Tytus Czyżewski a Jerzy Grotowski: Df Polskiej Awangardy

Pełny tytuł: „Tytus Czyżewski a Jerzy Grotowski: definicje polskiej awangardy XX i XXI stulecia”. Esej wygłoszony przez "publicystę" na Seminarium Literackim XV Przemyskiej Wiosny Poetyckiej, maj 2010. Wersja blogerska. Tekst eseju został opublikowany w oficjalnej dokumentacji XV Wiosny w listopadzie br. /płytka CD/. Kolorem czerwonym zostały oznaczone przypisy.

Tytus Czyżewski:

za: artsbird.com

Wiersz o malarstwie

Motto:

               Całe malarstwo – od malowideł
               greckich w Pompei aż do Corota
               przez Poussina, jest takie, jakby
               pochodziło z jednej palety.

                              Renoir   (Pensees)

W Pompei widziałem freski
w Villa dei Misteri.
Fioletowe tła harmonizują
Tam z czernią włosów
Z różowo-matowym blaskiem
Perłowych kobiecych ciał.
Malarstwo jest harmonią
Wyszukanych gam kolorów
Które żyją w oczach malarza
Jak żyje obłok na niebie,
Jak odbicie lilii bladoróżowej
W lazurowej wodzie stawu,
Jak żyje blask motylowego skrzydła
Na tle ciemnego błękitu
            Pogodnego nieba
Malarstwo jest muzyczną rozkoszą
Tonów najrzadszych, najprostszych
Z których malarz tworzy obraz świata.
Łączy na powierzchni płótna
Najrzadsze, najprostsze harmonie
            Podobnie
Jak je łączy w swym potężnym
            Bogactwie
Niezbadana dla ludzi harmonia
            Przyrody.
A malarz dźwięki, tony i formę
            Wybiera
Z bogatego ogrodu kwiatów
I tworzy świat nowy
Na swym płótnie
Świat wewnętrznej harmonii
Którą odczuwa i która
W nim żyje.

Wybór Tytusa Czyżewskiego i jego poezji na temat Seminarium Literackiego XV Przemyskiej Wiosny Poetyckiej należy uznać za bardzo trafny. I przywołać jedynie opinię najbardziej miarodajną jaką wypowiedział Laureat Literackiej Nagrody Nobla Czesław Miłosz: Tytus Czyżewski jest niesłusznie zapomniany. Jest to prawda – nota w polskiej Wikipedii o T. Czyżewskim jest więcej niż skromna, trudno też znaleźć zdjęcie artysty lub album z reprodukcjami jego malarstwa.

Tytus Czyżewski (1988-1945) był artystą interdyscyplinarnym: wybitnym awangardowym malarzem – „maestro” kapistów, inicjatorem ruchu formistów, czołowym futurystą, pisał poezje, był teoretykiem sztuki. Prowadził też studia nad sztuką zakopiańską, malarstwem na szkle, polską muzyką dawną i literaturą – kolekcjonował dzieła sztuki, spisywał i dokumentował przyśpiewki i kolędy, zbierał świątki podhalańskie.

Tytus Czyżewski – bibliografia polska
http://www.polona.pl/dlibra/doccontent2?id=12929&from=&from=generalsearch&dirids=1&lang=pl

Tytus Czyżewski – monografia o Ślewińskim

W 1917 roku w Krakowie tworzy wraz z braćmi Pronaszkami Ruch Polskich Ekspresjonistów, a następnie Towarzystwo Skrajnych Modernistów przemianowane na Formistów. Plakat „I-szej Wystawy Formistów Polskich” w 1919 roku w Klubie Artystycznym „Polonii” w Warszawie na Alejach Jerozolimskich podaje takie nazwiska jak: Chwistek, Czyżewski, Gwozdecki, Hryńkowski, Hulewicz, Pronaszkowie, Niesiołowski, Witkiewicz, Zamoyski, Żyznowski. Formiści uważali się za polskich modernistów.

