Na zachód od słynnej osady kultury łużyckiej w Biskupinie w epoce wikingów (VIII w. – XI wiek) funkcjonowało kilka umocnionych grodów i średniowieczna tzw. "wioska wczesnopiastowska". Tu właśnie podczas badań archeologicznych odkryto wykonaną ze srebrnej blachy kaptorgę (pogański pojemnik na amulety). Ową kaptorgę ozdobiono wytłoczonym z blachy wizerunkiem splecionych ze sobą szyjami dwóch mitycznych kozłów boga Thora - Tanngrisnira i Tanngnjóstra. Wyobrażenie tych zwierząt na kaptordze otacza charakterystyczny skandynawski magiczny ornament „wilczych zębów”, umieszczanych często na brakteatach (medalionach) z wyobrażeniami skandynawskich bogów. W terminologii archeologicznej „kaptorga” to niewielki blaszany pojemnik, który wykonywano najczęściej z metali kolorowych – srebra, brązu, rzadziej cyny, który był elementem kolii lub też odrębną zawieszką.
Skandynawski bóg Thor był patronem burz i błyskawic, był także najsłynniejszym wojownikiem ze skandynawskiego boskiego Panteonu. Walczył on z gigantami o utrzymanie równowagi w kosmosie nordyckiego świata przy pomocy swego boskiego młota (nazywanego mjölnir). Na wojenne wyprawy wyjeżdżał on na swym boskim rydwanie ciągnionym przez wspomniane dwa mityczne kozły Tanngrisnira i Tanngnjóstra. Podczas burz Thor swym młotem wywoływał grzmoty, lub też były one odgłosem toczącego się owego rydwanu w koźlim zaprzęgu. Miniaturowe zawieszki - młotki boga Thora nie były w Polsce Piastów rzadkością. Taki właśnie wykonany z brązu talizman odkryto m.in w 1951 r. na Grodzisku w Tumie pod Łęczycą. Drugi tego typu okaz znaleziono w grobie szkieletowym w Siemiatyczach koło Gostynia w Wielkopolsce. Z kolei wykonany ze srebra młotek boga Thora odkryto na Pomorzu, w Łukowej koło Słupska.
Para kozłów boga Thora z siedziby możnowładczej w Tissø koło Kalundborga w Danii. Tissø można śmiało nazwać „duńską Lednicą” (zarówno w przypadku Lednicy, jak i Tissø, w pobliskich jeziorach odkryto miejsca składania ofiar (w postaci zdobycznej broni) skandynawskim bogom). Fot. Muzeum Narodowe w Kopenhadze, Domena Publiczna
Mieszkańcy osady wczesnośredniowiecznej w Biskupinie w epoce wikingów nosili w katorgach różnego rodzaju magiczne amulety – wysuszone rośliny, wosk, kawałeczki kości, ziarna zbóż, fragmenty tkanin czy też szklane paciorki. Przechowywanie takich przedmiotów w kaptorgach i noszenie ich na szyi, wynikało z przedchrześcijańskiego systemu wierzeń i wiary w moc magicznych amuletów – "chroniły" one przed złymi duchami, klęskami, chorobami i "odpędzały zło". W epoce wikingów, bogato ornamentowane srebrne kaptorgi były także elitarnym elementem zdobniczym stroju, wyrazem najwyższego statusu społecznego ich skandynawskich posiadaczek.
