Grafikę stworzył Northink
Grafikę stworzył Northink
dr Włodzimierz Nikitenko dr Włodzimierz Nikitenko
1123
BLOG

Sowieckie obozy pracy dla jeńców i skazańców polskich

dr Włodzimierz Nikitenko dr Włodzimierz Nikitenko Historia Obserwuj temat Obserwuj notkę 1


Wiara w nadnaturalne źródła zła
                        nie jest potrzebna,
ludzie sami są całkowicie zdolni
     do absolutnie każdej podłości…

                 / J.Conrad /


W chwili obecnej, kiedy już coraz więcej niby wiadomo, na temat sowieckich łagrów dla polskich służb mundurowych i ludności cywilnej z okresu minionej wojny, okazuje się, że bardzo często jednak wiemy bardzo, bardzo niewiele lub nadal prawie-że nic. Brak jakiejś mało istotnej informacji, tak naprawdę, zaburza obraz widzenia całości. Niestety, władze sowieckie nigdy przedtem, ani nigdy potem, a tym bardziej już teraz nie byli, poza maleńką grupką zapalonych rzeczywistych badaczy prawdy, skłonni do tego, by niezbędne fakty mogły ujrzeć światło dnia, lub chociażby rzucić najmniejszy cień na tamte odległe zdarzenia. Jakie decyzje potrafią podejmować, najlepiej widać na grupie oficerów polskich zamordowanych w Katyniu. Jest to jednakże zaledwie kropla o tym, co rzeczywiście wiemy. Większość przeciętnego społeczeństwa tzw. ludzi radzieckich do dzisiaj wychwala Lenina, Stalina i ich rządy. Pozostaje więc faktycznie bardzo daleko poza ich świadomością krystaliczny obraz dziejów Rosji sowieckiej z przerażającą ilością zbrodni i śmierci zadawanej niewinnym dzieciom, kobietom, starcom, żołnierzom, ale i cywilom…
Otóż wiadomo na pewno, że część jeńców mundurowych po klęsce polskiego września roku 1939, została po wymianie między stroną sowiecką i niemiecką zwolniona do domów. Ilu ich naprawdę było, pozostaje to jednak wciąż bardziej niż niewiadome. Ile setek, tysięcy, a może dziesiątek tysięcy podoficerów i żołnierzy polskich, pracowników policji, strażników więziennych, strażników leśnych… trafiło w okolice, ale i poza Ural, i tam przy skrajnie niewolniczych warunkach doczekało swego końca, pozostaje jeszcze większą tajemnicą. Byli wśród nich przecież nie tylko rdzenni Polacy, ale też i obywatele polscy mniejszości narodowych ukraińskiej, żydowskiej, białoruskiej, a nawet niemieckiej. Wielu znalazło się w tym rejonie jako zaledwie rezerwiści, których dopiero co zmobilizowano do obrony swojej ojczyzny jeszcze przed formalną agresją hitlerowską na ziemie polskie. Na pewno wielu, gdy tylko nadarzyła się ku temu okazja, ukrywało do końca swoje prawdziwe nazwiska, stopnie wojskowe (niejednokrotnie oficerskie), bądź pełnione funkcje urzędnicze w reprezentacji władz polskich (np. policjanci). Sowieci aby uzyskać możliwie pełne „rozeznanie” – największą ilość informacji o nich, niejednokrotnie próbowali wzniecać spory i waśnie nawet na tle narodowościowym, licząc na możliwe zdrady, bądź co najmniej „uprzejme” donosy. I tu się nie mylili, chociaż i w tym przypadku bardziej przeważnie zwyciężała solidarność współwięźniów i rzadko udawało się cokolwiek od nich uzyskać.
W tle obecnych badań wiadomo, że faktycznie istniały trzy wielkie zgrupowania obozów jenieckich, na które składały się obozy rozdzielcze, obozy właściwe, oraz tzw. podobozy, pozostające rzeczywistymi miejscami kaźni:
•    Pierwsze zgrupowanie to tereny Małopolski Wschodniej (tzw. Zachodniej Ukrainy), województwa: Tarnopole, Lwów, Stanisławów i Wołyń
W momencie sowieckiej agresji na tereny polskich Kresów, dostający się do niewoli obywatele państwa polskiego znaleźli się w zupełnie skrajnym położeniu. Część z nich Rosjanie „wymieniali” z Niemcami, a część mieszkańców Kresów, nawet zwalniano do domów. Reszta w olbrzymich kolumnach pieszych, pędzona była w zastraszającym tempie na Wschód. Tam tworzono obozy stałe lub tylko czasowe – dla wykonywania określonych prac, a następnie je likwidowano, a jeńców-więźniów pędzono dalej. Chorzy, słabi lub zmęczeni poddawani byli wciąż takim rygorom i pospiechowi. Ci, którzy nie „dotrzymywali kroku” byli dobijani na miejscu – przy pracy lub w drodze, a chowani potem na lokalnych cmentarzach wiejskich, w przydrożnych rowach, na okolicznych polach, przy duktach leśnych, bądź pozostawiani na pożarcie lokalnej zwierzynie, psom lub ptactwu.
Niejednokrotnie, już po niemieckiej agresji na państwo sowieckie, kolumny te atakowane były również przez hitlerowskie lotnictwo myśliwsko-bombowe. Według jakiś wyrwanych fragmentarycznych danych z miesiąca czerwca roku 1940, w ten sposób zginęło – 1834 jeńców, nim dotarli do wyznaczonych im obozów pracy. Wiadomo, że wykorzystywano ich nade wszystko do wyrębu dziewiczych rozległych sowieckich lasów (przeważnie syberyjskich), pracy w kamieniołomach, przy kopaniu torfu, przy budowie, rozbudowie modernizacji lotnisk i innych obiektów znaczenia wojskowego, oraz połączeń drogowych już istniejących, tworzeniu zupełnie nowych dróg i tras transportowych (m.in.: granica III Rzeszy – Lwów – Tarnopol – Płoskirów; lub Przemyśl – Lwów – Nowogród Wołyński). Ale i także do uciążliwych prac polowych i innych prac w rolnictwie. Jeszcze inna część jeńców, całymi grupami wysyłana była daleko poza graniczne góry syberyjskie Ural, w głąb wielkiego imperium sowieckiego. Uogólniając, najprawdopodobniej przez obozy tego regionu przeszło początkowo w przybliżeniu co najmniej około 25.000 osób. Pilnowali tej grupy głównie żołnierze sowieccy z 229 pułku wojsk konwojowych NKWD. Komendantem wszystkich tych obozów pozostawał – Fiedukow, a jego zastępcą – Sokołow.
