MEMCHES: Naród peerelowski

Pojawienie się Solidarności było istotnym novum w historii Polski. Ale i sam PRL stanowił zjawisko przełomowe w naszych dziejach. Sprawił bowiem, że nastąpiło zerwanie z przeszłością. Druga wojna światowa i jej konsekwencje oznaczały koniec tysiącletniej Polski. Zagłada elit, dalekie przesunięcie w kierunku zachodnim granic państwowych, przemiany społeczne – to wszystko zwiastowało pojawienie się nowego narodu: splebeizowanego i zarazem jednolitego etnicznie, religijnie, kulturowo. Tym samym PRL okazał się też pod pewnymi względami ziszczeniem endeckiego snu o swoiście pojętej polskiej nowoczesności: „uwolnionej” od balastu ziemiaństwa i rozmaitych mniejszości. Bezwzględne okazały się tu prawa biologii – chodzi o efekty ludobójczych praktyk dwóch okupantów. Patriotyzm jest cnotą przekazywaną z pokolenia na pokolenie, więc jeśli ten wielopokoleniowy łańcuch zostaje na skutek wymordowania ojców rozerwany, to patriotyczne pogadanki nic nie wnoszą.

W tej sytuacji rewolta Solidarności musiała być zupełnie nowym rodzajem zrywu wolnościowego. Za tą inicjatywą stał już bowiem nowy podmiot historyczny: naród peerelowski. W ruchu solidarnościowym było mnóstwo osób, które nie mogły pamiętać Polski sprzed roku 1939. Ale jednocześnie Solidarność stanowiła pole kształtowania tożsamości tego nowego bytu historycznego – tożsamości niezależnej od obowiązującej doktryny państwa. I tu rzeczywiście do głosu doszły zachowane w pewnych enklawach, dawne źródła inspiracji: społeczna nauka Kościoła czy inteligencki etos „niepokornych”. Tyle że czerpał z nich naród nie tyle polski – ale właśnie peerelowski.

Trudno było mu jednak przywracać obywatelskie cnoty i wartości, wskazywać sens takich kategorii jak racja stanu czy interes narodowy. Solidarnościowy program adresowany był bowiem do ludzi, którzy w znacznej części zakodowali sobie, że nie należy się wychylać. Zrywy narodowe postrzegali oni nie historycznie, ale mitologicznie. Nawet jeśli były one w ich oczach godne podziwu, to pozostawały na tyle odległe, że nie miały związków z teraźniejszością.

Tymczasem problem z pamięcią o stanie wojennym bierze się stąd, iż go… pamiętamy. Przynajmniej dotyczy to wciąż znacznej części społeczeństwa. A więc możemy widzieć go nie przez pryzmat wyidealizowanego heroizmu czy fałszywej martyrologii, ale tego, czym naprawdę był. A był rzeczywistym, ponurym dramatem społeczeństwa, spacyfikowanego przez gnijącą dyktaturę, która stawała się coraz bardziej groteskowa. Temu wydarzeniu bliżej jest zatem do teatru absurdu aniżeli greckiej tragedii. Bliżej do Mrożka niż do Mickiewicza.

Główną postacią takiej narracji był właśnie naród peerelowski: splebeizowana społeczność, pozbawiona rycerzy i szczytnych politycznych ideałów. Historia tego narodu, w przeciwieństwie do dziejów narodu II Rzeczypospolitej, z którym została zerwana ciągłość, nie jest bajką o żelaznym wilku. Bo przecież i my jesteśmy jej uczestnikami.

Być może dopiero przyszłe pokolenia, które nabiorą większego dystansu do tego, co się stało 30 lat temu, zdobędą się na bardziej wzniosłą, a przez to i tradycyjną, zero-jedynkową, narrację. Tyle, że będzie ona możliwa pod warunkiem, że zbrodniarze nie będą nazywani – w ramach koniunkturalnych porozumień historycznych – „ludźmi honoru”. Kwestią otwartą pozostaje natomiast, czy będziemy mieli do czynienia z ujęciem historycznym czy mitologicznym.

* Filip Memches, dziennikarz, publicysta. Współtwórca periodyku „Czterdzieści i cztery”, portalu Rebelya.pl oraz tygodnika „Uważam Rze”.