Kapitalizm kontra kapitalizm to książka autorstwa Michela Alberta, francuskiego pisarza i doradcy ekonomicznego francuskich rządów.
Albert wyróżnia dwie odmienne postacie kapitalizmu: model neoamerykański oraz model nadreński (zwany niekiedy nadreńsko-japońskim).
Jakie są cechy szczególne obydwu modeli?
Jeżeli chodzi o model neoamerykański, to posiada on następujące cechy:
- Jest on otwarty na rzesze imigrantów pochodzących niemal z całego świata. Istnieje niewiele restrykcji lub jeżeli one już są, to są wprowadzane na pewien okres. Ponadto duża powierzchnia USA i długość ich granic powoduje, że restrykcje tylko powiększają nielegalną imigrację, którą trudno jest kontrolować. Natomiast osoby z dużym kapitałem intelektualnym są wręcz zapraszane do USA.
- Biedny jest postrzegany jako osoba niezaradna albo leniwa. Często jest postrzegany jako osoba winna własnej biedzie i nieszczęściu. Duże nierówności społeczne są tam akceptowane. Nie ma powszechnego systemu opieki społecznej.
- Nie ma tam także powszechnych ubezpieczeń społecznych. Troska więc o emeryturę zależy od samej osoby. Także wiele osób nie posiada ubezpieczenia zdrowotnego czy przeciwwypadkowego. Państwo nie gwarantuje także dochodu minimalnego.
- Duże rozpiętości płacowe i wyraźna hierarchia są tam powszechnie akceptowane. Pracowników ostro rozlicza się z wydajności i łatwo się ich zwalnia. Łatwo się też ich zatrudnia.
- Mieszkańcy USA są nastawieni na doraźna korzyść i nie oszczędzają długofalowo. Powszechnie natomiast zaciągają kredyty, często konsumpcyjne. USA są finansowane nie z oszczędności własnych obywateli, ale z oszczędności takich państw jak Niemcy i Japonia, a obecnie także Chiny i arabskie kraje naftowe. USA odeszły daleko od swych założycielskich cnót purytańskich.
- W USA jest stosunkowo mało urzędników, zwłaszcza na szczeblu federalnym. Natomiast brak regulacji powoduje, ze firmy i osoby, często aby uzyskać jakieś zadośćuczynienie, muszą wkraczać na drogę sądową. Skutkiem tego, więcej jest obecnie adwokatów niż farmerów. Mamy tu więc do czynienia z niską biurokracją formalną, ale po drugiej stronie istnym „przemysłem prawniczym”.
- W USA banki odgrywają nieznaczną rolę, jeśli idzie o finansowanie gospodarki krajowej. O wiele większą rolę odgrywa giełda, zwłaszcza dla dużych przedsiębiorstw. Wynika to z preferencji krótkoterminowych przedsiębiorstw i ważności dla akcjonariuszy zysków kwartalnych, aniżeli perspektyw długoterminowych.
- W USA dominuje postawa większej ważności akcjonariuszy aniżeli dyrektorów czy menedżerów. Dyrektorzy i menedżerowie są dowolnie odwoływani przez akcjonariuszy wedle ich oceny zarządzania przedsiębiorstwem, de facto sprowadzającego się do oceny zysków kwartalnych.
- Rola przedsiębiorstwa w dziedzinie kształcenia i szkolenia zawodowego ma być możliwie najmniejsza. Dlatego, ze to obciąża firmę bezpośrednimi kosztami długoterminową wydajność, a my nie mamy czasu pracować na długa metę, bo musimy maksymalizować natychmiast.
Natomiast, model nadreński (czy też nadreńsko-japoński), cechuje się przeciwstawnymi do modelu amerykańskiego założeniami:
- Podejście do imigracji jest bardziej złożone. W zasadzie dopuszcza się jej możliwość i jest ona w wielu krajach nadreńskich dość znaczna ( z wyjątkiem Japonii, gdzie jest marginalna). Jest to jednak imigracja znacznie ograniczana różnymi restrykcjami, zwłaszcza od czasu, kiedy imigranci stanowią znaczną część populacji niektórych państw. Najbardziej restrykcyjne podejście mają Niemcy i Austria, które obficie korzystają z pracy gastarbeiterów, ale jak sama nazwa wskazuje, są to tylko goście. Nieznaczna część z nich posiada obywatelstwo tych krajów. Skutkiem tego ich pozycja jest niestabilna. W Anglii, gdzie obywatelstwo łatwo nabyć, jest całkiem inaczej. Stąd Niemcy i Austria nadal gwałtownie się starzeją, natomiast w Wielkiej Brytanii jest to proces w zasadzie zahamowany.