    Generalnie zakładane w tym rejonie obozy urządzano:
a)    w byłych zabudowaniach dworskich i folwarcznych, m.in.:   
** Podhorce  - wieś  w rejonie miejscowości Brody w obwodzie Lwowa (obecnie Ukraina). W okresie II RP miejscowość była siedzibą gminy w powiecie Złoczów, województwo Tarnopole. Według „Słownika geograficznego Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich”, miejscowość leży w odległości 8 km na południowy–wschód od Oleska, 17 km na północny–wschód od Złoczowa i 17 km od Brodów. Miejscowość rozłożona u podnóża wzgórza, skąd daleko i szeroko widoczna jest dolina rzeki Styr. Przy czym północna część wsi dotyka dorzecza rzeki Dniepr rzeczką Łahodówką (dopływ Styru). Południowa część miejscowości dotyka dorzecza rzeki Wisły, jako dopływu rzeki Bug. Środek wsi, to główny europejski dział wodny – Woroniaków. W miejscowości był jeden z bardziej okazałych grodów dawnej Rusi Halickiej w rejonie tzw. Podola (pierwsze wzmianki z roku 1188, zniszczony prawie całkowicie przez około roku 1240). Od „zawsze” zamieszkiwana przez Polaków i Rusinów. Jako osada w składzie korony polskiej – Podhorzec wzmiankowana już około roku 1400. Najpierw własność Podhoreckich, potem Koniecpolskich, od roku 1682 – królewicza Jakuba Sobieskiego. Potem w składzie Galicji i Lodomerii, stanowił własność rodu Rzewuskich i Sanguszków. Ze znacznych budowli znajduje się tu siedemnastowieczny zamek Stanisława Koniecpolskiego (dawniej okazała kolekcja malarstwa – z najcenniejszym dziełem J.Jordaensa – Miłosierny Samarytanin), Austeria – budynek dawnych stajen hetmańskich (najprawdopodobniej tu właśnie urządził później Rzewuski jedną z najlepszych i największych scen prywatnych w Europie, gdzie wystawiano sztuki autorów klasycznych), oraz kościół zbudowany na zamówienie hetmana wielkiego koronnego Wacława Rzewuskiego (wzorowany na bazylice „di Superga” z Turynu; ma także unikalny drewniany chór wykonany przez snycerza M.Twardowskiego z końcem wieku XVIII), a także cerkiew i klasztor zakonu bazylianów (ufundował ten dar w wieku XVIII – szmbelan i ziemianin ostatniego polskiego króla – Ignacy Miączyński). W miejscowości urodził się m.in. wielki magnat Kresów – książę Aleksander Koniecpolski, oraz znany dramatopisarz, historyk literatury i tłumacz, ojciec słynnego poety Juliusza Słowackiego – Euzebiusz.
** Busk  (także: Buśk) – małe miasteczko na Ukrainie w obwodzie Lwowa (w roku 2006 liczyło około 8500 mieszkańców). Miasteczko nazywane również<>, ponieważ leży w dużym rozlewisku odnóg rzeki Bug łączącej się tu w rzeką Pełtwią (bardzo duża ilość połączeń mostowych w mieście). Jedna z najstarszych miejscowości tzw. Ziemi Grodów Czerwieńskich (pozostały ślady po grodach plemienia Bużan) Od roku 1388 miejscowość wraz z ziemią bełską w rękach księcia mazowieckiego – Siemowita IV, który w roku 1411 lokował tu na „prawie magdeburskim” jedno z pierwszych miast polskich w rejonie obecnej Ukrainy. Miasteczko lenne Królestwa Polskiego od czasów Kazimierza Jagiellończyka. W roku 1582 Stefan Batory uznał je za wolne miasto królewskie. Prawie całkowicie zniszczone przez kozaków Chmielnickiego, a potem Tatarów. Około XIX wieku własność hrabiego Badeniego, który zbudował okazały pałac z niezbędnym zapleczem inwentarskim oraz parkiem. Na lokalnym cmentarzu znajdują się najstarsze na Ukrainie nagrobki żydowskie z około 1520 roku. Po 1918 roku miasteczko włączone do II RP. W roku 1939 zajęte przez wojska Armii Czerwonej. Przetrzymywano tu w pomieszczeniach folwarcznych hrabiego około 900-1200 polskich jeńców wojennych zatrudnianych przy budowie rowów i drogi Lwów-Kijów. Wiadomo, że NKWD traktowało ich skrajnie. Wiadomo też, że zamordowało tu około 35 Polaków i Ukraińców. Z tego miasteczka wywodzi się polski archeolog – Jan Edward Bryk (zamordowany w Katyniu), oraz Jewhen Petruszewycz – późniejszy prezydent Zachodnioukraińskiej Republiki Ludowej.  
** Cebrów  - wieś na Ukrainie, założona w 1546 roku w obwodzie Tarnopole w rejonie – Zborów. W okresie II RP byłą siedzibą gminy wiejskiej. Obecnie liczy około 716 mieszkańców. We wsi istniał do roku 1989 dwór w stylu klasycystycznym z XVIII wieku, wybudowany przez właściciela wsi – Michała Garapicha. W okresie II RP stąd wywodził się też Paweł Garapich – prawnik i późniejszy wojewoda Łodzi oraz Lwowa.  
