Pod koniec sierpnia 1939 roku polski rząd podpisał z Brytyjczykami układ wojskowy, który gwarantował niepodległość naszego kraju. Mimo tego rząd JKM nigdy nie zareagował oficjalnie na sowiecką agresję z 17 września.

Stalin i Ribbentrop
Fot. Wikipedia

Jesienią 1938 roku premier Wielkiej Brytanii Neuville Chamberlain doprowadził do konferencji w Monachium, gdzie państwa europejskie zgodziły się na rozbiór Czechosłowacji. Naiwność Chamberlaina nie znała granic, skoro na Londyńskim lotnisku obiecywał swoim rodakom, że dokument, który podpisał gwarantuje im pokój na wiele lat. Kilka miesięcy później żądania Hitlera stały się jeszcze większe. Tym razem sformułował je wobec Polski.

Honor Becka

W marcu 1939 roku Hitler wydał polecenie przygotowania inwazji na Polskę. Uruchomił w ten sposób nie tylko wywiad wojskowy, sztab generalny, czy fabryki zbrojeniowe, ale również propagandę. Mniej więcej od marca 1939 roku żądania formułowane bezpośrednio przez rząd w Berlinie, jak i przesłanie hitlerowskiej propagandy w coraz większym stopniu godziły w interesy Polski. Podczas majowej wizyty ministra Józefa Becka w Berlinie padły pamiętne słowa o honorze, który jest najcenniejszy dla narodów. Nieustępliwa postawa Polski musiała nasuwać opinii międzynarodowej wizję nieuchronnej konfrontacji między Polską a III Rzeszą.

W połowie marca Hitler złamał postanowienia Traktatu Monachijskiego i zajął resztę Czechosłowacji. Mniej więcej w tym samym okresie dochodzi do zbliżenia między Polską a Wielką Brytanią. 31 marca premier Chamberlain zaskakuje brytyjską opinię publiczną ogłaszając jednostronne gwarancje niepodległości Polski. Chamberlain wydaje oświadczenie, w którym deklaruje pomoc, w razie jakiegokolwiek zagrożenia Polski. Kolejne miesiące wypełniły zabiegi brytyjskiej dyplomacji. 22 sierpnia 1939 r. premier Chamberlain przesyła Hitlerowi odręczny list, którym pisze: „Jakakolwiek może okazać się istota Paktu Sowiecko-Niemieckiego nie może odmienić zobowiązań Wielkiej Brytanii”. Swoje stanowisko powtórzył na forum Izby Gmin dwa dni później: „Jakże wtedy moglibyśmy zachować honor, wycofać się z takich zobowiązań, któreśmy tylekroć i tak otwarcie powtarzali”. Ambasador Wielkiej Brytanii w Berlinie oświadczył zaś: „Pakt Niemiec z Rosją w najmniejszym stopniu nie zachwiał stanowiska Rządu JKM i Wielka Brytania nie może cofnąć słowa danego Polsce”. 25 sierpnia podpisano układ sojuszniczy między Polską a Wielką Brytanią.

Ta zdecydowana postawa wobec agresji niemieckiej była swego rodzaju demonstracją siły i rząd brytyjski do końca wierzył, że to wystarczy. Zupełnie nie przewidział natomiast wybuchu wojny polsko-radzieckiej. Tym bardziej, że nie zdawano sobie sprawy z „istoty Paktu Sowiecko-Niemieckiego”.

Papierowe gwarancje

Wartość brytyjskich gwarancji i sojuszy z Francją oraz Rumunią została sprawdzona bardzo szybko. 1 września wojska niemieckie przekroczyły polskie granice. Na oficjalną reakcję sojuszników Polska czekała 2 dni. Dopiero 3 września Francja i Wielka Brytania wypowiedziały wojnę Niemcom. I do tego się ograniczyły. Aż do wiosny 1940 roku, a więc ataku na Francję alianci nie podjęli działań na wschodniej granicy Niemiec. 12 września alianci przerwali przygotowania do ofensywy na Niemcy, nie informując o swojej decyzji polskiego rządu. Po zakończeniu wojny w 1945 roku, niemieccy dowódcy przyznawali, że nawet niewielkie uderzenie wojsk francusko-brytyjskich w 1939 roku oznaczałoby klęskę III Rzeszy. Bierna postawa sojuszników Polski ośmieliła do działań drugiego sygnatariusza paktu Ribentropp-Mołotow. 17 września granice Rzeczpospolitej przekroczyły wojska sowieckie.