„Formiści” czasopismo nurtu – redaktor Tytus Czyżewski:

Formizm:
http://it.wikipedia.org/wiki/Formismo

http://pl.wikipedia.org/wiki/Formizm

Antologia polskich futurystów Biblioteki Narodowej seria I tom 230 autorstwa Z. Jarosińskiego i H. Zaworskiej wymienia teksty Tytusa Czyżewskiego właściwie jako główne [gdyż Jerzy Jankowski zakończył swoją twórczość w 1921 roku] – przyznając rangę prekursora i tego gatunku poezji w Polsce.

Wpływ modernistów na sztukę polską jest olbrzymi – świadczy o tym sam zestaw nazwisk, jak i realizowane przez nich przedsięwzięcia: w literaturze, malarstwie, filozofii, teatrze, poezji, teorii sztuki. „Teatr formistyczny” Witkacego w Zakopanem i tworzone dla niego dramaty rozpoczynają zdaniem wielu krytyków awangardę teatralną na świecie, teorie filozoficzne Chwistka (wielość rzeczywistości) i Witkacego są nadal aktualne, podobnie jak słynna już Czysta Forma.

Futuryzm:
Monografia futurystów polskich Z. Jarosińskiego:
http://literatka.ovh.org/strony/dwudziestolecie/poezja/futuryzm.pdf

Futuryzm – w ru.wiki:
http://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%A4%D1%83%D1%82%D1%83%D1%80%D0%B8%D0%B7%D0%BC

Futuryzm w en.wiki
http://en.wikipedia.org/wiki/Futurism

Futuryzm w pl.wiki:
http://pl.wikipedia.org/wiki/Futuryzm

Jerzy Jankowski:

za: raavis.krakow.pl

Stanisław Młodożeniec, raavis.krakow.pl:

Futuryzm galeria w Commons Wikipedia:
http://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Futurism_%28art%29

Futuryzm galeria w Google:
http://www.google.pl/images?um=1&hl=pl&biw=1012&bih=558&tbs=isch%3A1&sa=1&q=futuryzm&btnG=Szukaj&aq=f&aqi=g5&aql=&oq=&gs_rfai=

Futuryzm polski galeria w Google:
http://www.google.pl/images?q=futury%C5%9Bci%20polscy&hl=pl&prmd=iv&31s9eI793=55q5wS5555y55&um=1&ie=UTF-8&source=og&sa=N&tab=wi&biw=1012&bih=558

Tytus Czyżewski w latach 1902-1907 studiował w krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych u J. Mehoffera, Józefa Unierzyskiego i Leona Wyczółkowskiego. W okresie 1907-1909, 1910-1912, 1922-1930 przebywał w Paryżu (oraz podróżował po Hiszpanii) gdzie studiował w Ecole du Luvre, pracował w Bibliotece Polskiej, pisał i rozwijał swoją sztukę malarstwa. W Polsce utrzymywał się ze słabo płatnego zajęcia nauczyciela rysunków. Cytowana „Antologia" podaje, że w zasadzie całe życie żył w ubóstwie.

W poezji Czyżewskiego można wymienić dwie daty: 1916 i 1925. W 1916 publikuje słynny poemat „Zielone oko” – poezje formistyczne, w 1925 zamyka swoją drogę poetycką drukiem „Pastorałek” w Paryżu. Te ostatnie są uważane powszechnie przez krytyków, również przez Cz. Miłosza, za szczytowe osiągnięcie jego poezji, jak i poezji polskiej.

hasło Tytusa Czyżewskiego w Wikipedii
http://pl.wikipedia.org/wiki/Tytus_Czy%C5%BCewski
en.Wiki:
http://en.wikipedia.org/wiki/Tytus_Czy%C5%BCewski

portal.wiedzy:
http://portalwiedzy.onet.pl/72909,,,,czyzewski_tytus,haslo.html

biogram na stronie : Artyzm.com Jacka Lipowskiego
http://artyzm.com/artysta.php?id=301

biogram T. Czyżewskiego: Krystyna Dąbrowska, Irena Kossowska na stronach culture.pl, /za: Instytutem Adama Mickiewicza/:
http://www.culture.pl/pl/culture/artykuly/os_czyzewski_tytus

galeria obrazów Tytusa Czyżewskiego:
http://www.google.pl/images?hl=pl&rls=ig&q=Tytus+Czy%C5%BCewski&um=1&ie=UTF-8&source=univ&ei=_9L2S-nsN5ukOIW74JUM&sa=X&oi=image_result_group&ct=title&resnum=1&ved=0CCsQsAQwAA

galeria książek:
http://www.google.pl/search?hl=pl&q=Tytus+Czy%C5%BCewski&um=1&biw=1012&bih=558&ie=UTF-8&tbo=u&tbs=bks:1&source=og&sa=N&tab=ip