** Sasów  (także: Sassów) - miasteczko n/Bugiem na Ukrainie, położone około 9 km na północny-wschód od Złoczowa. Około roku 1511 wieś: Komarów stanowiła własność Anny Sienieńskiej (najprawdopodobniej córki kasztelana Kamieńca – Jana, a późniejszej żony Hieronima Zaklika herbu Topór). Wiadomo, że od tego czasu miejscowość wchodziła w skład tzw. „klucza oleskiego”. W roku 1613 nabył wieś wojewoda ruski – Jan Daniłowicz. W dwa lata później – 1615 – wieś otrzymała prawa miejskie wg lokacji na prawie magdeburskim z rąk króla Zygmunta III Wazy. Zmieniono także jej nazwę od herbu właściciela Daniłowicza: Sassów. Miasto stało się jednym z kolejnych na szlaku handlowym Podole – Wołyń. Miało charakter obronny, a na pobliskim wzgórzu wzniesiono zamek. Z polecenia króla zbudowano gościniec (drogę) łączące to miejsce ze znanymi miastami i szlakami. W każdą środę i sobotę w mieście odbywały się jarmarki. Wiadomo, że w roku 1638 w mieście działała jedna z największych w ówczesnej Europie papierni (zakład ten pracował do 1915 roku). W roku 1682 miasto utraciło prawa miejskie i stało się własnością rodu Radziwiłłów. Wiadomo też, iż w wieku XIX funkcjonował w tej miejscowości zakład uzdrowiskowy hydroterapii. „Od zawsze” miejscowość zamieszkiwali Polacy, Rusini, Żydzi i inne wędrowne ludy. Wśród znanych postaci wywodzących się z tego miejsca są m.in.: Marian Kuczyński (cichociemny, porucznik Wojska Polskiego), Kazimierz Kałucki (chemik, prof. Uniwersytetu Szczecińskiego), oraz Franciszek Stroński (dyrektor biblioteki Uniwersytetu we Lwowie, a potem w Krakowie).
** Romanówka. (Niestety brak uściślenia o jaką konkretnie miejscowość chodzi, uniemożliwia jej pełną identyfikację, ponieważ na samej Ukrainie miejscowości o takiej nazwie jest 9:
= wieś Romanówka w rejonie bereznehuwatskim obwód mikołajewski
= wieś Romanówka w rejonie berszadzkim obwód bracławski
= wieś Romanówka w rejonie brusiłowskim obwód żytomierski
= wieś Romanówka w rejonie iwanickim obwód wołyński
= wieś Romanówka w rejonie tarnopolskim obwód tarnopolski
= wieś Romanówka w rejonie trembowskim obwód tarnopolski
= wieś Romanówka w rejonie żydaczowskim obwód lwowski
= wieś Romanówka Stojanowska w rejonie radziechowskim (na obszarach Rusi Czerwonej), obwód lwowski
= wieś Romanówka Szczurowiecka w rejonie radziechowskim (na obszarach Rusi Czerwonej), obwód lwowski.
b)    czasami były to stare zamki, m.in.:
** Olesko - miejscowość położona na rzeką Liberią (dopływ Styru), przy drodze na Kijów, około 23 km w kierunku północnym od Złoczowa, około 5 km od miejscowości Podhorce, oraz około 72 km od Lwowa. Na pewno jedna z najstarszych osad i grodów halicko-wołyńskich. Wiadomo, że na krótko w roku 1327 trafił w ręce książąt wołyńskich, a następnie od roku 1340 w ręce książąt litewskich. Od roku 1366 miejscowość włączona do Korony Polskiej przez króla Kazimierza III Wielkiego. W okresie lat 1382-1432 o miejscowość tę toczono lokalne boje polsko-litewskie. Władysław Jagiełło nadał wówczas Olesko – Janowi z Sienna. Od roku 1441 miasto stanowiło prywatną własność szlachecką. Z początkiem wieku XVI gród pozostawał we władaniu dwóch ostatnich córek z rodu Sienieńskich: Anny Herburtowej oraz Jadwigi Kamienieckiej. Wiadomo, że w roku 1629 w mieście urodził się późniejszy król Polski – Jan III Sobieski. W roku 1719 hetman koronny – Stanisław Mateusz Rzewuski, odkupił od królewicza Jakuba Sobieskiego Olesko oraz okolice. Po dokonaniu I rozbioru Polski, miejscowość przejęli Austriacy. W ten sposób w okresie lat 1772-1918, miasto znalazło się w składzie Królestwa Galicji i Lodomerii Cesarstwa Austriackiego. Do roku 1939 miasteczko pozostawało częścią składową województwa Tarnopole w powiecie Złoczów. W okolicach miejscowości, na wzgórzu umiejscowiono na przełomie XVI-XVII wieku dość rozległy zamek, zamieniony z końcem XVII wieku przez Austriaków na koszary wojskowe. Od roku 1975 zamek stanowi filię Lwowskiej Galerii Sztuki. U podnóża zamku natomiast w roku 1793 Józef Seweryn Rzewuski ufundował klasztor i kościół dla zakonników reguły kapucynów (po II wojnie była tam szkołą rolnicza, a w roku 1980 całość przejęła Lwowska Galeria Sztuki. Z miejscowości wywodzi się m.in.: polski folklorysta, krytyk literacki, pisarz i poeta – Wacław Zalewski, spokrewniony z rodem Rzewuskich; oraz podpułkownik Wojska Polskiego, późniejsza ofiara Katynia – Kazimierz Zygmunt Czarnecki  
** Brody  - miasteczko