- Biedny jest postrzegany jako ofiara systemu, osoba, której się nie powiodło z różnych przyczyn, w tym także niezależnych od niej. Nie każdy dziedziczy dobrobyt albo ma dobre geny. Dlatego państwo i samorządy powinny wspierać takie osoby i pomagać im. Funkcja organizacji społecznych jest drugoplanowa.
- Istnieją powszechne ubezpieczenia społeczne. Każdy ma prawo do ubezpieczenia zdrowotnego i emerytalnego, natomiast ubezpieczenie przeciwwypadkowe też jest w zasadzie powszechnie wprowadzone dla właścicieli pojazdów.
- Nierówności społeczne nie są dobrze przyjmowane. Dąży się do względnego wyrównywania płac, do najmniejszej możliwie ich rozpiętości. Istnieje silny nacisk na państwo, aby to czyniło. Silna pozycja pracownika względem przedsiębiorców jest też spowodowana silnymi związkami zawodowymi, które nie pozwolą na zbyt słabą pozycję pracownika.
- Mieszkańcy krajów nadreńskich, skandynawskich i Japonii myślą długoterminowo i w tym celu oszczędzają w bankach. Stosunek do zaciągania kredytów jest bardziej wstrzemięźliwy niż w USA. Banki kredytują przede wszystkim przedsiębiorstwa.
- Biurokracja państwowa i samorządowa jest szeroko rozwinięta, co powoduje, że obywatele nie muszą zajmować się wytaczaniem wielu procesów, tak, jak to jest w USA.
- Banki ze środków zaoszczędzonych przez obywateli, finansują przedsiębiorstwa. Pozycja giełdy jest znacznie mniejsza niż za oceanem. Banki i przedsiębiorstwa państwowe są często częścią grup przemysłowo-finansowych lub powiązane w inny sposób wzajemnym akcjonariatem.
- W krajach nadreńskich prawo zabezpiecza pozycję dyrektorów i menadżerów przed „widzi mi się” akcjonariuszy. Często istnieją rady, w których Zarząd i akcjonariusze wspólnie dyskutują o działaniach na rzecz przedsiębiorstwa, tak aby wzmocnić jego pozycję.
- Rola przedsiębiorstwa w dziedzinie kształcenia zawodowego jest na ogół wysoka. Przywiązuje się wagę do jakości wykonywania zadań przez pracowników, między innymi dlatego, że nie jest łatwo ich zwolnić w wypadku nie należytego wykonywania przez nich zadań.
Tak więc, w skrócie, wyglądają charakterystykach dwu kapitalizmów.
Przewagi modelu neoamerykańskiego:
- zakumulowany kapitał powstały po II wojnie światowej w postaci nowoczesnej infrastruktury: lotniska, autostrady, uniwersytety, zakłady przemysłowe (zwłaszcza zbrojeniowe), nieruchomości, a przede wszystkim znaczne aktywa amerykańskich firm poza granicami USA
- bogactwa naturalne – jedne z największych na globie, oraz populacja amerykańska – największa wśród krajów rozwiniętych
- przewaga technologiczna: najlepsi badacze, najlepsi inżynierowie, często wyrwani innym krajom w wyniku drenażu mózgów
- uprzywilejowanie walutowe – dolar służy jako waluta odniesienia jako waluta transakcji międzynarodowych – jest on również głównym pieniądzem rezerwowym, dlatego USA pełna garścią mogą się finansować z dolarów pożyczanych z kont Japończyków, Chińczyków i co bogatszych Arabów
- amerykańska dominacja kulturalna – USA stanowią przedmiot naśladowania dla wszystkich zakątków świata, są utożsamiane z nowoczesnością. Dominacja ta utrzymuje się też poprzez rolę języka angielskiego w kontaktach międzynarodowych.
- prestiżowe uniwersytety (Harvard, Yale, Stanford, Berkeley, MIT) ściągają najlepszych badaczy i wykładowców oraz wydają najwięcej publikacji naukowych, których oddziaływanie ma znaczenie światowe
- środki masowego przekazu: w dziedzinie telewizji oraz kina amerykański przemysł oraz amerykańskie wzory po prostu narzuciły się w całym świecie.
