Dziedzicz: Reformy ekonomiczne: Chile 1973-1989

Nierzadko w kręgach prawicowych powielane jest zdanie o modelowym wprowadzeniu wolnego runku w Chile i stawia się to państwo jako wzór do naśladowania dla innych. Nierzadko też autorzy tego typu wypowiedzi nie posiadają większej wiedzy na temat procesów gospodarczych jakie zaszły w tym południowoamerykańskim państwie od pamiętnego 11-go września 1973. Dlatego też powstał ten artykuł, który pokaże w pewnym skrócie wszystko to co składało się na „chilijski cud gospodarczy”, a właściwe to na dwa takie „cudy gospodarcze”. Mam nadzieję, że przysłuży się to rzeczowej debacie na tematy gospodarczej i pozwoli skutecznie obronić dorobek rządów Augusto Pinocheta.

Zanim jednak sięgniemy po esencję musimy zobaczyć całą sytuację poprzedzającą reformy chilijskie. Niezmiennie od czasów Wielkiej Depresji gospodarka chilijska oparta była na najmocniejszym filarze polityki protekcjonistycznej – substytucji importu, co oznaczało przekonanie o potrzebie ingerencji państwa w gospodarkę w celu zapewnienia odpowiednio wysokiego i trwałego wzrostu gospodarczego. Jak pokazuje nam nasza nauczycielka historia taka polityka, z takimi celami nie przyniosła oczekiwanego efektu, a „ubocznym” skutkiem takiej polityki była notoryczna inflacja krążąca wokół wskaźnika 35 procent, narastający etatyzm oraz biurokracja, ale tylko do czasu... … do czasu gdy schedę po rządzących chadekach przejęła Unidad Popular (Jedność Ludowa) z jej liderem Salvadorem Allende w roli Prezydenta. Jeśli dotychczasowy stan gospodarki był określany jako zły, to rządy lewicy można określić kataklizmem porównywalnym z tamtejszymi trzęsieniami ziemi. Reformy Allende zwane „chilijską drogą do socjalizmu” (hiszp. vía chilena al socialismo) spowodowały elementarne ubytki gospodarcze. Stosując się do keynesizmu, aby osiągnąć większy popyt globalny ekipa Allende podniosła tempo wzrostu podaży pieniądza, poziom płac oraz wydatki budżetowe, deficyt budżetowy do GDP z 3% w 1970 wzrósł do około 20% w 1973.

Listopad 1971 roku przyniósł już jednostronne moratorium na spłatę zadłużenia zagranicznego co oznaczało bankructwo kraju. Nacjonalizacja wielkich przedsiębiorstw skutecznie przyczyniła się do odpływu inwestorów za granicę, natomiast odebranie większych gospodarstw rolnych oraz restrykcyjna kontrola cen spowodował braki w zaopatrzeniu, słynny stał się tzw. Marsz Pustych Garnków, podczas którego mieszkańcy stolicy protestowali tłukąc pustymi naczyniami o bruk ulic przeciwko polityce Allende. Braki w zaopatrzeniu uzasadniali zmową pół miliona sklepikarzy. Wraz z narastaniem końca epoki Allende inflacja wynosiła już nie 35%, lecz 750%. Populizm makroekonomiczny spowodował powstanie lewicowych bojówek, które regularnie od 1972 roku dokonywały aktów terroru, co z kolei skutkowało upolitycznieniem chilijskich sił zbrojnych, które były do tej pory fenomenem w całej Ameryce Łacińskiej i nie brały udziału w polityce jak w innych państwach na południe od Rio Grande. Nie tylko siły zbrojne dostrzegły niebezpieczeństwo jakie niosą za sobą reformy w duchu komunistycznym, opozycja zarówno centrowa jak i prawicowa, środowiska biznesowe oraz USA obawiały się kolejnego przyczółka ZSRR na zachodniej półkuli.

