państwo Podziemne a Pawiak
W programie lekcji przewidziany jest wykład historyka, zwiedzanie wystawy z możliwością wysłuchania nagrań grypsów i artystyczny spektakl edukacyjny.
Ważnym elementem warsztatu badawczego Muzeum są kartoteki tematyczne i osobowe dotyczące całego okresu funkcjonowania więzienia. Szczególną wagę przywiązujemy do stale powiększającej się kartoteki więźniów z lat 1939-1944 r., użytecznej nie tylko dla historyków - badaczy ale także dla byłych więźniów (m.in. w ich staraniach o odszkodowania). Kartoteka osobowa jest odtworzona w około 50% (oryginalna dokumentacja więzienna Pawiaka tego okresu została przez Niemców zniszczona).
Od 1990 roku Muzeum Więzienia Pawiak wraz z filią Mauzoleum Walki i Męczeństwa w al. Szucha jest oddziałem Muzeum Niepodległości w Warszawie.