na Ukrainie (w roku 2011 liczyło około 24.000 mieszkańców) w rejonie obwodu lwowskiego nad rzeczką – Suchowólka. Powstało jako prywatne miasteczko szlacheckie ojca hetmana Stanisława Żółkiewskiego w roku 1584 w województwie ruskim, pod nazwą – Lubicz (nazwa wywodzi się z herbu rodowego Żółkiewskich), jednakże od około połowy wieku XVII powrócono do starej nazwy miejscowości – Brody. Wiadomo, że w roku 1629 miasteczko odkupił hetman Stanisław Koniecpolski, zamieniając jednocześnie miejscowość w fortecę z 10 bastionami i zamkiem. W trosce o rozwój gospodarczy miasta, osadził w nim głównie Żydów i Ormian. Własną rezydencję wystawił hetman w pobliskich Podhorcach. W roku 1648 miasteczko zdobył i spalił Chmielnicki wraz ze swoimi kozakami – przetrwała tylko twierdza. Z kolei syn hetmana – Aleksander zapisał w testamencie twierdzę, miasto oraz m.in.: Podhorce i Złoczów synowi króla Jana III Sobieskiego – Jakubowi. Ten ostatni w roku 1704 sprzedał miasto Józefowi Potockiemu. Ród Potockich herbu Pilawa około połowy wieku XVIII, zbudowali w mieście na obszarze zniszczonego zamku nowy barokowy pałac z wieżą. Od okresu I rozbioru Polski w składzie kraju koronnego Galicji monarchii Habsburgów. W roku 1779 cesarz – Józef II – przyznał miasteczku prawo wolnego handlu na równi z Triestem. W roku 1817 założono tu szkołę realną przekształconą następnie w gimnazjum państwowe. W okresie podległości miasteczka pod koronę Austro-Węgier, miasteczko stanowiło końcową stację graniczną cesarstwa z Rosją: Lwów-Brody. Z końcem roku 1862 miasto uległo zniszczeniu skutkiem wielkiego pożaru – spłonęło ponad 118 domów. W lipcu 1920 roku, w okolicach miasta stoczono jedną z ważniejszych zwycięskich bitew wojny polsko-bolszewickiej Wojska Polskiego z Konną Armią marszałka Budionnego. W momencie sowieckiej okupacji tych ziem – po 17 września roku 1939 – w miejscowości tej skoncentrowano ponad 10.000 polskich „jeńców” Wojska Polskiego, rozmieszczając ich wszystkich w byłych budynkach koszarowych 13 Dywizjonu Artylerii Konnej. Wszystkich zatrudniano przy budowie lotniska o charakterze wojskowym. Stan ten trał do momentu agresji niemieckiej na Związek Sowiecki w czerwcu roku 1941. Następnie ewakuowano wszystkich pieszo do miejscowości – Złotonosze, oddalonych około 760 km od Brodów (marsz trwał około 28 dni). Po niemieckiej napaści na państwo sowieckie, miejscowość znalazła się, od 1 sierpnia 1941 roku w granicach Generalnej Guberni. Najprawdopodobniej wtedy także Niemcy masowo mordowali miejscową ludność żydowską. Z miejscowości tej wywodzi się wielu znanych, a nawet sławnych ludzi, m.in.: prof. Roman Duda (matematyk, były rektor Uniwersytetu Wrocławskiego); Otto Hausner (polski historyk sztuki, poseł parlamentu austriackiego); prof. Bogusław Halikowski (neurolog dziecięcy, pediatra); prof. Józef Korzeniowski (pedagog, powieściopisarz); Amalie Nathanson (matka Zygmunta Freuda); Joseph Ludwik Raabe (szwajcarski matematyk); gen. bryg. Kazimierz Topoliński (dowódca kawalerii Wojska Polskiego); August Witkowski (fizyk, rektor Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie); Izrael Zolli (naczelny rabin Rzymu, przeszedł później na katolicyzm).
** Płotycz - wieś na Ukrainie położona nad rzeką Seret, około 8 km w kierunku północno-zachodnim od miasta Tarnopol. W roku 2001 liczyła około 1300 mieszkańców. Pierwsze zapisy źródłowe o miejscowości pochodzą z około XVI wieku. Najprawdopodobniej od około XVII wieku, wieś stała się własnością rodziny Korytkowskich, którzy pozostali jej właścicielami aż do wieku… XX. Wiadomo, że w okresie II RP, wieś tworzyła samodzielną jednostkę gminną. Około roku 1934, gdy przeprowadzano akcję scalania ziem polskich, wieś przyporządkowano do gminy – Hłuboczek Wielki w ramach powiatu Tarnopole. W okresie II wojny światowej wieś stanowiła poważne skupisko ludności polskiej w tym rejonie. W czasie trwania tzw. rzezi wołyńskiej, miejscowość stawiała bardzo skuteczny opór grupom zbrojnym „banderowców”. Z dniem 8 marca 1944, najprawdopodobniej skutkiem donosu ukraińskiego, Niemcy rozstrzelali tu około 40 mężczyzn. Do znacznych zabytków tego miejsca należy bez wątpienia pałac Korytkowskich (powstał około XVIII wieku), zamieniony współcześnie w szpital (w roku 2005). Do bardziej znanych postaci tego miejsca należy np. Jerzy Baworowski (ziemianin, polski poseł), oraz Jan Maciej Jasielski (oficer Wojska Polskiego).   
