Obecną sytuację w polskich szkołach dobrze znamy: lekcje etyki funkcjonują w nich jako alternatywa dla lekcji religii. Niejednokrotnie możemy spotkać się z głosami stwierdzającymi, że nawet w tej roli etyka funkcjonuje źle: jest sporo szkół, w których nie ma możliwości wyboru. Moim zdaniem należy wprowadzić etykę jako przedmiot obowiązkowy, niezależny od lekcji religii. Równocześnie sama religia powinna pozostać w szkołach.
Obowiązkowa etyka ma kilka zasadniczych zalet. Po pierwsze, formacja etyczna pomoże w kształceniu i wychowaniu ucznia do bycia podmiotem w budowanych przez niego relacjach międzyludzkich. Należy przełamać przekonanie, że w szkole najistotniejsze są przedmioty dające czystą wiedzę, zaś przedmioty skłaniające do refleksji nad zasadami własnego postępowania (przede wszystkim te dwa: religia i etyka) są nieistotne. Każdy uczeń funkcjonuje i będzie musiał funkcjonować w społeczeństwie. Każdy będzie musiał podejmować decyzje, i aby mógł je odpowiedzialnie podejmować, szkoła powinna uprzednio przygotować go do tego poprzez konfrontację z dorobkiem refleksji etycznej, w wyniku której będzie mógł formować swój światopogląd. Intelektualny fundament etyczny może ukształtować się w spotkaniu i konfrontacji z różnymi systemami etycznymi; dzięki nim bowiem przyjmuję pewien racjonalny sposób patrzenia, zarazem zdając sobie sprawę, dlaczego jest on właśnie taki.
Co więcej, obowiązkowa etyka wywrze pozytywny wpływ na rozwój polskiej demokracji. Największym i najrzadziej dostrzeganym kryzysem polskiej polityki jest to, że my, Polacy, przestaliśmy umieć ze sobą rozmawiać. Skądinąd, dokonuje się to ku uciesze mediów – dość wspomnieć, jak “Gazeta Wyborcza” uczyniła z sierpniowych happeningów pod Pałacem Prezydenckim, opartych na skrajnej wrogości wobec ludzi inaczej myślących (patrz: krzyż z puszek po Lechu), ważne wydarzenie na drodze wzrastania do “nowoczesnego, świeckiego państwa”. Jest to tylko kolejny z szeregu argumentów na rzecz tezy, że media ani nie wychowają, ani nie wykształcą obywateli, ponieważ jedynie wdrażają ich w świat konfliktu, w którym z przeciwnikiem można zrobić wszystko pod warunkiem, że robią to “nasi”. Szkoła powinna odgrywać ważną rolę w kształtowaniu postaw obywatelskich, a istotnym czynnikiem wspomagającym powinny być lekcje etyki, których część powinna być poświęcona na naukę sztuki dyskusji.
Na poziomie liceum lekcje etyki powinny być ściśle powiązane z lekcjami filozofii. Wydaje się, że najlepszym rozwiązaniem byłoby nauczanie przez trzy lata i jednej, i drugiej, każdej raz w tygodniu, przez tego samego nauczyciela. Etyka nigdy nie funkcjonuje w izolacji, rozważania etyczne zawsze czerpią z filozofii bytu czy teorii poznania. Przykładowo, o etyce tomistycznej nie możemy myśleć poza kontekstem tomistycznej filozofii bytu. Podobnie nie jest tak, że na ukształtowanie się etyki Kanta nie miała wpływu jego krytyka poznania. Uczniowie powinni móc śledzić te związki, aby docierać do korzeni światopoglądów. Bez tego szkoła nie może ich przygotować do pogłębionej refleksji nad otaczającą ich rzeczywistością.
Obowiązkowa etyka jest jednym z tych postulatów, który może zjednoczyć wokół siebie całą scenę polityczną, a także znaczną część polskich obywateli zaangażowanych w życie publiczne. Kształcenie etyczne w szkołach może przyczynić się do rozwoju polskiej demokracji. Etyka jest ważna, ponieważ także w czasach dominacji czystej wiedzy pytanie o to, jakim chcę być człowiekiem, nie straciło na aktualności. W dodatku, trudno jest wskazać jakieś poważne przeciwskazania, które miałyby nas powstrzymać przed obowiązkową etyką w szkołach.
Tomasz Herbich