Kataklizm gospodarczy, chaos polityczny oraz ogólnoświatowa recesja – to warunki w jakich władzę przejęła junta. Wojskowi sami nie będący ekonomistami, a mającymi przed sobą opanowanie blisko1000% inflacji postanowili w kwestii gospodarki odwołać się do ekspertów, których już wtedy określało się mianem Chicago Boys – nazwa wywodzi się od miejsca edukacji większości ekonomistów wdrażających reformy w liberalnym duchu tj. na University of Chicago w USA, gdzie większość była uczniami monetarystycznego guru Miltona Friedmana. Wśród tych gigantów reform chilijskich są takie osoby chociażby jak Minister Finansów Sergio de Castro, Minister Gospodarki, Minister Finansów Hernán Büchi, czy też Minister Pracy i Opieki Społecznej, Minister Górnictwa José Piñera (chociaż kończył nie UoC lecz Harvard, a ponadto był członkiem nielegalnej za rządów junty Chrześcijańsko-Demokratycznaej Partii Chile!).

Jeszcze za rządów Allende cała ówczesna opozycja postanowiła nie wracać do przedkomunistycznego modelu gospodarki chilijskiej wiedząc, że nie naprawi on skutków fatalnej polityki gospodarczej Unii Jedności, w związku z tym postanowiono opracować program niezbędnych reform gospodarczych, które po odsunięciu od władzy Allende miały być wdrożone w celu ustabilizowania gospodarki tego andyjskiego kraju. Dokument jaki przygotowali Chicago Boys nosił nazwę El Ladrillo - cegła gdyż było to solidne opracowanie „ważące tyle co cegła”. Program zawarty w El Landrillo zaczęto realizować od momentu odsunięcia od władzy Allende. Wraz z Międzynarodowym Funduszem Walutowym Chilijczycy uruchomili niepopularne działania bazujące na doktrynie neoklasycznej mające na celu zdławienie hiperinflacji, pobudzenie gospodarki oraz zrównoważenie budżetu.

Nastąpiła liberalizacji handlu z zagranicą - na wszystkie towary i usługi wprowadzono to samo 10% cło, co było w tamtym czasie fenomenem na skalę światową, uwolniono większość cen (pełne odejście od kontroli cen nastąpiło do czerwca 1975r.), zniesiono subwencje oraz przywileje podatkowe dla całych gałęzi produkcji, co stanowiła namacalny dowód odejścia od polityki substytucji importu. Nie zapomniano również o podatkach, reforma podatkowa skutkowała chwilowym zwiększeniem podatku dochodowego o 10%, wprowadzono na stałe podatek VAT, połączenie tego z masową prywatyzacją, redukcją sektora administracyjnego państwa oraz zmniejszeniem wydatków na cele socjalne doprowadziło do likwidacji ogromnego bo ponad 20% deficytu budżetowego. Zdelegalizowano stare, a powołano nowe związki zawodowe zmieniając równocześnie przepisy dotyczące zrzeszeń pracowników: ograniczono możliwość zbiorowych negocjacji do szczebla firm, wprowadzono zezwolenia na zebrania oraz wybory związkowe, ograniczono prawo do strajków.

Niestety 1974 rok przyniósł Chile spadek cen o 50% głównego towaru eksportowego – miedzi oraz odczuwalny na całym świecie szok naftowy, czyli czterokrotny wzrost cen ropy naftowej. W związku z tym aby odbudować rezerwy płatnicze nastąpiła dewaluacja chilijskiego peso. Już w 1976 roku sytuacja w gospodarce poprawiła się, dochód narodowy wzrósł o 3,5%, a było to możliwe dzięki zrównoważeniu budżetu. W 1973 roku 88% kredytów udzielanych przez banki pochłaniał deficyt, dzięki likwidacji tegoż deficytu oraz zmniejszeniu wydatków rządowych zwiększyła się dostępność kredytów dla prywatnych przedsiębiorców co skutkowało wzrostem produkcji oraz jednoczesnym spadkiem inflacji.