1. Od eksperymentu do „Pastorałek” w poezji. Od modernizmu do tradycji.

Sztuka T. Czyżewskiego powstawała w ciągłej korespondencji i relacji z awangardą światową: modernizmem, futuryzmem, surrealizmem, konstruktywizmem, dadaizmem, kubizmem. A jednocześnie włączona w nurt odrodzenia sztuki polskiej po 146 latach braku niepodległości. W malarstwie i poezji T. Czyżewskiego widać ciekawą linię rozwojową: od form awangardowych geometryczno-technicznych do form skończonych zarówno pod względem formalnym i estetycznym. Inaczej: od eksperymentów formalnych poszukujących nowych środków wyrazu, do form idealnych, wyrafinowanych estetycznie i pięknych. I tak w malarstwie od geometryzmu, idei płaskości i wielopłaszyznowości – co widać najpełniej w:

"Portrecie Brunona Jasieńskiego”

za: farm3.static.flicr.com

Damie w czerwonej sukni. Portret Aleksandry Jordaens 1921

za: malarze.com

Martwej naturze z kaliami, 1922

za: najart.com

dochodzi do form prawie klasycznych i harmonijnych o delikatnych kolorach i proporcjonalnym rozplanowaniu:

Kobieta w czerwieni, 1935

za: zdjecia2.autogiełda.pl

Hiszpanka, 1935-1939

za: culture.pl

Portret Magdaleny Potworowskiej

za: geoprzewodnik.lukowica.org

Główna idea Czyżewskiego: forma wewnętrzna kształtująca formę zewnętrzna czekała wiele lat na skończoną realizację.

Natomiast w poezji: od formistycznych poematów i futurystycznych deklaracji („Zielone oko” 1916, „Noc – dzień. Mechaniczny instynkt elektryczny”, Kraków 1922) doszedł do opartych na polskiej muzyce dawnej i kolędach ludowych „Pastorałek” skonstruowanych na rymie i wyraźnym rytmie (Paryż 1925). Idee poetyckie Czyżewskiego z I etapu twórczości poetyckiej: witalność, swoboda skojarzeń, kontrasty, wolny wiersz, konstrukcjonizm, mechanicyzm, apoteoza techniki i życia – znalazła dopełnienie w nawiązaniu do polskiej sztuki ludowej. „Pastorałki” pozwoliły Czyżewskiemu eksperymenty modernistyczne wtłoczyć w ramy kanonu estetycznego na tyle silnego, że mógł unieść idee modernistyczne w zastosowaniu do sztuki. Formą tą okazały się kantyczki, kolędy zestrzelone z muzyką góralską. Wskazuje na to instrumentarium zastosowane w „Pastorałkach”, choć klarynet wskazuje na wcześniejsze stadium rozwoju muzyki. Użycie przez Poetę drumli wskazuje jednoznacznie na wiek XVIII gdyż w wieku XIX tego instrumentu już nie używano. Wspiera tę tezę wyraźnie widoczne podobieństwo do "Kapeli generalnej..." z 1721 roku [por: Jacek Korabita Kowalski: Kapela generalna AD 1721. Gawęda na Boże Narodzenie:

http://lubczasopismo.salon24.pl/poetry/post/262575,kapela-generalna-ad-1721-gaweda-na-boze-narodzenie-2

Technika „rytm-rym” którą autor niniejszego eseju określa jako Kanon Poetycki oraz witalne treści ludowych pieśni – połączyły założenia futuryzmu i polskie korzenie artysty.

„Noc i dzień”:

za: raraavis.krakow.pl

„Pastorałki”

za: conrada11.pl

„Robespierre” – rapsod:

za: raraavis.krakow.pl

Makowski, za: Andrzej Osiński

Więcej o Makowskim
http://andrzejosinski.wordpress.com/2009/02/05/tadeusz-makowski-realizator-snow/
Blog ten „Rozważania o sztuce i istnieniu” polecam Czytelnikom.

