„Vaclav Havel był zawsze wiernym przyjacielem Polski i Polaków. Odcisnął bardzo piękne i wyraźne piętno na współczesnej Europie, zwłaszcza Europie Środkowej” - to słowa wypowiedziane przez prezydenta RP Bronisława Komorowskiego podczas wizyty w Szanghaju 18 grudnia 2011 roku. Wszyscy polscy politycy, zarówno z prawicy jak i lewicy, zgodnie przyznają, że Vaclav Havel zawsze dążył do zacieśniania współpracy krajów Europy Środkowej, a Polska była dla niego bardzo ważnym sojusznikiem. Warto zastanowić się, jakie były realne efekty polityki Vaclava Havla w kontekście relacji Republiki Czeskiej z Polską.
Vaclav Havel odegrał bardzo ważną rolę w procesie transformacji ustrojowej państw bloku komunistycznego. W okresie Praskiej Wiosny ostro krytykował cenzurę i w manifeście wzywał komunistów czechosłowackich do przywrócenia wielopartyjności. Po wejściu do Czech wojsk Układu Warszawskiego zakazano mu publikować swoich dzieł oraz grywania ich w teatrze. Działał jednak w podziemiu, gdzie był jednym z twórców Karty 77, a za swoją działalność spędził w sumie około pięciu lat w więzieniach. W 1989 roku, podczas aksamitnej rewolucji w Czechosłowacji Havel stanął na czele antykomunistycznego Forum Obywatelskiego, niedługo potem Zgromadzenie Federalne wybierało go na prezydenta Czechosłowacji. W 1993 r. został prezydentem Czech, i sprawował tę funkcję do 2003 roku.
Analizując prezydenturę Vaclava Havla w kontekście relacji polsko-czeskich, należy na samym początku określić pozycję prezydenta w czeskim systemie konstytucyjnym. Prezydent nie jest wybierany w wyborach bezpośrednich, ale przez parlament, co osłabia jego legitymizację i ogranicza realny wpływ na kreowanie polityki państwa. To premier jest głównym autorem polityki zagranicznej, stąd działania Vaclava Havla należy oceniać też przez pryzmat tego, że w czasie swojej 14-letniej prezydentury musiał współpracować z takimi osobami jak Vaclav Klaus czy Milos Zeman. Prezydenturę Vaclava Havla można podzielić na dwa okresy. Pierwszy okres trwał do 1993 roku, kiedy to będąc prezydentem Czechosłowacji brał aktywny udział w transformacji politycznej państw regionu i starał się zacieśniać współpracę regionalną. Po 1993 roku Havel nie przejawiał już takiego zaangażowania w polityce zagranicznej, wiele pisał i mówił o potrzebie powrotu moralności do polityki i obronie wartości demokratycznych.
25 stycznia 1990 roku Vaclav Havel przemawiając w polskim parlamencie podkreślił, że nowy układ sił w Europie to szansa, aby kraje Europy Środkowej zawiązały współpracę i wspólnie kontynuowały integrację z Zachodem. Była to odważna deklaracja. Polska nadal była sojusznikiem ZSRR i z ostrożnością podchodzono do takich planów (Niemcy były wciąż podzielone, obawiano się o gwarancję utrzymania granicy na Odrze i Nysie). Wystąpienie Vaclava Havla uczyniło go głównym inicjatorem współpracy, która doprowadziła do powołania Grupy Wyszehradzkiej. Warto dodać, że Vaclav Havel popierał dążenia Polski do jej udziału w Konferencji 2+4 i również apelował o potwierdzenie jej zachodnich granic.
17. marca 1990 roku Solidarność Polsko-Czechosłowacka (stowarzyszenie skupiające przedstawicieli środowisk opozycyjnych – Karty 77, KSS KOR i "Solidarności") zainicjowała spotkanie prezydenta Václava Havla z przewodniczącym „Solidarności” Lechem Wałęsą. Prezydent Havel przedstawił propozycję wspólnych działań zmierzających do integracji ze Wspólnotami Europejskimi oraz dotyczących przyszłości RWPG oraz Układu Warszawskiego. W trakcie prowadzenia rozmów ujawniły się liczne problemy dwustronne dotyczące Polski i Czechosłowacji. Podczas spotkania pojawiły się pierwsze problemy, m.in. brak uregulowania statusu mniejszości polskiej w Czechosłowacji czy kwestia regulacji celnych.