Gdy w 1977 roku inflacja kształtowała się na poziomie ponad 84% uznano, że możliwości jakie daje neoklasyczna teoria ekonomii dla gospodarki zamkniętej dla prowadzenia polityki dezinflacji wyczerpały się, w związku z tym podjęto decyzję o wykorzystaniu monetarnej teorii bilansu płatniczego. Już w 1978 inflacja spadła do 38%, co było wyraźny znakiem na sprawdzanie się systemu „tablita” oraz „prawa jednej ceny”, a już 1981 rok przyniósł tylko 9% stopę wzrostu cen.
 

Znaczącym problemem przed jakim stała junta nie była tylko inflacja lecz również bezrobocie. Redukcja administracji państwowej, liberalizacja handlu z za granicą oraz polityka antyinflacyjna skutkowały wzrostem bezrobocia i jeszcze w latach 1978-1980 utrzymywało się one na poziomie powyżej 17%. Aby mocniej legitymizować swoją władzę rząd chilijski potrzebował na tym polu dużego sukcesu, w związku z tym w 1979 roku do polityki gospodarczej wprowadzono otwarcie gospodarki krajowej na wpływy kredytów zagranicznych, 100% indeksację płac oraz stały kurs walutowy. Napływ kredytów zagranicznych spowodował wzrost inwestycji, a bezrobocie już rok później spadło o 3%.

Wprowadzona w maju 1981 roku reforma systemu ubezpieczeń społecznych były jednak w porównaniu do innych działań junty fenomenem nie tylko na tamte czasy, lecz do dzisiaj jest to odosobniony przykład tak gruntownej reformy w tym sektorze. W każdym kraju nie tylko w Chile państwowy system ubezpieczeń społecznych to pole bitwy dla partii politycznych oraz związków zawodowych, w których każdy powołuje się na zasady, których jednak nie widać w rezultatach, a mianowicie na solidarność, równość oraz powszechność. Jose Piñera ekonomista wykształcony na Uniwersytecie Katolickim w Santiago oraz na amerykańskim Harvardzie, a jednocześnie członek zdelegalizowanej wówczas Partii Chrześcijańsko-Demokratycznej zdecydował się wejść do rządu chilijskiego i przeprowadzić nowatorską reformę systemu. W ramach budowy nowego systemu ubezpieczeń społecznych przyjęto pewne minimalne zobowiązania państwa, gdyż według autora reform nie wszyscy będą w stanie ubezpieczyć się indywidualnie w prywatnych instytucjach.
 

Bazą nowego systemu był postulat aby przyszłą emeryturę związać tylko i wyłącznie z wpłaconymi składkami oraz charakter komercyjny funduszy ubezpieczeniowych. W ramach reformy dano możliwość stworzenia prywatnych funduszy emerytalnych zarówno o charakterze zagranicznym, krajowym jednak to klient miał nieskrepowany wybór do którego funduszu przystąpić, tak jak i później ma możliwość zmiany funduszu bez straty własnych wkładów. W ten sposób powołano do życia Zarządy Funduszy Emerytalnych (AFP), gdzie własność funduszy emerytalnych była rozdzielona od własności przedsiębiorstw zarządzających, w razie bankructwa funduszu państwo gwarantowało dane kwoty wpłat do innych wybranych funduszy.

Każdy z pracowników był zobowiązany do uiszczania 10% składki od swoich zarobków, która to kwota była wolna od opodatkowania, natomiast wszyscy ci, którzy woleliby przejść na wcześniejszą emeryturę (o wartości co najmniej 70% swojej „normalnej”) lub ci, którzy po prostu woleliby mieć wyższą emeryturę mieli możliwość odprowadzenia do 20% dochodów wolnych od opodatkowania na rzecz funduszu. Dzięki temu uzyskano związek przyczynowo-skutkowy, pomiędzy wkładem własnym, a wypłatą emerytur, co skutkuje zwiększonym poczuciem odpowiedzialności indywidualnej. Dano również wszystkim tym, którzy pozostawali w poprzednim państwowym systemie możliwość status quo w swoim przypadku, jednak zaraz po wprowadzeniu reformy symbolicznie, która weszła w życie 1-go Maja 1981 roku okazało się wbrew najśmielszym oczekiwaniom, iż 80% mających prawo wyboru przystąpiło do nowego prywatnego systemu.

