Zasługi Dmowskiego dla kształtowania świadomości narodowej są niepodważalne, stąd tytuł niejako przeciwstawiający tę postać idei polskości może budzić zdziwienie.
Czy jednak POLSKOŚĆ należy jednoznacznie utożsamiać z Dmowskim? Warto się nad tym zastanowić.
Czym jest polskość i jak opisać Naród Polski - są na tym tle różnego rodzaju wątpliwości, które wcale nie zostały wyjaśnione do tej pory, zaś obiegowe opinie i poglądy budzą szereg zastrzeżeń. Tu warto przypomnieć artykuł prof. Bielenia "O pułapkach charakteru narodowego", w którym poddano krytyce szereg "powszechnie obowiązujących" przekonań.
Ponieważ ta notka ma tylko nakierować myśl na wskazany temat, chcę tu przedstawić pogląd na temat myśli Dmowskiego w tym zakresie. Otóż Dmowski swoje rozumienie Narodu Polskiego wytworzył na bazie obserwacji życia i zwyczajów polskich tamtego okresu. W tym jego największa zasługa, że dostrzegł tę polską odrębność, ale i spójność w odniesieniu do ludności zamieszkującej w państwach podległych różnym władztwom, i że Polacy bronili swej odrębności mimo nacisków zaborców.
W czym Dmowski upatrywał źródeł polskiej odrębności?
W sposobie życia, zwyczajach, języku, ale też pewnej odrębności genetycznej. Jako czynnik wspomagający polską odrębność widział w Kościele Katolickim ( uważano go za deistę, ale w późniejszym okresie nie przeciwstawiał się KRK).
Można powiedzieć, że te poglądy odpowiadają idei narodowej, gdyż w narodzie doszukują wartości uzasadniających budowę odrębności państwowej.
I w tym ujęciu tkwi błąd, który nie pozwala wyjaśnić choćby przypadków konwersji na polskość osób z innych krajów.
Tu istotne okazuje się być stanowisko cywilizacyjne: CYWILIZACJA KREUJE NARÓD. NIGDY ODWROTNIE.
Przekładając to na inne ujęcie, to wartości cywilizacyjne kultywowane wśród danej grupy ludzi tworzą naród.
Dlatego, aby określić czym jest Naród Polski, trzeba cofnąć się do czasu kształtowania się zasad współżycia w I RP, a i to z uwzględnieniem wcześniejszych tradycji słowiańskich.
Naród, który obserwował Dmowski, był kontynuatorem polskiej myśli społecznej, gdzie np. elity (szlachta) były zobowiązane do dbałości o dobro tych, którym przewodzili. Taka rola elit dalej jest oczekiwana w polskim społeczeństwie.
Ten model stosunków społecznych dalej charakteryzował polskie społeczeństwo w tamtym czasie. Dwór szlachecki (ziemiaństwo) było krzewicielem oświaty i stosowania nowych technik uprawy ziemi wśród chłopów.
Ale ten model ulegał erozji, gdzie czynnikami były naciski zaborców z jednej strony, ale też i pojawienie się wśród ziemiaństwa elementu obcego, zwłaszcza żydowskiego, po Powstaniu Styczniowym, który już nie miał tradycji świadczenia opieki nad okoliczną ludnością. Aby podołać wyzwaniom Dmowski dążył początkowo do połączenia ludności polskiej w jedną strukturę organizacyjną z odrębnością umożliwiającą zachowanie cech polskich. Widział to w ramach Cesarstwa Rosyjskiego.
Można powiedzieć, że na tym zakończyła się innowacyjność koncepcji Dmowskiego. Bo to, że włączył się w odbudowę niepodległej państwowości polskiej wynikało z faktu rewolucji w Rosji. (Być może jestem tu zbyt surowy w ocenie).
Konkludując. Dmowski doszedł do przekonania, że dotychczasowe warunki nie odpowiadają polskim aspiracjom i aby sprostać wyzwaniom przyszłości konieczna jest odbudowa państwa polskiego. Wadą tego rozwiązania jest to, że chciał oprzeć się na dotychczasowej elicie - szlachcie, gdzie uzupełnieniem będzie inteligencja, ale bez podważania istniejącej struktury społecznej.
I to jest największa niespójność. W tamtym czasie zatarciu uległy egalitarne zasady Rzeczypospolitej, a istniało przekonanie o konieczności uznawania hierarchiczności. Taką też strukturę miał KRK - będący wg Dmowskiego czynnikiem wspomagającym polskie tradycje, aż do utożsamienia polskości z katolicyzmem.
Efektem było wycofanie się z prób ustanowienia polskiej idei współżycia i dostosowanie aspiracji narodowych do życia "pod parasolem" ideologii KRK. Następstwa tego widać w ukierunkowaniu ruchu narodowego na nacjonalizm o podłożu genetycznym, poczucie wyższości i antysemityzm ekonomiczny; to wynik ideowej niezdolności zaakceptowania Żydów jako części wspólnoty Rzeczypospolitej. (Inna sprawa, że to Żydzi dążyli do zachowania swej odrębności i wrogo traktowali wspólnotowość).
Dalsze prace Dmowskiego nie przyniosły nowych rozwiązań; można powiedzieć , że nie poradził sobie z odrzuceniem hierarchiczności w idei życia społecznego.
Jego następcy i kontynuatorzy nawet nie doszli do przekonania o konieczności odnowy zasad współżycia społecznego.
Taka zaś myśl jest widoczna u Piłsudskiego, ale to już odrębny temat. Można tylko nabyć przekonania, że chyba to jeszcze nie był czas na dokonanie tak głębokich przemian w organizacji struktur społecznych.