2. Tytus Czyżewski: eksperyment a Kanon Poetycki.

Kanon Poetycki zastosowany w „Pastorałkach” zdyscyplinował wyobraźnię i postawił jej ograniczenia – dało to artystyczny fenomen. Dialogi góralskiej kapeli wyglądają imponująco. Praca nad rzemiosłem i techniką poetycką dała wrażenie bliskie prawdy jaką mamy o: instrumentach, ludziach, misteriach, życiu, sztuce, poezji, poecie. Wniosek: praca wieloletnia nad rzemiosłem i nad formą oraz nad dokumentacją kulturową i historyczną dała biegłość techniczną. Tytus Czyżewski był ekspertem w obszarach przez siebie badanych i tworzonych. Korzenie regionu, akceptacja źródeł, swoich źródeł dała też element zachwytu nad światem i pogodną akceptację dla ludzi i dla sztuki. Taki jest cel pracy nad sztuką: zrozumienie piękna, jego istoty i jego celu.

Dlaczego sztuka ma pokazywać piękno? Gdyż po to jest, taki jest cel sztuki, jej definicja.

3. Definicje Polskiej Awangardy

Studia nad sztuką Tytusa Czyżewskiego i nad jej rozwojem pozwalają podjąć próbę zdefiniowania polskiej awangardy artystycznej. A oto te definicje:

Df 1: Polska Awangarda artystyczna [dalej: PA] świadomie i z rozmysłem pokazuje polskie korzenie.Odpowiada więc na pytanie, patrząc z punktu widzenia epistemologii i filozofii sztuki: skąd się wziąłem jako artysta? Jak i czym pachną moje korzenie? Jaka jest źródłowa moja definicja jako artysty? Jako czołowe postaci tak rozumianej PA można przykładowo wymienić oprócz Tytusa Czyżewskiego: Mieczysława Karłowicza, Karola Szymanowskiego, Zofię Stryjeńską, Antoniego Kenara, Stanisława Witkiewicza (ojca, autora ‘Stylu Zakopiańskiego” w architekturze), Tadeusza Kantora (Wielopole, Wielopole), Henryka Mikołaja Góreckiego (Pieśni żałosne), Wojciecha Kilara (Krzesany, Orawa), Grażynę Bacewicz. W podanym wyżej sensie współczesnym klasycznym przedstawicielem PA w poezji jest Józef Kurylak – pokazujący świadomie od 1989 roku swoje korzenie: Przemyśl. To nie jest prowincjonalizm: to polska awangarda pokazuje swoje miejsce, swoje źródła! Oczywiście – musi być artyzm tej demonstracji korzeni. Nie podanie nazwy miejscowości i daty urodzenia – byłby to zaledwie dowód osobisty, odpis aktu urodzenia. Jednocześnie wraz z pokazywaniem korzeni – PA prowadzi prace dokumentacyjne polskiej sztuki, oparte na pracy studyjnej.

Awangarda odpowiada na inne pytania: jakie przezwyciężyłem formalne bariery w sztuce, jak definiuję nowoczesność lub supernowoczesność, jaka jest awangardowa forma dzieła, dlaczego proponowana przeze mnie forma opowiada o przyszłości?

Df 2: Polska Awangarda artystyczna równie świadomie i z rozmysłem akcentuje rolę wykształcenia.Nie tylko wykształcenia formalnego zakończonego dyplomem, ale i ciągłych studiów nad sztuką, własną uprawianą dyscypliną, lub kilkoma dyscyplinami jeśli je twórca uprawia. Wraz z konieczną dobrą orientacją w tym co dzieje się w świecie w całej sztuce. Uprawia zarówno studia teoretyczne i praktyczne. Rozwój formy, metod stosowanych, definiowanie swoich kierunków poszukiwań, dokumentacja. Można inaczej określić ten segment zdobytej świadomie wiedzy – PA jest ekspertem. Dodatkowo jest świetnie zorientowana we współczesnym świecie, można powiedzieć, że jest w pełnym tego słowa znaczeniu światowa. A nawet biegła i wytrawna w rozporządzaniu wiedzą w tym temacie.

