Powstałe na początku XX w. harcerstwo jest pierwowzorem wielu późniejszych organizacji, których celem było wychowanie młodzieży. Trafiło na przygotowany grunt działania różnych stowarzyszeń w środowiskach młodzieży w poprzednim stuleciu. Miały one wspólny rys – nastawienie na sprawę odzyskania niepodległości. Najczęściej były niewielkie, powołane na terenie jednego miasteczka, szkoły czy środowiska. Na ogół miały charakter samokształceniowy, tworząc formacyjny fundament dla młodzieży, która potem wchodziła w działalność konspiracyjną. Harcerstwo jest syntezą działań „Sokoła”, abstynenckiego „Eleusis” i niepodległościowego „Zarzewia”. W Krakowie trzeba do nich dodać „Organizację ćwiczebną młodzieży szkół średnich Krakowa i Podgórza” i Związek „Młodzież” (późniejszy Związek Nadziei), organizację abstynencka, którą zakładał m.in. Andrzej Małkowski.
Punktem wyjścia był angielski skauting wymyślony przez brytyjskiego generała Roberta Beden-Powella. Do swoich myśli wychowawczych dojrzał on po wojnie burskiej. To co miał do powiedzenia o wychowaniu chłopców, opierało się na doświadczeniach wojskowych, na kontaktach z Brytyjczykami mieszkającymi w koloniach i chłopcami, którzy jako synowie wojskowych funkcjonowali na obrzeżach garnizonów oraz na obserwacjach, które poczynił przebywając w domu, w Anglii. Jego książka Scouting for Boys powstała w 1907 r., po pierwszym, eksperymentalnym obozie skautowym. Zebrał w niej wszystkie swoje doświadczenia. Już dwa lata później ten nowy projekt wychowawczy, przez publikacje w warszawskim „Świecie” i lwowskim „Słowie”, dotarł na ziemie polskie. Wkrótce można było czytać książkę w wersji angielskiej. Scouting for Boys stanowi jest samouczkiem napisanym tak, że jeśli ktoś nie zna skautingu, ale chce pracować z młodymi ludźmi, po jej lekturze może rozpocząć pracę. I drużyny skautowe powstawały w oparciu o gawędy Baden-Powella. Tak było również w Polsce.
Najpierw pojawiły się patrole skautowe. To był rok 1910. Za organizacyjny początek harcerstwa przyjmuje się symbolicznie datę 22 maja 1911 r., kiedy to Andrzej Małkowski podpisał rozkaz powołujący pierwsze drużyny we Lwowie.
Legenda założycielska harcerstwa mówi o tym, że Andrzej Małkowski przetłumaczył podręcznik skautingu za karę. Zrobił to dobrze, a swoją pasją zaraził przyjaciół. Była to długa lista wspaniałych młodych ludzi: Olga Drahonowska, Jadwiga Falkowska, Tadeusz Strumiłło, Ignacy Kozielewski, Jerzy Grodyński, Franciszek Pększyc-Grudziński. Obok nich nieco starsi: Mieczysław Neugebauer, Henryk Bagiński, Eugeniusz Piasecki. Od początku Małkowski i współpracujący z nim skautmistrze uważali, że angielską nazwę trzeba spolszczyć i to w taki sposób, żeby przybliżała polskiej młodzieży ideę wejścia na drogę do niepodległości. Stanisław Broniewski formułując najkrótszą definicję harcerstwa mówił, że to jest „skauting plus niepodległość”. Już w 1912 r. zaproponowano zmiany nazw: nie skauting a harcerstwo, nie patrol skautowy tylkoęp, potem hufiec i chorągiew, zawołanie „czuwaj” zamiast „bądź gotów” – to wszystko było zaczerpnięte z polskiej tradycji rycerskiej, z symboliczną dla polskiego harcerstwa postacią Zawiszy Czarnego.
Na początku 1912 r. czasopismo „Skaut” ogłosiło konkurs na odznakę skautową. Wśród nagrodzonych prac był pomysł ks. Kazimierza Lutosławskiego, wykorzystania nawiązującego do idei niepodległości krzyża Virtuti Militari. Tak zrodził się Krzyż Harcerski, który w prawie niezmiennej formie przetrwał do dzisiaj. Krzyż spowija wieniec z liści laurowych i dębowych, z czasem na nich pojawiło się hasło „Czuwaj!”, a w węźle krzyża symbol ogólnoskautowy – lilijka, w harcerstwie wzorowana na lilii andegaweńskiej z literami ONC (ojczyzna, nauka, cnota).