c)    czasami były to zabudowania koszarowe, m.in.:
** Ostróg  - Miasteczko na Ukrainie u ujścia Wilii nad rzeką Horyń w obwodzie Równe w powiecie Zdołbunów. W roku 2017 liczyło ponad 15.600 mieszkańców. Do roku 1945 w granicach państwa polskiego. Stary gród ruski, o którym wspominają źródła z roku 1100. Od drugiej połowy wieku XII już w Księstwie Wołynia. Od roku 1386 w granicach Wielkiego Księstwa Litwy. Własność rodowa, m.in.: Ostrogskich, Zasławskich, Wiśniowieckich, Sanguszków, Jabłonowskich, Dubieńskich.  Wojewoda Ostrogski lokował miasto na prawie magdeburskim w roku 1585. W XVII wieku miasto wzmocniono wałami obronnymi i fosami. W okresie powstania Chmielnickiego, miasto zniszczono a ludność katolicką wybito. 25 czerwca roku 1792, w tydzień po bitwie pod Zieleńcami, w miasteczku po raz pierwszy w historii państwa polskiego wręczano zasłużonym ordery Virtuti Militari. Po okresie rozbiorów miasto straciło na znaczeniu. W okresie wojny polsko–bolszewickiej lat 20 XX wieku, w okolicach miasta doszło do starć wojsk polskich gen. Wincentego Krajowskiego z 1 Konną Armią Budionnego. Miasto stanowiło macierzysty garnizon 19 Pułku Ułanów Wołyńskich oraz batalionu Korpusu Ochrony Pogranicza „Ostróg”. W okresie okupacji sowieckiej w roku 1939, ponad połowę mieszkańców miasteczka (około 10.500 osób – 61 %) wywieziono na Syberię, ponieważ byli Żydami. W okresie słynnej „rzezi wołyńskiej” roku 1943, miasteczko stanowiło ostoję schronienia dla ludności polskiej bliższych i dalszych okolic, przed napadami Ukraińców i Ukraińskiej Powstańczej Armii (dalej: UPA). Polaków wspomagał nawet oddział polskiej policji utworzony przez Niemców i Węgrów - mieszkańców miasteczka. Długo kierował lokalną obroną miejscowy polski proboszcz – Remigiusz Kranc organizując Polaków umiejscowionych natenczas w budynkach klasztoru i więzienia (broniono się około 2 tygodni przed nacjonalistami i UPA) Gdy miasteczko wyzwolili Sowieci – 5 lutego 1944, proboszcz Kranc złożył na ręce gen. Świerczewskiego polski sztandar Wojska Polskiego, który przechowywał. W nagrodę Sowieci wyróżnili go mianowaniem na stanowisko zastępcy przewodniczącego Rady Miasta Ostróg, a następnie… zesłali do łagrów Kołymy. W miasteczku znajduje się kilka kaplic i kościołów, różnych wyznań. W tym miejscu urodzili się m.in.: Anna Ciepielewska (polska aktorka TV i teatru); Kazimierz Kardaszewicz (gen. Wojska Polskiego, lekarz); Włodzimierz Tiunin (pedagog i artysta malarz). 
** Hołyczówka  – generalnie około 700 „jeńców” zatrzymano w ukraińskiej wsi Antopol (około 150 mieszkańców). Zatrudniano ich wszystkich przy budowie drogi: Równe – Hołyczówka. Z tego około 200 osób umieszczono w byłym budynku policji, resztę w szopach i stajniach. Wszystkich zmuszano do nadludzkiej pracy fizycznej bez względu na pogodę przy głodowych racjach żywnościowych. Nie tolerowano chorych, twierdząc, iż są to uparci i celowi symulanci. 
** Radziwiłłów  – jedno z byłych polskich prywatnych miasteczek szlacheckich od wieku XVI. Funkcjonowało pod tą nazwą do roku 1939. Po sowieckiej okupacji na polskie Kresy, aż do roku 1993 zmieniono mu nazwę na: Czerwonoarmiejsk (w roku 2018 liczyło około 10.500 mieszkańców). W okresie II RP, około połowy mieszkańców stanowiła ludność żydowska, około 30 % ukraińska, a tylko 17 % - Polacy. W trakcie okupacji niemieckiej, tu właśnie utworzono getto, w którym masowo likwidowano Żydów. W okresie słynnej „rzezi wołyńskiej” miasteczko stanowiło skuteczny opór przeciwko ukraińskim nacjonalistom, ponieważ obsadzone było strażą – ochroną niemiecką.   
d)    czasami, tylko zwykłe baraki, m.in.:
** Kozłów  - dawne miasto. Obecnie osiedle typu miejskiego w obwodzie Tarnopola w widłach rzek: Cycorka i Wosuszka. W roku 2017 liczyło około 2000 mieszkańców. Wiadomo, że prawa miejskie uzyskało w roku 1467. W okresie II RP miasteczko umieszczone w województwie tarnopolskim. Wywodzi się stąd m.in. Stanisław Hoszowski (historyk zagadnień gospodarczych), oraz Leon Mrzygłocki (działacz niepodległościowy).
** Jarmolice  - w roku 2018 ponad 7500 ludności. Osiedle typu miejskiego na Podolu w obwodzie chmielnickim, powiat Proskurów. Osada po raz pierwszy wymieniana w źródłach od roku 1407, gdy król Polski – Władysław Jagiełło nadał ją rycerzowi Chodce wywodzącemu się z Kroatii. Prawa miejskie lokowane na „prawie magdeburskim” w roku 1455 nadał polski król – Kazimierz IV Jagiellończyk. Miejscowość w okresie XVIII-XIX wieku znane z manufaktur sukienniczych, produkcji siodeł, garbarni i maszyn rolniczych. W roku 1761 zaistniał tu klasztor zakonu bernardynów (jeden z najpiękniejszych tego typu na Kresach), zamieniony w roku 1831 na cerkiew prawosławną. Najprawdopodobniej około roku 1780 wszystkie dobra jarmolickie nabył – Wojciech Marchocki. Miasto posiadałorównież pokaźny zamek, który skutecznie chronił okoliczną ludność przed napadami dzikich Tatarów. Faktycznie miejscowość od końca wieku XVIII należała do polskiego rodu Orłowskich z Jarmolińca herbu Lubicz. Najprawdopodobniej na przełomie wieku XIX oraz XX we dworze umiejscowiona była kolekcja malowideł takich mistrzów jak: Józef Chełmoński, Juliusz Kossak, Aleksander Orłowski oraz Henryk Siemiradzki. Wiadomo, że dwór istniał do początków Wielkiej Rewolucji Październikowej. Z miejscowości tej pochodzi m.in. działacz społeczny i uczestnik powstania styczniowego – Adrian Borowiecki, oraz polski dyplomata – Ksawery Orłowski.  