W nawiązaniu do Df 1: PA studiuje również historię sztuki polskiej oraz historię swojej dyscypliny jaka była i jest w naszym kraju. Studiuje korzenie w ich zmienności, tradycji i ewolucji.

Df 3: Afirmacja nowoczesności. Zarówno jako formalnych środków sztuki /metod/ i ich zastosowania, jako korespondencja z najnowszym osiągnięciami nauki i technologii i jako korespondencja z najnowszymi trendami sztuki. Sam fakt korespondencji z najnowszymi ustaleniami nauki i techniki – świadczy o tym, że artysta ma pojemny umysł. Jest to zdrowy trend w sztuce: fascynacja nauką. Akcentuję tutaj celowo ten trend gdyż poezja dzisiaj jakby osłabła i nie koresponduje z nauką. Zwrócona jest do siebie – ad intra, do wewnątrz – poszukuje w sobie nowych możliwości. A szkoda, nauka rozwija wysokie technologie i daleko idące programy badawcze: kosmiczne, technologii kosmicznych, klonacji, genetyki, robotyki, androidów oraz peta- i teraflopów. W sensie Teorii Poznania (Theory of Knowledge) stawia nowe pytania o naturę bytu i człowieka w oparciu o teorię kwantową, geometrię fraktalną, teorię strun ( i M-teorię), geometrię kwantową, teorię wszechświatów.

DF 4: Polska Awangarda otwiera zawsze nowy kierunek lub styl w sztuce, lub jakąś jego nowoczesną mutację.W tym sensie jest awangardowa: tworząc dzieła oryginalnie nowe, wraz z jej teoretyczną, filozoficzną czy estetyczną teorią. Należy tutaj podkreślić, że często wybiera radykalne formy lub metody sztuki.

DF 5: Radykalizm środków. PA wybiera zawsze lub najczęściej daleko idące w trudnościach technicznych środki formalne, lub nawet ekstremalne. Tutaj najbardziej wyraziste przykłady to: Penderecki, Grotowski, Kantor, Kilar, Górecki, Baird, Bacewicz, Etc. Podsumowując: każdy polski twórca może być artystą awangardowym, jak najbardziej - nie przeczy to podanym wyżej definicjom, wyróżnikom. Ale jeśli chce być PA – musi świadomie pokazywać swoje korzenie. W tym sensie trudniej być autorem, który chce pretendować do miana PA – gdyż trzeba przeprowadzić studia dodatkowe: nad polskimi korzeniami, polską historią sztuki. W przypadku poezji, np. studia nad językiem polskim i historią polskiej poezji.

4. Jerzy Grotowski jako twórca awangardowego teatru XX wieku. Określenia jego awangardy: „teatr ubogi”, „akt całkowity aktora”, „parateatr – odejście od teatru”.

Tę część eseju opieram na własnym doświadczeniu: uczestniczyłem w Uniwersytecie Poszukiwań Teatru Narodów 1975 pod patronatem UNESCO we Wrocławiu w Instytucie Aktora-Teatrze Laboratorium Jerzego Grotowskiego. W 1975 w miesiącach czerwiec i lipiec odbyła się z udziałem 300 przedstawicieli awangardy światowego teatru premiera, inauguracja metody parateatralnej. Uczestniczyłem w parateatralnym stażu międzynarodowej grupy (Szwajcaria-Francja, Szwecja, Polska) pod kierunkiem aktorów Teatru Laboratorium Zbigniewa Cynkutisa i Reny Mireckiej. Oraz wielu zbiorowych działaniach tzw. „ulach” prowadzonych przez Zespoły Teatru Laboratorium i niektóre grupy stażowe – m.in. Ryszarda Cieślaka, Włodka Staniewskiego, „Warsztat TA KUL”, Jacka Zmysłowskiego. Oglądałem też jedne z ostatnich pokazów (o charakterze zamkniętym, dla uczestników UPTN) najsłynniejszego spektaklu Teatru Laboratorium „Apocalypsis cum figuris”, oraz demonstracje metody teatralnej pokazywane przez Jeana Louisa Barrault – dyrektora paryskiego Odeonu, reżysera i aktora teatralnego. Założenie jest tutaj bardzo proste a przedstawia je następujący tok rozumowania: Jerzy Grotowski jest powszechnie uważany ze względu na wielkość jego dokonań artystycznych – za czołowego przedstawiciela polskiej awangardy artystycznej. Jak wobec tego wygląda jego sztuka w szczytowych osiągnięciach w porównaniu z definicjami Polskiej Awangardy?