Wykonana ze srebra kaptorga z kozłami boga Thora z Biskupina z okresu wikińskiego. Fot. Muzeum Archeologiczne w Biskupinie
Jak pisze Agata Szyber: „Moc zawieszek [kaptorg] przejawiała się zapewne w ukrytej w jej wnętrzu zawartości”. W kaptorgach odkrytych na cmentarzysku wikingów w Lutomiersku pod Łodzią zachowały się ślady „nieokreślonej substancji pochodzenia organicznego”. Z kolei kaptorgi z cmentarzyska w Poznaniu Śródce zawierały nasiona prosa zwyczajnego Panicum miliaceum oraz włośnicy beru Septaria italica. Co ciekawe, szwedzkie słowo läkare "lekarz" wywodzi się ze staroskandynawskiego læknir „uzdrowiciel” (lækna „uzdrawiać”, szw. lek „mędrzec”). Jedną ze sfer działalności läkare było ziołolecznictwo. Jak wskazują dowody językowe, w tamtych czasach szczególna rola uzdrowicieli - läkare, nie ograniczała się jedynie do społeczeństw skandynawskich. Według XX-wiecznego językoznawcy Maxa Vesmera, słowo "lekarz" języki słowiańskie oraz język litewski (lěkorus), przyjęły właśnie od wczesnośredniowiecznych Skandynawów. Słowo to w formie bardzo zbliżonej do szwedzkiego läkare występuje do dziś w większości języków słowiańskich – przykładowo w języku czeskim jako lékař, a słowackim lekár. Liekar (лекарь) było w przeszłości określeniem lekarza również w Rosji.
1 - srebrne kaptorgi z okresu wikińskiego znalezione w skarbach, 2 - kaptorgi z brązu znalezione w punktach osiedleńczych, 3 - srebrne kaptorgi znalezione w grobach. Za: Sebastian Brather, 2008
Autorka książki "Vikings: Exploring Ancient Civilizations" - Tracey Ann Schofield podaje, że z dziko rosnących roślin wikingowie przygotowywali podstawowe lekarstwa: czerwoną koniczyną oczyszczano krew, pokrzywami poprawiano krążenie, komosą śmierdzącą - leczono owrzodzenia, świetlik był lekiem na infekcję oczu, korą wierzby leczono reumatyzm, a żmijowiec stosowano na ukąszenia przez żmije. Dzięki skandynawskim sagom wiemy, że läkare nie tylko posługiwali się ziołolecznictwem, ale byli także znawcami zaklęć i próśb do bogów zapisywanych przy pomocy pisma runicznego. Dla wikingów, los człowieka, także stan jego zdrowia, były uwarunkowane religijnie – jeżeli ktoś z oddaniem oddawał cześć skandynawskim bogom - w rozumieniu Skandynawów, bogowie ci odwdzięczali się ochroną przez zranieniem w boju, czy też chorobą. W odróżnieniu od medycyny z kręgu kultury śródziemnomorskiej, sztuka uzdrawiania u wikingów opierała się głównie na takich właśnie religijnych przesądach.
Odkrycie kaptorgi z wyobrażeniem kozłów boga Thora to nie jedyne charakterystyczne wikińskie znalezisko z wczesnośredniowiecznego Biskupina. W roku 1939, podczas badań obwałowań na półwyspie Jeziora Biskupińskiego odkryto bogato ornamentowaną rogową rękojeść składanego sierpa wikińskiego jeźdźca. Archeolog Mariusz Błoński wskazuje, że ta wykonana w skandynawskim stylu Borre rękojeść z przełomu X i XI w., w zakresie ornamentyki ma wyraźne analogie na Wyspie Wolin, a także kolonizowanych przez wikingów północnych wybrzeżach Morza Irlandzkiego oraz na Mazowszu. Ten styl ornamentyki Borre czasem jest zwany zachodniowikińskim (ang. West Viking Style). Uważa się, że owe sierpy były standardowym elitarnym wyposażeniem wikińskich jeźdźców – służyły one do zbierania roślinnej karmy dla konia w podróży. Jak pisze wybitny znawca ornamentyki wikingów, James T. Lang, charakterystyczny dla epoki wikingów ornament plecionkowo-łańcuchowy został wprowadzony na ziemie polskie (Wolin) przez Duńczyka, który wcześniej wytwarzał podobne ornamentowane przedmioty na Wyspach Brytyjskich („Viking-Age Decorated Wood. A Study of its Ornament and Style”). Na stanowisku archeologicznym w Biskupinie odkryto także jeszcze jeden, niekompletny egzemplarz podobnego sierpu. Pochodził on zapewne z biskupińskiej pracowni wikińskiego rzemieślnika – nie miał jeszcze na swojej powierzchni wyrzeźbionego ornamentu (Rajewski 1948, fig. 4).