** Sławuta  - średnie miasto rejonowe w obwodzie chmielnickim na Ukrainie (w 2003 roku liczyło około 34.000 mieszkańców). Położone jest nad wschodnim brzegiem rzeki Horyń (faktycznie przez miejscowość płynie rzeczka – Utka, która powoduje dość rozległy staw w centrum miejscowości. W roku 1506 słynny książęcy ród Sanguszków, założył w tej miejscowości legendarną stadninę koni, która istniała około 400 lat. Z dniem 25 kwietnia 1633 roku nadano miejscowości prawa miejskie i zmieniono nazwę na – Sławutyn. Od roku 1720 miejscowość obrano jako siedzibę książąt Sanguszków (ród brata króla Władysława Jagiełły – Fiodora). Ród ten na bardzo długie czasy zasłynął wśród mieszkańców jako dobroczyńcy miasta dbający o jego rozwój społeczny i gospodarczy (od lat 90 XX wieku MEN kieruje tu polskich nauczycieli do pracy w szkołach – dla Polonii). Z dniem 1.11.1917 r. zamordowano tu ostatniego z książąt Sanguszków – Romana (zrobili to zbolszewizowani żołnierze 264 Pułku Zapasowego Piechoty, bestialsko mordując go bagnetami i okradając zwłoki nawet z czapki i butów). Najprawdopodobniej wtedy też przestała istnieć legendarna stajnia książęca składająca się z 400 koni arabskich. W okresie niemieckiej okupacji, w tym miejscu Niemcy założyli obóz koncentracyjny ukryty pod nazwą: "Gross Lazaret Slawuta. Tabor 301" , gdzie zamordowano około 150.000 jeńców sowieckich. W chwili obecnej w odległości około 10 km od Sławuty – w Nityszynie – funkcjonuje Chmielnicka Elektrownia Atomowa. Natomiast w okolicy wsi – Cwitocha  - obecna armia ukraińska uzyskała olbrzymi posowiecki poligon wojskowy. W mieście pozostało wiele cennych zabytków z różnych czasów i epok. Wywodzi się z tego miejsca m.in.: Władysław Korsak (działacz państwowy, wiceminister spraw wew., wojewoda Stanisławowa i Kielc); Maria Klementyna Potocka (polska księżna); gen. Maciej Rybiński (ostatni wódz powstania listopadowego)
e)    niejednokrotnie były to jednak tylko aż… namioty wojskowe sytuowane w miejscowościach, m.in.:
** Klewań  - osiedle typu miejskiego na Ukrainie (na Wołyniu w rejonie Równe), położone na wzgórzu nad rzeką – Stubła. Najprawdopodobniej od roku 1490 działał w tej miejscowości klasztor. Wiadomo, że po II rozbiorze Polski w roku 1793 i włączeniu miejscowości do Rosji, miejska rzeczka stała się granicą Polski i Rosji. W okresie II RP, miejscowość stanowiła największe na Wołyniu letnisko zdolne obsłużyć nawet kilkuset znajdujących się gości. W okresie niemieckiej agresji, dokonano tu mordu lokalnej ludności żydowskiej. Miasto było skuteczną zaporą dla zbrodni rzezi wołyńskiej, ponieważ posiadało nie tylko oddziały policji polskiej, ale także i węgierskiej.
** Olszanica  - wieś na Ukrainie w obwodzie Lwowa, w rejonie Złoczowa. Nazwa wywodzi się najprawdopodobniej od bagnistego terenu obficie porośniętego olchami. Pierwsze pisane źródła wspominają miejscowość już w wieku XIV. Według dokumentów spisu powszechnego końca wieku XIX miejscowość liczyła około 1450 mieszkańców.  
Do często wymienianych w literaturze przedmiotu pomniejszych miejscowości, niestety trudnych obecnie do zidentyfikowania, przewijają się nazwy m.in.: Morgi, jak i Filipowicze. 
Czasami, pozostawały również do wykorzystania najzwyklejsze pomieszczenia inwentarskie w postaci…pozostawionych, nieuprzątniętych nawet obór, chlewni, kurników lub stajni, jak również innych pomocniczych pomieszczeń gospodarskich…
Warunki życia w większości z wymienianych miejsc były bliskie zeru. Pomieszczenia jeżeli istniały, to prawie w całości były poważnie zdewastowane, a nawet kompletnie zniszczone, bez okien, najmniejszego ogrzewania i chociażby całkiem prymitywnych węzłów sanitarnych. O ciepłym jedzeniu pozostały raczej tylko wspomnienia. Porcje żywnościowe ustalano nie dość że według norm wojskowych (maksymalnie ograniczone do niezbędnego minimum), to jeszcze okradzione i nie zawsze we właściwym czasie. Pomoc medyczna głównie pod postacią nie zawsze kompetentnych pielęgniarzy, przy zerowym zaopatrzeniu w podstawowe środki opatrunkowe, nie wspominając już o profesjonalnych lekach i sprzęcie medycznym. Tylko zupełnie skrajne (czytaj: beznadziejne, umierające wprost przypadki), mogły trafić na leczenie szpitalne. Jeńcy pozostawali zorganizowani w kompanie, bataliony, brygady robocze. Wykonywali zazwyczaj najcięższe prace w przedziale czasowym 8 – 12 godzin na dobę. Nie licząc oczywiście czasu domarszu w obie strony (czasami po kilkanaście kilometrów). Stosowana do pracy odzież, to oczywiście własny mundur żołnierski, policyjny, strażnika… Dozór nad nimi sprawowali funkcjonariusze NKWD, a stanowiska osób funkcyjnych osoby współpracujące z reżimem (czasem wręcz otwarcie – konfidenci), pochodzenia ukraińskiego lub żydowskiego by powodować jak najczęstsze zamieszki na tle narodowościowym. Generalnie unikano wręcz bliższych kontaktów bądź to w pracy, bądź poza nią na styku spotkań z sowiecką ludnością cywilną. W pracy obowiązywały bardzo wysokie, zazwyczaj