5. Od eksperymentu do dojrzałości (łagodności)

A/ Tytus Czyżewski zaczynał od eksperymentu: techniki kubistycznej i geometryzacji i przeszedł do sztuki pełnej harmonii i łagodności (portrety z lat 30-tych, Pastorałki). Podobnie u Grotowskiego: od ekstremalnej techniki aktorskiej (Książę Niezłomny – kreacja Z. Cynkutisa, Apocalypsis cum figuris – kreacje R. Cieślaka, S. Ścierskiego) do łagodności (parateatr).

B/ Jerzy Grotowski szukał kanonu teatru, który by go zadowalał – ale nie znalazł. Szukał teatru jako sztuki – niestety, jak w poprzednim przypadku – nie znalazł i odszedł od teatru.

C/ Obydwaj w I etapie awangardy akcentowali: biologię (ekspresja), magnetyzm (dynamika), elektryzowanie (ruch), technikę formalną.

D/ Czyżewski szukał Poezji i znalazł ją w „Pastorałkach”. Jeśli pod pojęciem Sztuki rozumiemy demonstrację Piękna w poetyckich formach.

E/ Jerzy Grotowski pokazał w swoim najbardziej rozwiniętym spektaklu „Apocalypsis cum figuris” dramat społeczeństwa po dwóch globalnych wojnach XX wieku, dramat jednostki ludzkiej w sposób bez wątpienia genialny i tragiczny. Ale nie pokazał Piękna.

Wniosek końcowy.

Grotowski został na etapie awangardy, moderny.
Czyżewski – nie. I wygrał. Opowiedział o pięknie.
Grotowski opowiedział o awangardzie i jej technice.

Tak więc za ojca współczesnej Awangardy Polskiej powinniśmy uważać Tytusa Czyżewskiego, a nie Jerzego Grotowskiego. Brzmi to paradoksalnie, niemniej jest prawdziwe.

Zakończenie.

Piękno jest ocalające – daje nam nadzieję na człowieczeństwo. Również na sens uprawiania sztuki, na wartość ćwiczenia warsztatu, na sens działania w poezji. Zrozumienie Piękna jest wartością samą w sobie. Dotarcie do Piękna, zobaczenie go, daje nam metodę poznania rzeczywistości, bytu, sztuki, poezji i filozofii. Daje nam też potężny impuls, a nawet ciąg do „therapei”: emocjonalnych i fizycznych ćwiczeń uzdalniających do zawodowego (od młodości do śmierci) uprawiania poezji. Daje też uzdolnienie do komunikacji z innymi formami Piękna. Tytus Czyżewski pisząc swój „Manifest futurystyczny”,formistyczny dobrze wymierzył – mówił o zadaniach sztuki w XX i XXI wieku.

Literatura:

Biblioteka Narodowa Seria I Nr 230, Antologia polskiego futuryzmu i Nowej Sztuki. Wstęp i komentarz Zbigniew Jarosiński. Wybór i przygotowanie tekstów Helena Zaworska: Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk Zakład Narodowy im. Ossolińskich 1978.

Tytus Czyżewski: Poezja ekspresjonistów i futurystów [w:] jw. 33-38
Tytus Czyżewski: Pogrzeb romantyzmu-uwiąd starczy symbolizmu-śmierc programizmu [w:] jw. 39-41
Tytus Czyżewski: od maszyny do zwierząt [w:] jw. 41-42
Tytus Czyżewski: O „Zielonym oku” i swoim malarstwie (autokrytyka-autoreklama) [w:] jw. 43-44
Tytus Czyżewski: mój futuryzm [w:] jw. 45-48
Tytus Czyżewski współautor: Manifest Futurystów „Nuż w bżuhu” [w:] jw. 29-31.
Tytus Czyżewski: Wiersze [w:] jw. 87-137.

Irena Jakimowicz: Witkacy Malarz. Auriga Oficyna Wydawnicza, Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe Warszawa 1985, 28-42;