Miejscowość Chełm Drezdenecki do roku 1945 nosiła wybitnie skandynawską nazwę Holm. Ta położona nad Starą Notecią koło Drezdenka miejscowość zasłynęła na początku XX wieku z powodu odkrycia tutaj skandynawskiego skarbu z XI wieku, zawierającego komplet srebrnych, wikińskich przyborów toaletowych. Jest to jedyne takie znalezisko poza Skandynawią, jego najbliższą analogią jest skarb z XI w. z miejscowości Hejde na Gotlandii. Prócz tego kompletu w skarbie znajdowała się również kolejna na ziemiach polskich kaptorga z parą kozłów boga Thora oraz wykonany ze srebra typowy skandynawski łańcuch zakończony głowami smoków. Waga skarbu to 1176 g
Współczesna replika kaptorgi z kozłami boga Thora ze "skarbu wikinga" z Chełmu Drezdeneckiego. Wikimedia commons
Srebrne przedmioty z Chełma Drezdeneckiego zostały odkryte w glinianym naczyniu w roku 1908, podczas usuwaniu korzeni drzew, przez pracujących w tutejszym majątku polskich robotników. Majątek Chełm (Holm) koło Drezdenka był położony na wzgórzu między Starą Notecią a głównym korytem Noteci. Wzgórze to w przeszłości stanowiło wyspę na rzecznych rozlewiskach, stąd tradycyjna nazwa Holm (skand. "Wyspa").
Odkryty w Chełmie/Holmie unikatowy w skali europejskiej komplet srebrnych przyborów toaletowych był tak bardzo skandynawski, iż władze PRL zdecydowały się posłużyć cenzurą, by w kontekście odkryć z Chełmu/Holmu przemilczeć jego obecność w skarbie, i wymieniać wyłącznie znalezione tu kaptorgi z wyobrażeniami zwierząt, które kolanem upchnięto do kategorii „słowiańskie”. Jednak wyobrażenie dwóch kozłów splecionych szyjami na kaptorgach jest znakiem rozpoznawczym ich właścicieli – wikingów, wyznawców skandynawskiego boga Thora.
Odkryty w Chełmie/Holmie unikatowy w skali europejskiej, pokryty ornamentem plecionkowym wikiński komplet srebrnych przyborów toaletowych
Spektakularnym odkryciem okazało się odnalezienie w grobie kobiecym na elitarnym cmentarzysku w Dziekanowicach koło Lednicy w Wielkopolsce, kolii złożonej ze skandynawskiej zawieszki krzyżowej oraz z kaptorg płaskich i jednej trapezowatej. Owa niezwykła zawieszka ma formę krzyża w odmianie Lackalänga–Hemänge. Wykonaną ze złota podobną zawieszkę odkryto w roku 1873 w tzw. "skarbie wikińskiego króla Haralda Sinozębego" na bałtyckiej Wyspie Hiddensee u wybrzezy Rugii. Odkryte w Dziekanowicach w elitarnym grobie (datowanym na 1. ćwierć XI wieku) dary grobowe, są wyjątkowym przykładem kunsztu i mistrzowskich technik złotniczych czasów wczesnego średniowiecza. Zdobiące kolię z kaptorgami i zawieszką krzyżową motywy cechuje niezwykła staranność wykonania i pomysłowość w doborze kompozycji. Ów grób młodej kobiety z naszyjnikiem (kolią) posiada specyficzną konstrukcję, typową dla tzw. grobów komorowych o proweniencji skandynawskiej. Na dziekanowickim cmentarzysku chowano członków piastowskiej elity z Ostrowa Lednickiego na przełomie X i XI wieku. Jest ono położone na wschodnim brzegu Jeziora Lednica, około 90 metrów od jego krawędzi. Ta niezwykła nekropolia znajduje się w bezpośrednim sąsiedztwie stołecznego ośrodka grodowego Piastów na Ostrowie Lednickim, będącego jedną z najważniejszych rezydencji pierwszych władców Polski.