Do poprawy stosunków polsko-czechosłowackich doszło na szczycie w dniach 12.-15. lutego 1991 roku w węgierskim Wyszehradzie. Wówczas sytuacja geopolityczna zupełnie odmienna. Kraje Europy Środkowej otwarcie zaczęły ubiegać się o integrację z Zachodem. 15. lutego prezydenci: Lech Wałęsa, Vaclav Havel i Jozsef Antall podpisali deklarację, dając tym samym początek współpracy nazywanej odtąd Trójkątem Wyszehradzkim. Współpraca wyszehradzka w czasie prezydentury Vaclava Havla przeżywała zarówno okres największej dynamiki (lata 1991-1993), jak i czas stagnacji (1993-1998). Niemniej jednak Grupa Wyszehradzka była ważną platformą komunikacji liderów państw V4 w czasie, kiedy rozstrzygały się losy włączenia tych państw do struktur Paktu Północnoatlantyckiego oraz Unii Europejskiej. Największym wymiernym sukcesem Grupy Wyszehradzkiej było podpisane 21. grudnia 1992 roku w Krakowie porozumienie o utworzeniu strefy wolnego handlu (CEFTA) między państwami członkowskimi.
Prezydentura Vaclava Havla przybrała pasywny wymiar w momencie, kiedy premierem Czech został jego wieloletni adwersarz - Vaclav Klaus. Havel pozbawiony realnych instrumentów kreowania polityki skupił się na propagowaniu idei integracji europejskiej oraz wzmacnianiu relacji czesko-niemieckich. Jako sprzymierzeniec USA Václav Havel popierał politykę Waszyngtonu i NATO, a w tym bombardowania Jugosławii w 1999 i inwazję na Afganistan w 2001 roku, tym samym zajmując stanowisko zbieżne ze stanowiskiem Warszawy. Dobrym przykładem bezsilności Havla była sytuacja związana z wizytą prezydenta Stanów Zjednoczonych w Pradze 11-12 stycznia 1994 roku. Zgodnie z wyobrażeniami Polski, Słowacji i Węgier miało to być spotkanie regionalne prezydenta USA z przywódcami państw Grupy Wyszehradzkiej. Prezydent Vaclav Havel miał być gospodarzem spotkania jednak rząd czeski, na którego czele stał już wtedy Vaclav Klaus, starał się zmienić charakter tej wizyty. Ostatecznie wizyta odbyła się w formule kompromisowej - była to zarówno wizyta prezydenta USA w Republice Czeskiej jak i spotkanie regionalne.
Po zakończeniu swojej prezydentury Vaclav Havel nie porzucił uprawiania polityki. We wrześniu 2007 roku Havel odbył wizytę w Krakowie, w celu swojej autobiograficznej książki „Tylko krótko, proszę”. Podczas konferencji prasowej na Wawelu, odniósł się do obecnej sytuacji w Polsce i wyraził swoje zaniepokojenie związane z działaniami rządu Jarosława Kaczyńskiego. Co więcej, były czeski prezydent wyraźnie podkreślił, że w Polsce powinny w najbliższym czasie odbyć się wolne wybory przy udziale międzynarodowych obserwatorów.
23 grudnia 2011 roku w Pradze odbył się pogrzeb Vaclava Havla. We mszy wzięli udział liczni szefowie państw i rządów, w tym z Francji - Nicolas Sarkozy i Niemiec - Christian Wulff. Była szefowa amerykańskiej dyplomacji Hillary Clinton wraz z mężem, byłym prezydentem USA Billem Clintonem, szef Komisji Europejskiej Jose Manuel Barroso i przewodniczący Parlamentu Europejskiego Jerzy Buzek. Polskę reprezentowali marszałek Senatu Bogdan Borusewicz i - jako przedstawiciel prezydenta Bronisława Komorowskiego - były prezydent Lech Wałęsa. Tak niezwykle niska ranga polskiej delegacji państwowej na uroczystościach pogrzebowych Prezydenta Republiki Czeskiej Vaclava Havla jest zaskakująca.
Rok 1989 bezspornie oznaczał epokową przemianę również z punktu widzenia relacji czesko-polskich. Vaclav Havel był jedną z osób, która szczególnie na początku lat 90., dażyła do zacieśniania współpracy polsko-czeskiej. Brak rzeczywistych kompetencji władczych prezydenta w Republice Czeskiej oraz koniunktura polityczna w obu krajach znacznie utrudniały mu to zadanie. Mimo, że do dzisiaj słyszymy zapewnienia o świetnej współpracy Pragi oraz Warszawy to brak realnych korzyści wynikających z tego sojuszu jest bardzo widoczny.
Kamil Wlazło
młodszy analityk Zespołu Ekspertów Klubu Jagiellońskiego