niemożliwe do wyrobienia normy. Mało, od ich wykonania często uzależniano stawki „zapłaty pieniężnej” w postaci wyżywienia (normalnie jeńcowi przysługiwał tzw. „III kocioł” dla słabo wykonujących normy: około 400 g chleba i 1-2 razy dziennie zupa; „II kocioł” dla prawie mieszczących się w normach – do 80 % wykonania: 600-800 g chleba i 2 razy dziennie zupa; „I kocioł”: 800-1000 g chleba, 2-3 razy dziennie zupa, czasami – ale rzadko – nawet obiad dwudaniowy). Oczywiście jakość i ilość jedzenia, uzależniona była od wszystkich osób nadzoru. Osoby uchylające się od pracy zamykano w karcerze,  pozbawiano jedzenia, trzymano w otwartych pomieszczeniach na dworze, deszczu i mrozie, odbierano prawo do korespondencji, zmuszano do pracy w niedziele i święta, kłamliwie obiecując zwolnienia do domu, niszczono psychicznie i fizycznie, stosowano wielogodzinne całodobowe przesłuchiwania z wyszczególnianiem najdrobniejszych danych z życiorysu osobistego lub zawodowego powtarzanego potem w nieskończoność. W ramach przymusowych zajęć, oraz „pracy kulturalno-resocjalizacyjnej” wyświetlano jeńcom filmy, prowadzono pogadanki, czytano książki i wpajano propagandę o problematyce: antyreligijnej, wyszydzania ustroju Polski międzywojennej, kpiono z polskiej władzy i jej rządów, szczególnie z kadry oficerskiej, namawiano do przechodzenia na obywatelstwo sowieckie, poddawano ciągłej obserwacji; chwalono i propagowano wielkość i dobrobyt systemu sowieckiego. Dość często dochodziło do czynnego buntu jeńców i odmowy wykonywania pracy. Jednakże po 15 grudnia 1939 roku, nadzór NKWD stosował względem takich zachowań bardzo brutalne i skrajne metody rozwiązywania problemów, wysyłając „opornych” do specjalnych karnych obozów pracy, gdzie warunki przeżycia były już prawie żadne. Takie obozy istniały w m.in.: Gruszwicy, Czernolewie Ruskim, Gwozdowie.  (niestety miejsca te, znów dość ciężko jest zidentyfikować w rozległym obszarze byłych Kresów).


image

rys. Northink


•    Drugie zgrupowanie to tereny ośrodków tzw. „strefy” przemysłowej: Donbas, Dniepropietrowsk, Karakubsk, Krzywy Róg, Jelenówka, Zaporoże.
Przydzieleni w te rejony jeńcy-więźniowie, trafiali przede wszystkim do kopalń rud metali oraz węgla. Czasami także do najcięższych prac w kamieniołomach. I znów według zaledwie czasami wymienianych fragmentarycznych danych przez obozy tego obszaru początkowo przeszło w hipotetycznym przybliżeniu grubo ponad 10.000 jeńców – więźniów. Gdy około maja roku 1940 jeńcy zaczęli oni organizować bunty i strajki, większość z nich wywieziono w rejony Komi, natomiast około 2000 osób przekazano do obozów na Ukrainie.
    Wiadomo, że wszystkie te obozy pozostawały pod dozorem 228 pułku wojsk konwojowych NKWD. Najprawdopodobniej z początkiem roku 1940, cały zespół tych obozów przeorganizowano, tworząc całkiem nową sieć obozów na terenach:
** Donbas  Wielki okręg przemysłowy wschodnich obszarów Ukrainy. Region niezwykle bogaty w złoża m.in.: węgla kamiennego, soli kamiennej i rtęci. Siłą rzeczy rozwinął się tu również przemysł maszynowy, elektromaszynowy, budowlany i zaplecza transportowego. Nazwa wywodzi się od nazwy krainy historycznej okolic Dońca i Donu, zamieszkiwaną w przeszłości przez tzw. kozactwo dońskie. W okresie epoki stalinowskiej tereny te objął swoim zasięgiem „wielki głód”, który wymordował znaczną część mieszkańców regionu. Na pewno rozumienie „Donbas” to właściwie ten sam obszar, co – Donieckie Zagłębie Węglowe. Najprawdziwsza historia regionu, jako obszaru przemysłowego, rozpoczyna się latem roku 1869, gdy znalazł się tu angielski bogacz – John Huges z około setką różnych fachowców pionu technicznego. Donieck po okresie ośmiu miesięcy, za pośrednictwem pierwszego wielkiego pieca wytopił surówkę. Po roku zbudowano pierwsze w Donbasie 120-kilometrowe połączenie kolejowe: Konstantynówka – Juzowka – Elenówka. Wkrótce  Donbas uzyskał połączenie z Moskwą, a nawet Krymem. W roku 1880 roku rozpoczęła się słynna „gorączka węglowa”, która przyciągnęła poważny kapitał, technologie i specjalistów z całego świata. Najprawdopodobniej wówczas powstały największe miasta tego obszaru: Nikopol i Mariupol. Wtedy też nastąpiła eksplozja rozwoju przemysłu, m.in.: powstały rosyjskie huty w Ałczewsku oraz Iłowajsku. Dzięki Belgom wybudowano: Zakłady Metalurgiczne w Makiejewce oraz założyli Towarzystwo Akcyjne Przemysłu Szklarskiego i Chemicznego w Konstantynówce. Dzięki Niemcom powstały: stalownie i huty w Kramatorsku, oraz  Fabryka Parowozów Hartmana w Ługańsku, jak i tramwajów i obrabiarek w Charkowie. Dzięki układowi brytyjsko-francuskiemu mógł zaistnieć Enakievo Steel Works w Jenakijewie.
Zatrudnianie w tej strefie jeńców – więźniów, obojętne jakiej narodowości bądź wykształcenia, czy też specjalności zawodowej  stanowiło niewyczerpalne wprost źródło darmowej (bo tylko za „miskę strawy” i byle jakie traktowanie) siły roboczej w okresie przedwojennym, wojennym, jak i długo, długo jeszcze powojennym.