Winston Churchill
Fot. Wikipedia

Oficjalnie Związek Radziecki nigdy nie wypowiedział Polsce wojny. Polski ambasador w Moskwie został jedynie powiadomiony o decyzji władz radzieckich, które uznały, że państwo polskie już nie istnieje. W związku z tym wojska radzieckie „wzięły pod opiekę” narody zamieszkujące „Zachodnią Białoruś i Ukrainę”. Nota dyplomatyczna wręczona ambasadorowi więcej kłamstw. Stwierdzono w niej między innymi, że polski rząd uciekł za granicę, a sowieci działają w imię zapewnienia pokoju na ziemiach nie zajętych przez Niemców. Rząd ZSRR uznał wszystkie traktaty i umowy międzynarodowe podpisane z rządem Rzeczpospolitej za nieobowiązujące.

Pod naporem niespodziewanej sowieckiej ofensywy, rząd polski przedostał się do sojuszniczej Rumunii. Tam jednak pod presją agresorów został internowany. Spowodowało to olbrzymie komplikacje w funkcjonowaniu władz polskich. Podjęto szybkie działania, które miały na celu przekazanie przez prezydenta Mościckiego swojego urzędu jednemu z ambasadorów. W pierwszym momencie wybór padł na ambasadora w Rzymie Bolesława Wieniawę Długoszowskiego. Pod naciskiem rządu francuskiego wycofaną tę kandydaturę i niemal po dwóch tygodniach powołano na urząd Władysława Raczkiewicza. Premierem został Władysław Sikorski. Głównie dzięki bezprecedensowej ingerencji rządu francuskiego w skład personalny władz polskich na uchodźstwie.

Mimo, że decyzja ta została antydatowana z dniem 17 września – władzom zależało, by dokument o przekazaniu władz wydano na polskim terytorium – rząd stracił wiele cennego czasu. Nigdy nie odpowiedziano na agresję sowiecką. Polska nie wypowiedziała wojny Sowietom, a rząd, który powstał dopiero 30 września został skutecznie powstrzymany przez aliantów od wypowiedzenia wojny ZSRR.

Kłopotliwy traktat

Traktat, który w sierpniu podpisały rządy Polski i Wielkiej Brytanii najpełniej gwarantował niepodległość Polski. Katastrofalnym błędem, który uwiarygodnił późniejszą interpretację układu, wygodną dla rządu brytyjskiego, był brak reakcji naszych sojuszników na sowiecką agresję z 17 września. Zdołano zakomunikować Francuzom i Brytyjczykom fakt przekroczenia granicy przez Armię Czerwoną, natomiast nie zażądano wypowiedzenia wojny ZSRR. W tamtej sytuacji byłby to niewiele znaczący gest, jednak jego brak został potraktowany jako brak zobowiązań względem Polski. Jedynym racjonalnym wytłumaczeniem zwalniającym rząd brytyjski z zobowiązań, byłoby uznanie, że państwo polskie przestało istnieć, co byłoby jednoznaczne z przyjęciem haseł propagandy sowieckiej z jesieni 1939 roku.

Polscy żołnierze w sowieckiej niewoli
Fot.Wikipedia

Wbrew powszechnej opinii, nie ograniczał się też do gwarancji jedynie granicy zachodniej naszego kraju. Nie ma w nim mowy, o tym, że wspólne zobowiązania dotyczą jedynie wojny z Niemcami. Artykuł 1. tego dokumentu mówił: „Jeżeli jedna z umawiających się stron zostanie zaangażowana w walkę z Mocarstwem Europejskim na skutek agresji tego ostatniego na nią – druga umawiająca się strona udzieli umawiającej się stronie zaangażowanej w walce całego wsparcia i pomocy jakie są w jej siłach”. Ważny dla stosunków między obydwoma krajami był także Art. 6. p 3. traktatu, który nakładał na obydwa państwa pewne ograniczenia w zawieraniu nowych zobowiązań sojuszniczych. Brzmiał on dokładnie: „Żaden nowy układ, w jaki umawiające się strony mogą wejść w przyszłości nie ograniczy zobowiązań, wynikłych z mocy wcześniejszej umowy, ani nie stworzy pośrednio nowych zobowiązań miedzy umawiającymi się stronami”. Układ wszedł w życie z dniem podpisania na okres pięciu lat. Obydwie strony obowiązywała klauzula sześciomiesięcznego wypowiedzenia.

