Zapraszam Szanownych Czytaczy w każdy pierwszy poniedziałek miesiąca na podróż w czasie, związaną z historią, ekonomią, architekturą i szeroko rozumianym pięknem. Rzecz dotyczy listów zastawnych, od 1770 r. do współczesności - interesującego narzędzia finansowania działalności gospodarczej. Dzisiaj odcinek siódmy.
Część szósta tu..
Emitenci listów zastawnych na terenach
należących obecnie do Polski
na przykładzie Pommersche Landschaft
Pod rządami króla Fryderyka II Wielkiego w poszczególnych prowincjach Prus powstawały instytucje umożliwiające pozyskiwanie pożyczek hipotecznych przez szlachtę, co owocowało rozwojem gospodarczym, a także przyspieszeniem obiegu pieniądza. Pierwszą taką instytucją było Śląskie Ziemstwo Kredytowe powstałe w 1770 r., a kolejną Pommersche Landschaft (Pomorskie Ziemstwo Kredytowe), powstałe dzięki zainteresowaniu szlachty pomorskiej, która zgłosiła swoje potrzeby królowi przez delegację kierowaną przez Heinricha Adriana hr. von Borcke. Król Fryderyk II Wielki zatwierdził 13 marca 1781 r. Pommersche Landschafts-Reglement (statut Ziemstwa Pomorskiego). Już w tym samym roku Ziemstwo Pomorskie rozpoczęło emisję listów zastawnych oprocentowanych na 4%.
Obszar Ziemstwa obejmował początkowo część Pomorza, która była pruska w momencie powstania Ziemstwa, tj. w 1781 r. Był to obszar Hinterpommern (Pomorza Tylnego) oraz Altvorpommern (Stare Pomorze Przednie). Ziemie Neuvorpommern (Nowego Pomorza Przedniego), uzyskanego przez Prusy w 1815 r. na mocy kongresu wiedeńskiego od Szwecji, zostały włączone w obszar działalności Ziemstwa dopiero w 1871 r. Jednocześnie powiat Dramburg (Drawsko Pomorskie), będący częścią Pomorza należał zawsze do jurysdykcji Kur- und Neumärkische Ritterschaftlichen Kreditinstitut.
Członkostwo w Ziemstwie było obowiązkowe dla właścicieli dóbr ziemskich. Właściciele nieruchomości w każdej dzielnicy wybierali delegatów okręgowych. Ogół deputowanych tworzyło General-Landtag (Sejm Generalny) zwoływany tylko w razie potrzeby, który powoływał dyrekcję Ziemstwa. Z kolei tzw. Komitet, który składał się z jednego przedstawiciela z każdego departamentu, spotykał się co najmniej raz w roku.
Kierownictwo Ziemstwa Pomorskiego obejmowało Dyrekcję Generalną z siedzibą w Szczecinie oraz cztery departamenty. Dyrekcja Generalna składała się z dyrektora, dwóch radnych, będących właścicielami ziemskimi, zatrudnionych w niepełnym wymiarze godzin oraz syndyka, będącego szefem administracji. Pierwszym głównym dyrektorem Ziemstwa, w latach 1781 – 1807, był von Eickstedt, a ostatnim, w latach 1931 – 1945, Gerhard Flieβbach.
Obszar działalności Ziemstwa podzielony był na cztery departamenty. Miały one siedziby w Pasewalk (przeniesione w 1871 r. do Anklam), Stargardzie, Treptow an der Rega (Trzebiatów) oraz w Stolp (Słupsk). Struktura osobowa dyrekcji departamentu była identyczna ze strukturą Dyrekcji Generalnej.
Nadzór nad Ziemstwem sprawował komisarz królewski, a od 1919 r. komisarz państwowy. Pierwszym komisarzem królewskim był wielki kanclerz Johann Heinrich von Cramer. Po nim komisarzami byli nadprezydenci prowincji. Od 1933 r. funkcję komisarza państwowego w Ziemstwie pełnili wiceprezydenci prowincji.
W ramach Gleichschaltung (ujednolicania prawa niemieckiego) w 1934 r. Sejm Generalny oraz Komitet zostały zastąpione przez Preußischen Staatsministerium ernannten Landschafts-Ausschuss (Komitet ds. Ziemstwa powołany przez pruskie ministerstwo stanu), a wcześniejsze rozporządzenia zastąpiono nową konstytucją Ziemstwa.
Działalność Ziemstwa Pomorskiego zakończyła się w 1945 r. wraz z okupacją Pomorza przez Armię Czerwoną. W późniejszych latach, zarówno w NRD, jak i w PRL, nie istniała ekonomiczna potrzeba istnienia takiej instytucji.
Siedziba Ziemstwa
Reprezentacyjny budynek Dyrekcji Generalnej Ziemstwa Pomorskiego wzniesiono w latach 1893–1895 na Paradeplatz (obecnie al. Niepodległości 40). Projektantem gmachu był szczeciński architekt Emil Drews. W budynku oprócz Ziemstwa siedzibę miał bank hipoteczny. Budynek z monumentalną, bogato zdobioną fasadą ma dwa skrzydła boczne różnej długości. Środkowy ryzalit budowli, z balkonem zdobionym rzeźbami rycerza z mieczem i rolnika, wieńczy wsparty na kolumnach tympanon, z dziewięciopolowym herbem Księstwa Pomorskiego oraz gryfem trzymającym tarczę z inicjałami króla pruskiego Fryderyka II. Elewacja parteru i pierwszego piętra jest boniowana. Okna opinają bogato zdobione opaski. Pomieszczenia budynku zachowały do dzisiaj historyczny wygląd i bogate zdobienia. Po II wojnie światowej w pałacu mieściły się instytucje bankowe: Pocztowa Kasa Oszczędności, później – Powszechna Kasa Oszczędności, a także Zespół Szkół Ekonomicznych. Budynek obecnie należy do Akademii Sztuki.
Szczecin, al. Niepodległości 40. Budynek Generalnej Dyrekcji Pomorskiego Ziemstwa. Zdjęcie współczesne Źródło: By Kapitel – Praca własna, Domena publiczna, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=590717
Na głównej ilustracji: 3,5% list zastawny Pomorskiego Ziemstwa Kredytowego na 1000 talarów wystawiony w Stargardzie w 1855 r. List pisany ręcznie na pergaminie, obciążający zapisem hipotecznym dobra we wsi Kłodzino (Kloxin). 4 pieczątki, ponadto ślad tłoczonej pieczęci.
7% list zastawny Pomorskiego Ziemstwa Kredytowego na 2000 złotych marek z 24 lutego 1927 r., wystawiony w Szczecinie
4,5% list zastawny Pomorskiego Ziemstwa Kredytowego na 3000 RM z 1 czerwca 1940 r., wystawiony w Szczecinie
Więcej na ten temat można przeczytać w książce Wilczek M.T.: Emitenci listów zastawnych na ziemiach polskich (1770 – 2020). Instytucje, ludzie, siedziby, finanse, Mikołów-Kamionka 2021. Książka dostępna jest w katowickiej księgarni LIBER, na Allegro lub przez kontakt z autorem bloga.
Źródła:
https://zp.pl/szczecin-palac-ziemstwa-pomorskiego,artykul_1_378_0_30
Przewodnik po Szczecinie, Wydawnictwo 13 Muz, Szczecin 1999.
Ziemer G.: Die Pommersche Landschaft, „Baltische Studien” Band 51 N.F., 1965.
Zapraszam na ostatnią część cyklu 7 marca o 20.00.