Początkowo władze szkolne nie akceptowały stowarzyszeń, które przychodziły z zewnątrz. Taki charakter miał skauting. Sytuacja zmieniła się wiosną 1912 roku kiedy Rada Szkolna Krajowa wyraziła zgodę na działanie drużyn skautowych w szkołach. Decyzja ta nadała ruchowi niezwykłej dynamiki. Różnice w dacie powstania drużyny w nowym miejscu liczyły się w tygodniach, wystarczyło, że dotarła tam literatura skautowa. Wkrótce jawny lub tajny skauting działał na obszarze trzech zaborów. Przed I wojną w harcerstwie było kilkanaście tysięcy młodych ludzi. Harcerze byli uczestnikami obchodów patriotycznych. Część z nich uczestniczyła w działalności szkół wojskowych, które na terenie Galicji tworzył Piłsudski. Skautmistrze w momencie powstania Legionów ujawnili się jako oficerowie bądź podoficerowie legionowi. Z krakowskiego skautingu wyrósł m.in. Juliusz Ulrych, późniejszy minister, legionista, skautmistrzem był Władysław Smolarski, pułkownik, który we wrześniu 1939 r. był dowódcą piechoty dywizyjnej 17. wielkopolskiej DP. Takich były dziesiątki. Do tego, że byli skautami przed I wojną światową między innymi przyznawali się Stefan Grot Rowecki i Witold Pilecki. W wielotomowym Małopolskim słowniku uczestników walk o niepodległość w latach 1939–1956 są biogramy dziesiątków ludzi, którzy byli zaangażowani jako wojskowi w II wojnie światowej, a przedtem byli harcerzami.
W większości silnych środowisk skautowych, w pierwszych latach wojny (1914–1916) rozpadły się struktury, drużyny zniknęły. W Krakowie tuż przed wojną istniało dwanaście drużyn męskich, a po dwu latach z wielkim trudem odtworzono z nich zaledwie dwie czy trzy. Reszta skautów poszła albo do Legionów, albo zaangażowała się w inne formy działania na rzecz niepodległości. Warszawscy drużynowi byli w Batalionie Warszawskim POW. Skautki na zapleczu frontu organizowały szpitale dla rannych, ośrodki dla rekonwalescentów wojennych i ochronki dla dzieci.
W 1914 roku w Krakowie Małkowski wydał swoja książkę Jak skauci pracują. Znaleźć w niej można wiele myśli oddających ducha współczesnego patriotyzmu. Twórca harcerstwa wiedział, że skauci znajdą swoje miejsce w zbrojnej walce o niepodległość. Natomiast oczekiwał, że wychowanie harcerskie będzie wspierać życie polskie w wolnej ojczyźnie. Pisał m.in. „Szkoła powinna być miniaturą życia a cnoty obywatela powinny rozwinąć się już u młodzieży. Również jeśli się chce wyplenić wady narodowe, trzeba od wczesnej młodości zaczynać. W szkole skautowej, to jest w życiu skautów w drużynach, należy rozwinąć cnoty, z powodu braku których nasz przemysł niedomaga: przedsiębiorczość, wytrwałość, ciągłą dążność do doskonalenia, poprzestawanie na małym (…) Jeśli nie chcecie, ażeby Polska też była kiedyś szaro-bura, ażeby nie mogło się w niej utrzymać czyste światło i czyste serce, ażeby cudzoziemiec nie charakteryzował jej jako środowiska brudu moralnego i materialnego – nie pozwólcie na to! Niech w waszych patrolach, w waszych drużynach, w każdej pracy, jaką podejmiecie, będą wszystkie barwy tęczy, ale nie będzie szarości i burości – nie będzie gnuśności, niedołęstwa, nieszczerości, nieporządku”.
Połowa harcerskiego stulecia, mająca wpływ na jego współczesny kształt, to skomplikowana historia lat stalinizmu, późniejszych rządów komunistycznych i systemu totalitarnego. Zmiany ideowe w działającym od roku 1956 ZHP sprawiły, że ukształtowały się dwa nurty ruchu harcerskiego. Na zewnątrz, pozornie, wszystko wyglądało tak samo: mundury, obozy, izby harcerskie, sztandary, znak krzyża harcerskiego. Równocześnie mieliśmy harcerskie „dwa światy”. W jednym świecie budowano system wychowania socjalistycznego, ateistycznego, opartego na masowych akcjach, a później na Harcerskiej Służbie Polsce Socjalistycznej, na patronach rodem ze Związku Młodzieży Polskiej. W świecie drugim przyjmowano Przyrzecznie Harcerskie w treści znanej przed rokiem 1939, trwał system zastępowy i stopnie harcerskie aż do Harcerza Rzeczypospolitej, kultywowano tradycje narodowe.