Niestety początek 1982 roku, gdy zauważono skutki „zbyt ryzykownych” inwestycji chilijskich instytucji finansowych oraz spadek produkcji oraz eksportu wymusił na rządzie dewaluację peso chilijskiego w stosunku do amerykańskiego dolara. Gdy w tym samym roku Meksyk ogłosił niewypłacalność nastąpiło zahamowanie napływu kredytów z zagranicy dla krajów regionu. Jednak kryzys w Chile (spowodowany również Inwazją Argentyny na Falklandy) w porównaniu do innych krajów Ameryki Łacińskiej nie zagościł na długo, a było to możliwe przede wszystkim przez wcześniejszą politykę prywatyzacji przedsiębiorstw.

Kryzysowi finansowemu 1982 towarzyszyły stopy procentowe na wysokim bo 30% poziomie, gdzie wzrost produkcji notowany był na 7% rocznie, co skutkowało niewypłacalnością i zagrożeniem upadłością wielu przedsiębiorstw. Kredytodawcy zagraniczni wymusili na rządzie chilijskim przejęcie należności prywatnych przedsiębiorstw co w pewnym momencie skutkowało 70% udziałem państwa w sektorze finansowym. Rząd chilijski odszedł w tym momencie od liberalnych zaleceń w sektorze finansowym, ograniczył jego swobodę, zaczął badać procesy prywatyzacyjne, preferował wcześniej niestosowany kapitalizm ludowy, polegający na rozpowszechnianiu własności prywatnej wśród jak największej warstwy ludności chilijskiej, co Generał Pinochet wyraził słowami „uczynienie Chile narodem nie proletariuszy a przedsiębiorców”. Przeprowadzona kolejna reforma podatkowa spowodowała spadek podatków bezpośrednich przy jednoczesnym wzroście podatków pośrednich, dawano ulgi podatkowe nowoprywatyzowanym przedsiębiorstwom. Mimo chwilowego podniesienia ceł do 20% szybko powrócono to liberalnej polityki w eksporcie oraz imporcie, nie pozwolono na wprowadzenie innych barier handlowych, co jak się okazało spowodowało wzrost eksportu będącego głównym motorem odbudowy gospodarki Chile po kryzysie 1982. Gospodarka Chile wzrastała wraz z utrwalaniem się władzy junty.

W 1988 roku przeprowadzono na mocy chilijskiej konstytucji plebiscyt decydujący o przedłużeniu kadencji prezydenckiej Pinocheta o kolejne 8 lat. Opozycja z Ricardo Lagosem na czele zwyciężyła w nim 55% do 42% , co spowodowało, że rok później dobyły się wybory prezydenckie z wieloma kandydatami, w których Generał Pinochet zgodnie z wcześniej daną obietnicą nie startował. Zwycięzcą został chadek Patricio Aylwin. Jak oceniają demokratyczni politycy reformy przeprowadzone za rządów junty były niezbędne i nieocenione jednak szanse przeprowadzenia ich w warunkach demokracji były nikłe w związku z oporem społeczeństwa oraz przywyknięciem do państwa opiekuńczego oraz etatystycznego. Powiązanie możliwości każdego człowieka tylko z jego pomysłowością oraz pracowitością to nieodparty dowód na moralność tego ładu ekonomicznego, oddzielenie gospodarki od państwa skutkowało zmniejszeniem korupcji – Transparency International uplasowała Chile za dwunastoma krajami uprzemysłowionymi, a przed USA czy też Francją.