Kolejna część rozważań o Wolności.
27. Margines błędu. Ludzie uzgadniają margines błędu dla swoich poczynań. Uzgadniają, że taką to, a taką stratę/skutek/koszt są w stanie unieść i w tym przedziale błędu są rzeczywiście wolni. Wszystko, co wykracza poza margines błędu, to zjawiska obarczone wielką niewiadomą. To stwierdzenie ma swoją głębię dla pewnego przekroju rzeczywistości i jest ograniczone tylko do owego przekroju. My, ludzie potrafimy patrzeć tylko na różne 'przekroje' rzeczywistości. W naszym zadufaniu mówimy, że widzimy rzeczywistość. Nie mamy węchu psa, umiejętności echolokacji nietoperza, wyczuwania linii sił pola magnetycznego ziemi i wielu innych zmysłów pozwalających 'widzieć' rzeczywistość w niedostępnych dla nas przekrojach.
28. Wolność, a przestrzeń między bodźcem a reakcją. Czas między bodźcem a reakcją jest często zdeterminowany przez naszą wyuczoną lub wrodzoną reakcję na ów bodziec. Determinizm to brak wolności. Jeśli jednak podmiot jest świadomy, refleksyjny, o elastycznym umyśle, wówczas ma wybór pomiędzy reakcją wyuczoną/wrodzoną, zaniechaniem tej reakcji, lub inną reakcją. Refleksyjny podmiot wybiera racjonalnie na podstawie dostępnych argumentów. Jeśli kontrolujemy przerwę między bodźcem a reakcją, poszerzamy zakres wolności.
29. Pułapka wolności. Dziecko wychowywane w świecie bez ograniczeń nie potrafi żyć w społeczeństwie, nie potrafi podjąć odpowiedzialności, nie wykształciło potrzebnych struktur, nie potrafi dostosować się do koniecznych granic, nakazów, zakazów. Wychowujemy w szacunku do granic, które są zebrane w normach prawnych i społecznych.
Społeczeństwo o niedopracowanej, nieefektywnej strukturze norm społecznych i aparatu prawa stanąwszy w obliczu wyzwań może okazać się krnąbrnym dzieckiem, któremu dotychczas było wiele wolno. Demokracja nie jest swawolą, jest wolnym wyborem większości z puli oferowanych ograniczeń. Politycy prezentują program wyborczy, który jest zbiorem możliwości i ograniczeń. Jednostka, w przypadku oferty nieograniczonej, ma problem z samookreśleniem i tożsamością.
30. Wolność zewnętrzna, a wolność wewnętrzna. Zewnętrzne przymusy, granice, nakazy i zakazy ograniczają rozwój, możliwość zmiany w określonym kierunku. Narzucają zmianę, rozwój w innym kierunku, wspieranym przez zewnętrzne czynniki. Brak zewnętrznych ograniczeń i przymusów dla człowieka, który nie jest wewnątrzsterowny skutkuje unikaniem wewnętrznych dyskomfortów i pożądaniem nagród. Jest to błędne koło. Przyjemności powszednieją, unikanie dyskomfortu osłabia odporność psychiczną. To prosta droga w uzależnienie. Ucieczkę przed trudnościami świata w dające przyjemność, uzależniające, nagradzające aktywności, od używek po hazard, czy gry. Są jeszcze wewnętrzne przymusy, nakazy i zakazy, normy społeczne, własne wartości i zasady. One ograniczając, ułatwiają życie, uwalniają od wyborów, uwalniają od wysiłku i dyskomfortu ciągłego decydowania. Bo tylko uwalnianie się i doświadczanie braku ograniczeń daje przyjemność. Wybieranie i decydowanie powyżej pewnego progu staje się wysiłkiem. Wybór bywa ciężką pracą. Nie piszę tu o wybieraniu środowiska dopasowanego do JA, zgodnego z osobowością. Takie dopasowanie przynosi przyjemność poprzez harmonię tego, co na zewnątrz z tym, co wewnątrz. Jawnym ograniczeniom wolności można przeciwdziałać lub ułożyć sobie życie wewnętrznego ousidera. Trudniej jest z niejawnymi, wewnętrznymi ograniczeniami wolności. Najwięcej ludzi jest niewolnikami dwóch jakości: przyjemności i dyskomfortu, ich wewnętrznych manifestacji. Człowiek pożąda jakości, które sprawiają przyjemność, a unika tych, które wprowadzają go w dyskomfort. Zachcianka, która musi być zrealizowana, bo dyskomfort jest nie do zniesienia, jest zniewoleniem wewnętrznym. Czy to jest niewola, najtrudniejsza bo własna, czy właśnie wolność? Wrócę do stwierdzenia, które wcześniej napisałam: forma jest zniewoleniem materii, a wolne bycie ogranicza się do wyboru formy. Sprowadzę teraz to abstrakcyjne zdanie do konkretów. Wybieram pewien światopogląd z kodeksem etycznym. Postępuję w zgodzie z owym kodeksem etycznym rezygnując z części wolności. Gdy brak mi owego światopoglądu i kodeksu etycznego, mam szerszy zakres wolności, ale jestem bardziej podatny na sytuacyjne bodźce i obce wpływy. Jawi się to, jako jakiś paradoks wolności. Ograniczam wolność przez wolny wybór ograniczeń, by chronić wolność przed obcymi wpływami lub wewnętrznymi słabościami.
Naszym ograniczeniem jest realizowanie wolnego wyboru, wcześniej podjętego. Wybierając, ograniczam się. Wolność realizuje się poprzez możliwość czynienia zmiany zgodnie z wolą podmiotu, lub poprzez uniknięcie niepożądanej zmiany również zgodnie z wolą podmiotu. W każdym przypadku mamy wybór podmiotu, podmiot wybiera to, a nie chce tamtego. Jeśli nie ma żadnej zmiany, to nic nie można powiedzieć o wolności.