Z tego drugiego świata wyrosło „niepokorne harcerstwo” lat 80-tych: Kręgi Instruktorów Harcerskich im. A.Małkowskiego, Ruch Harcerski Rzeczypospolitej, Niezależny Ruch Harcerski i harcerska służba liturgiczna, Polska Organizacja Harcerska, bractwa skautowe, harcerskie duszpasterstwa i wiele, wiele innych. Z tego harcerskiego świata wyrosła koncepcja reaktywowania ZHP w oparciu o Statut z roku 1936, ale także pomysł zbudowania nowej, zakorzenionej w całej tradycji organizacji. Również z tego świata wyrósł budowany od lat 80-tych system harcerskiego wychowania religijnego, program harcerskiej „Białej Służby”.
Dorobek wychowawczy harcerstwa jest wyznaczany przede wszystkim aktualnością metody harcerskiej i jej wpływem na myśl pedagogiczną (np. metody zuchowej na nauczanie początkowe), ale także tak wybitnymi postaciami jak Andrzej Małkowski, Olga Drahonowska-Małkowska, Aleksander Kamiński, Stanisław Sedlaczek, Tadeusz Strumiłło, Henryk Glass, Jadwiga Falkowska, Michał Grażyński, ks. Jan Mauersberger, Florian Marciniak, Józef Grzesiak, Stanisław Broniewski i dziesiątki innych. Harcerstwo lat 30-tych zaproponowało nowoczesne metody pracy (krótkofalarstwo, szybownictwo, harcerskie placówki oświatowe i opiekuńczo-wychowawcze), w latach 40-tych eksplodowały harcerskie kluby sportowe, w latach 80-tych harcerska wyprawa wysokogórska dotarła w Andy. Tworząc „Nieprzetarty Szlak” w ZHP w latach 60-tych zaproponowano pracę z dziećmi niepełnosprawnymi. Środowiska harcerstwa niezależnego w latach 80-tych budowały zręby nowoczesnego wychowania religijnego i przecierały szlaki do polskiego niepodległościowego uchodźstwa. ZHR w latach 90-tych stworzył podstawy odrodzenia harcerstwa wśród Polaków na Wschodzie. Wiele współczesnych pomysłów pedagogicznych jest w praktyce realizowanych w harcerstwie (małe grupy, pośredniość i wzajemność wychowania, stopniowanie trudności). Program harcerskiego puszczaństwa, związek z lasem i przyrodą realizowany od powstania ruchu jest niczym innym jak dzisiejsze pomysły ekologów, „szkół przeżycia” itp. Dzisiaj drużyny harcerskie są silnie zakorzenione w narodowej tradycji, ale równocześnie podejmują – tak jak w ZHR – realizację programów wychowawczych nastawionych na rodzinę i „małą ojczyznę” przy zastosowaniu nowoczesnych form pracy.
Obchodzimy w tych miesiącach stulecie powstania ruchu harcerskiego. Latem mieszkańcy Krakowa oglądali wydarzenia organizowanego przez ZHP tygodniowego Jubileuszowego Zlotu 100-lecia Harcerstwa „Operacja Kraków” na Błoniach i dużą wystawę w Muzeum Historycznym Miasta Krakowa. To był początek jubileuszu nawiązujący do roku 1910 i powstania pierwszych patroli skautowych. W dn. 20-22 maja 2011 odbędzie się Wyprawa Instruktorów ZHR do matecznika harcerstwa, do Lwowa, w sierpniu odsłonięcie popiersia A.Małkowskiego w Parku im. Dr. H.Jordana i na zakończenie obchodów trzydniowy, poprzedzony wędrówką zastępów, Jubileuszowy Zlot 100-lecia Harcerstwa „Całym życiem – Przygoda XXI” w Łagiewnikach, współorganizowany przez ZHP, Harcerstwo Polskie na Ukrainie, ZHP na Litwie, Stowarzyszenie Harcerskie i Stowarzyszenie Harcerstwa Katolickiego „Zawisza” FSE Skautów Europy.
autor: hm. Wojciech Hausner