Brak oficjalnej reakcji na wydarzenia z września 1939 roku doprowadził do niewygodnej sytuacji, w której Polska wspólnie z sojusznikami prowadziła wojnę z Niemcami, natomiast samodzielnie opierała się agresji ZSRR, niewypowiedzianej zresztą oficjalnie. Sytuacja międzynarodowa skomplikowała się jeszcze mocniej po ataku Hitlera na ZSRR w czerwcu 1941 r. Wtedy Sowieci stali się naturalnym sojusznikiem Wielkiej Brytanii osamotnionej w walce z Niemcami. Należy pamiętać, że w czerwcu 1941 roku Stany Zjednoczone nadal pozostawały wierne swojej doktrynie izolacji i nie angażowały się w konflikt między III Rzeszą a Europą. Dopiero w grudniu 1941 roku Japończycy zaatakowali bazę marynarki wojennej w Pearl Harbor, czym ściągnęli na państwa osi amerykańskie wojska. Brytyjczycy mogli porozumieć się ze Stalinem, de facto, bez konieczności uporządkowania stosunków polsko-rosyjskich. Nie byli oni stroną w tym konflikcie. Przytoczony wcześniej artykuł szósty zobowiązywał naszych sojuszników do uwzględnienia interesów Polski. Stąd naciski Churchilla, aby rząd Sikorskiego unormował swoje stosunki z nowym sprzymierzeńcem rządu Jego Królewskiej Mości. Jednak od tego czasu pozycja Polski jako realnego sojusznika słabła z każdym dniem.

Angielski honor

Układ Majski-Sikorski wznowił stosunki dyplomatyczne między rządem polskim i radzieckim. Jednak nie regulował wielu spornych kwestii między obydwoma państwami. Przemilczano w nim gwarancje dla nienaruszalności granic z 1939 roku. Nie padło też żadne sformułowanie odnoszące się do sowieckiej agresji w 1939 roku. Układ praktycznie uznawał stan z 1941 roku i jego największą zaletą było zwolnienie Brytyjczyków z analizy stosunków polsko-sowieckich. To ten dokument w dłuższej perspektywie uczynił z rządu polskiego zakładnika brytyjsko-sowieckiego sojuszu. Do tego stopnia, że rząd Churchilla wielokrotnie popierał żądania Stalina względem Polski, byleby utrzymać porozumienie między aliantami a ZSRR. Jednak dopiero w 1944 roku rząd Wielkiej Brytanii oficjalnie przyznał, że nie ma zamiaru wypełniać zobowiązań traktatowych z 1939 roku, a więc gwarantować granic Rzeczpospolitej. 2 lutego 1944 roku premier Churchill otwarcie odrzucił wsparcie polskich żądań uznania granicy wytyczonej traktatem w Rydze: „My sami nie gwarantowaliśmy nigdy w przeszłości imieniem naszego rządu żadnej szczególnej linii granicznej w Polsce. Nie aprobowaliśmy polskiej okupacji Wilna w 1920 roku. Brytyjski pogląd z roku 1919 jest wyrażony w tak zwanej Linii Curzona, która w każdym razie załatwia się z zagadnieniem”.

Z komentarzy angielskiej prasy tamtego okresu warto przytoczyć ten umieszczony w tygodniku „Truth”, tuż po podpisaniu układu Majski-Sikorski. Chyba najlepiej przedstawił on cel, jaki osiągnięto finalizując rozmowy polsko-rosyjskie: „Układ przedstawia dla Wielkiej Brytanii wartość pod tym względem, iż daje nam możność umycia rąk – z czystym sumieniem – od problemu rosyjsko-polskiego. Jesteśmy zobowiązani do odbudowania Polski, tak, iż bez ostatniego rozwoju wypadków musielibyśmy po pobiciu Niemiec, wydrzeć resztę polskich prowincji od naszego rosyjskiego sprzymierzeńca. Teraz skoro Rosja i Polska podjęły z sobą stosunki, zostaliśmy zwolnieni z rękojmi… Nasza pierwotna gwarancja dana Beckowi i Rydzowi-Śmigłemu i honor jest w porządku, gdyśmy zostali z niej zwolnieni przez Sikorskiego i Raczkiewicza”.

Janusz Podolski