ŚPIEWAK: Pięć tez po lekturze "Złotych żniw"

Paweł Śpiewak

Pięć tez po lekturze „Złotych żniw”

1.

Ta książka wywołała we mnie przerażenie i lęk. Podłość, zdrada, chciwość, szantaż, nienawiść były wszędzie. Żaden Żyd nie mógł czuć się za życia bezpieczny. Po śmierci czekała jeszcze jego/jej ciało „obróbka” przez kopaczy i hieny cmentarne. Zagrożeniem jawnym byli Niemcy, zagrożeniem skrytym byli liczni Polacy. Nie było patentu na ocalenie i przetrwanie, raczej przeżycie było cudem.

2.

Autorzy książki nie podjęli własnych badań historycznych. Nie wnikali w poszczególne wydarzenia, nie badali motywów ludzkich zachowań, nie analizują postaw wobec Szoah, nie przeprowadzili elementarnych badań społecznych, terytorialnych. Nawet opis najważniejszego w książce zdjęcia, zadowolonych z siebie hien spod Treblinki, wydaje się nietrafny. Przytaczają znane już relacje na temat losu Żydów i ich dóbr publikowane głównie po polsku. Większość analiz jest wtórna. W sposób niedostateczny sięgają do podobnych przypadków z okupowanej Grecji czy Francji. Nie prowadzą badań porównawczych. Jest to poważnym uchybieniem. Piszą kolejny moralitet, oskarżający głównie Polaków o to, że z ich rąk zginęło w czasie wojny więcej Żydów niż Niemców. Teza mocna, choć zgadzam się w pełni z wnioskami Marcina Zaremby (recenzja w GW, 15 I 2011), który pytał, czy ogólne przesłanie książki nie traci na tej jednostronności zarzutów i uproszczeniu obrazu wojny i powojnia.

3.

Kto jest w istocie – czy być powinien – przedmiotem oskarżenia? Na kogo spada wina? Te pytania zdają się być najważniejsze. Przed trybunałem stają w pierwszej kolejności rodacy, ostrzący kosy na Żydów, wyrywający im dobytek, dobijający w lesie, wydający Niemcom za woreczek cukru. Ale takie postawienie sprawy jest zbyt ogólnikowe, budzi niepokój i niezadowolenie. Bo jakże tak hurtowo obwiniać, bez niezbędnej staranności i rzetelności, bez argumentów obrony? Historyczna wina spada na Niemców. Gdyby nie zaczęli wojny, gdyby… – wiele jest takich zdań. Z pewnością Niemcy mordowali i zachęcali do zbrodni. W niektórych krajach czy regionach wręcz organizowali lokalne formacje morderców. Tak było na Łotwie, na Litwie, na Ukrainie, w Chorwacji. Mieli dość wspólników w zbrodni. Niemcy doprowadzili do ludobójstwa, a wojna wywołała biedę, głód, demoralizację, pogardę dla życia ludzkiego, zniszczyła porządek etyczny i prawny. Czasem ten wymiar sprawy umyka w analizach obu socjologów. Możemy też mówić, wina tkwi w samej naturze ludzkiej. Musi być w niej tyle zła i niegodziwości, że w trudniejszych czasach wylewa się z niezwykłą siłą.

4.

Myślenie o winie i odpowiedzialności jest niezbędne, choć niewiele lub zgoła nic z niego nie wynika. Natury ludzkiej nie zmienimy. Każda zbiorowość w sytuacjach skrajnych będzie przechodziła przez podobne choroby, dotknie ją zezwierzęcenie. Nie ma takiej idei, takich zaklęć, które obronią ludzi przed okrucieństwem. Nie ma dobrej recepty na zło. Polacy jako zbiorowość nie są tu ani lepsi, ani gorsi od innych nacji.

5.

Pozostaje jeszcze jedna kwestia, która w książce nie jest dyskutowana. Zawarta jest po części w biografii rodzinnej Jana Tomasza Grossa i w historiach wielu Polaków. Matka Grossa, o ile wiem, wchodziła w skład Komendy Głównej AK. Jego ojciec, polski Żyd, przez całe życie cierpiał z powodu antysemityzmu. Wniosek z tego nieprosty. Nasz obraz wojny i tym samym zbiorowej tożsamości wyznacza zbrojny i cywilny opór przeciw okupacjom Polski. Jesteśmy dumni z naszego państwa podziemnego, z żołnierzy podziemia. Ten w sumie inteligencki obraz historii przełamuje się w tej książce z inną, ukrytą przed nami, wizją tożsamości wyznaczonej właśnie przez szmalcowników, kopaczy, szantażystów, cwaniaków. Grossowie pokazują ową drugą, straszną biografię narodową. O niej nie wolno nam zapominać.

* Paweł Śpiewak, profesor socjologii, członek redakcji „Kultury Liberalnej”.

TEMAT TYGIDNIA,

„Kultura Liberalna” nr 109 (6/2011) z 8 lutego 2011 r.