Zasłużonym badaczem Ostrowa Lednickiego jest archeolog Jacek Wrzesiński z Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy,. W Dziekanowicach badał on dwa cmentarzyska piastowskiej elity wojskowej. W 2006 r. w wywiadzie dla „Gazety Rycerskiej” na pytanie: „Dlaczego źródła historyczne milczą na temat Normanów służących polskiemu władcy?” odpowiedział: "Myślę, że źródła historyczne nie wspominają o wielu rzeczach, z którymi archeolodzy mają do czynienia. (...) Być może właśnie z powodu poprawności politycznej unika się tematu: wikingowie w dawnej Polsce." Odnalezione w 2008 r. przez zespół Jacka Wrzesińskiego groby całych rodzin wikingów nad Jeziorem Lednickim podważyły nie tylko hipotezę o „czasowym” pobycie najemników wikińskich w Polsce. Co więcej, wiarygodność królującego w polskich podręcznikach historii Galla Anonima, również legła w gruzach – Gall pisał swą "Kronikę Polską" w czasie, gdy piastowską elitę z Lednicy chowano zgodnie z pogańskim obrządkiem skandynawskim (obejmującym m.in. budowę grobów komorowych czy też złożenie ofiary z konia), o czym Gall musiał wiedzieć. Dlaczego więc zdecydował się to zataić?
Kozły boga Thora w uprzęży na kaptordze odkrytej w miejscowości Klecany w Czechach
Warto tu przytoczyć słowa Normana Davisa: „[Mity narodowe] choć są ewidentnie subiektywne, to często mają większą siłę sprawczą niż obiektywna prawda – prawda bowiem bywa bolesna.” (…) „Narody podbite wymyślają mity po to, aby usprawiedliwić swoje klęski i wykrzesać siłę potrzebną do przetrwania. Polska należała zapewne do tej drugiej kategorii, gdyż polityczne przeciwności, których konsekwencje dotknęły wiele pokoleń, wytworzyły nader mitogenną atmosferę intelektualną. Polska kultura, a w szczególności literatura, sztuki piękne i historiografia, zawiera mnóstwo przykładów prymatu narodowej wyobraźni nad realizmem.”
Więcej o niezwykłych dowodach udziału Skandynawów w powstaniu Polski w książce "Polska wikingów" KUP "POLSKĘ WIKINGÓW"
Marek Kryda w Radiu Dla Ciebie o roli Skandynawów w powstaniu Polski Posłuchaj: Wieczór RDC: wokół książki „Polska Wikingów”
Literatura:
Błoński M. “Antler sickle handle from Nasielsk. An example of the Pomeranian school of Scandinavian-Insular ornament from Mazovia” w “Scandinavian Culture in Medieval Poland”, Instytut Archeologii I Etnologii PAN, Wrocław, 2013
Brather S., “Archäologie der westlichen Slawen. Siedlung, Wirtschaft und Gesellschaft im früh- und hochmittelalterlichen Ostmitteleuropa”, de Gruyter, Berlin-New York 2001
Duczko W., Wrzesiński J „Bóg Skandynawów na Ostrowie Lednickim? Próba interpretacji znaleziska złotej blaszki z trykwetrą”. 2017
Lang J.T. “Viking-Age Decorated Wood. A Study of its Ornament and Style”, “Medieval Dublin – Excavations 1962–81”, series B, vol. 1, Dublin, 1988
Rajewski A.Z. „Sierpy składane z okresu wczesnodziejowego”, “Slavia Antiqua” 1, 551–559, 1948
Stanisławski B. „Jómswikingowie z Wolina-Jómsborga. Studium archeologiczne przenikania kultury skandynawskiej na ziemie polskie”, Instytut Archeologii i Etnologii PAN, 2013
Szyber A. “Kaptorgas – the example of Early-medieval goldsmithing craft”, 2008
Komentarze