Problemy kapitalizmu neoamerykańskiego i samych USA:
- degradacja przestrzeni publicznej, zwłaszcza w dużych miastach, obecność śmieci na ulicach
- degradacja przestrzeni społecznej – pierwsze miejsce w dziedzinie przestępczości i narkotyków, a ostatnie, jeśli chodzi o szczepienia oraz frekwencję wyborczą – wśród krajów rozwiniętych
- zjawisko pracującej biedoty, a nawet pracujących bezdomnych
- milion osób odbywających karę więzienia, drugi najwyższy wskaźnik po RPA
- powszechna nieufność, barykadowanie się, kult zamkniętych osiedli, rozpowszechnianie się dzielnic etnicznych
- dualizm bogatych i biednych, szczególnie w dużych miastach biedni (w większości Murzyni i Latynosi) posiadają pozycję, jak biedni z krajów Trzeciego Świata
- obrazki, jak z krajów Trzeciego Świata: mini-slumsy w sąsiedztwie willi, ogonki bezrobotnych na chodnikach w otoczeniu luksusowych sklepów, bezdomni na załomach bram, wypatroszone pojemniki na śmieci
- ekspansja prywatnego sektora bezpieczeństwa – powszechność firm ochroniarskich i broni palnej
- liczba wstrzymujących się w wyborach sięga 2/3 elektoratu – wyłączają się przy tym niemal całkowicie najniższe kategorie społeczne
- mimo, że system szkół wyższych jest najlepszy na świecie, to poziom szkolnictwa podstawowego i średniego jest bardzo niski. Po ukończeniu 16. roku życia większość Amerykanów nie kontynuuje już nauki. 40% Amerykanów nie wie, gdzie jest Europa. 40% Amerykanów wstępujących do collegów nie potrafi płynnie czytać. Jako jeden z nielicznych krajów rozwiniętych USA mają też do czynienia z realnym analfabetyzmem. Uczniowie w USA rzadko kiedy się uczą więcej niż godzinę dziennie, natomiast trzy godziny poświęcają na telewizję.
- USA przeznaczają 10% PKB na opiekę zdrowotną (łącznie wydatki państwowe i prywatne, a mimo to 40 mln Amerykanów nie ma ubezpieczenia zdrowotnego.
- Śmiertelność niemowląt jest bliska 10 promili – to średnio 2 razy więcej niż w większości krajów rozwiniętej i więcej niż w państwach posocjalistycznych.
- 10% młodych dziewcząt (w wieku 15-19 lat) zachodzi w ciążę
- W wielu amerykańskich miastach przemysł przestał właściwie istnieć z powodu negatywnego otoczenia społecznego i większej wydajności za granicą. Było to także spowodowane krótkoterminową perspektywą wielu akcjonariuszy, którzy oczekiwali natychmiastowych zysków, te natomiast nie nadchodziły. Przemysł amerykański w takich warunkach nie może się łatwo rozwijać i planowac długoterminowo, zwłaszcza, ze na giełdach rządzą emocje i często dochodzi do panikarskich zachowań, w wyniku których notowania przedsiębiorstw niebezpiecznie dołują. Przemysł, który musi działać racjonalnie nie może się poddawać emocjom nierozgarniętych inwestorów.
- bezprecedensowe deficyty – budżetowy i handlowy
- największy w świecie dług publiczny i to finansowany w coraz większej mierze przez inne kraje
Wraz z rozpowszechnianiem się modelu neoamerykańskiego na kraje europejskie europejskich latach 80. i 90., doszło w nich do podobnych zjawisk, jak te w Ameryce, ale oczywiście w dużo mniejszej skali. Niemniej pewne problemy zostały w Europie zapożyczone. Pewne natomiast problemy modelu nadreńskiego, charakterystyczne dla niego, utrwaliły się, wśród nich:
- zależność dużych grup (zwł. imigrantów) od pomocy społecznej
- dość wysokie od lat 80. bezrobocie, choć nie we wszystkich krajach
- zbyt mocna waluta, którą obecnie jest euro, a wcześniej była nią marka, która poprzez system powiązań oddziaływała też na inne waluty
- bardziej zaawansowane starzenie się społeczeństwa (widoczne zwłaszcza w Japonii, Niemczech i Austrii)
Jednakże system nadreński posiada wiele dobrych cech:
- dość wysoki poziom nauczania i przywiązania do jego jakości
- niższe niż w USA wydatki na zdrowie, ale powszechnie dostępne
- wyższy poziom bezpieczeństwa
- niższy poziom ubóstwa
- wysokie uczestnictwo w wyborach
- negocjacyjny tryb ustalania polityki ( często: długofalowy)
- wysoki poziom oszczędności w bankach
- niższa śmiertelność niemowląt
- równowaga bądź nadwyżka handlowa
- deficyty budżetowe, na ogół mniejsze niż w USA
Literatura: M. Albert, Kapitalizm kontra kapitalizm, Signum, Kraków 1994.
A gdzie znajduje się Polska?