** Dniepropietrowsk , jedno z największych i najważniejszych miast Ukrainy (w 2008 roku ponad 1milion mieszkańców); główny ośrodek wielu przemysłów (m.in.: wydobywczego, metalurgicznego, włókienniczego drzewnego, energetycznego zbrojeniowego – za czasów ZSRR „miasto zamknięte” produkujące różne pociski rakietowe), jedno z centrów kultury i nauki, muzeów i zabytków. Pierwsze ślady osadnictwa 15.000-10.000 lat temu na Wyspie Klasztornej w rozlewisku Dniepru. Około X-VIII wieku tereny te zamieszkiwali koczowniczy Kimerowie, a następnie długo – Scytowie. Około III-IV wieku naszej ery było to jedno z centrów wojowniczych Gotów. Wielokrotnie niszczone i plądrowane przez Awarów i Hunów. Także jedno z centrów religii bizantyjskiej – tu jakoby dotarł jeden z uczniów Jezusa – apostoł Andrzej – na wyspie klasztornej powstał wtedy klasztor, gdzie zatrzymywali się ruscy wojowie. Późniejsze liczne napady Turków i Tatarów, prawie całkowicie wyludniły te okolice nazywane od tej pory: Dzikimi Polami. Pierwszą fortyfikację dla miasta (twierdza Kudak – obecnie jedna z dzielnic miasta) ufundował około 1635 roku wielki hetman koronny – Stanisław Koniecpolski. W roku 1648 na mocy Ugody w Perejesławiu miasto przejęli Kozacy. Następnie ze zmiennymi losami przynależało raz do Rzeczypospolitej, bądź do Chanatu Krymskiego. Około 1776 roku caryca – Katarzyna II ufundowała w pobliżu tego miejsca nowe miasto  nazwane na jej cześć – Jekaterynosław, który rozbudowując się wchłonął dotychczasowe osiedla i twierdze. W roku 1796, po śmierci carycy Katarzyny II, nowy imperator – Paweł zmienił nazwę miasta na – Noworosyjsk. Z początkiem XIX wieku kolejny car – Aleksander I powrócił do starej nazwy (miasto liczyło wtedy około 6500 mieszczan, by około połowy wieku osiągnąć już ponad 13.000 osób). Pod koniec XIX wieku miast posiadało ważny węzeł kolejowo-transportowy, (w tym z zagłębiem węgla i rud metali w Krzywym Rogu), wiele mostów przez Dniepr i ponad 120.000 mieszkańców. Z początkiem wieku XX, rozbudowało się do wielkości ponad 250.000 mieszkańców. W roku 1918 gdy zaistniała Ukraińska Republika Ludowa, miasto znów zmieniło nazwę na – Siczesław (na pamiątkę kozackiej siczy – czyli osady). W roku 1926, gdy miasto powróciło w skład Rosji bolszewickiej, nazwa miasta znów uległa zmianie na – Dniepropetrowsk (nazwa rzeki i lokalnego działacza komunistycznego - Petrowskiego). W latach 60 XX wieku powstała w mieście najdłuższa w Europie nadbrzeżna promenada spacerowa, oraz rozpoczęto budowę wielu nowych osiedli wielorodzinnych (bloki mieszkalne 9 – 12 piętrowe). Od 2016 roku, miasto po raz kolejny zmieniło nazwę na, tym razem na – Dniepr. Do postaci wywodzących się z tego miasta lub pozostają z nim związane należą m.in. Julia Tymoszenko (była premier Ukrainy), Aleksander Pol (polski historyk i odkrywca zagłębia węglowego w Krzywym Rogu), Leonid Kuczma (były premier i prezydent Ukrainy), Elena Gan (matka polskiej izoteryczki Heleny Bławatskiej). Brak niestety wymiernych liczb wskazujących na ilościowe wartości przetrzymywanych i zatrudnianych tu jeńców – więźniów. 
** Krzywy Róg  . Miasto na wschodnich terenach Ukrainy. W roku 2013 liczyło ponad 650.000 mieszkańców. Powstało w wieku XVII, choć swój szybki rozwój zaznaczyło dopiero w latach 1881, gdy podjęto eksploatację znajdujących się w tym rejonie olbrzymich złóż rudy żelaza. Równolegle rozwijał się przy tym przemysł maszynowy, kolejowo-transportowy, jak również gałęzie przetwórstwa spożywczego. Wśród osób związanych z tym miejscem znalazły się m.in.: Alona i Kateryna Bondarenko (znane z kortów tenisistki europejskie), Wołodymyr Zełenski (polityk ukraiński), oraz Helena Makowska (polska piosenkarka i aktorka). Wiadomo obecnie, że tu właśnie przetrzymywano i zatrudniano, przynajmniej w pierwszej fazie, około 7000 jeńców polskich),
** Jelenówka,  w potocznej nazwie także: Oleniwka, Olenivka; osiedle miejskie w obwodzie donieckim na Ukrainie na południe od Doniecka; w roku 2005 liczyło około 5000 mieszkańców.
** Ordżonikidze , stolica Osetii-Alanii u stóp Kaukazu nad rzeką Terek; ośrodek szeroko rozwiniętego przemysłu metalurgicznego, naftowego, szklarskiego, chemicznego, skórzanego, elektronicznego i drzewnego; ponad 300.000 mieszkańców w roku 2006. Miasto powstało w roku 1784 jako rosyjska twierdza na Kaukazie. W około 100 lat później – 1875 – miasto uzyskało połączenie kolejowe z Rostowem n/Donem, a w roku 1900 z Baku w Azerbejdżanie (rozwijano wówczas przetwórstwo naftowe). Wiadomo, że w 02.1919 roku miasto zajęła prawie na rok czasu  armia „białego” generała Denikina. W okresie lat 1931-1944 oraz 1954-1990 miasto nazwano nazwiskiem gruzińskiego komunisty: Sergo Ordżonikidze. W okresie 1944-1954 zmieniono nazwę na: Dzaudżikau. Natomiast po roku 1990 znów zmieniono nazwę miasta na – Władykaukaz („rządzący Kaukazem”). W rejonie umiejscowiony był obóz jeleno-karakubski (przetrzymywano w nim początkowo około 1900  jeńców); 
** Marganiec,  miasto liczące około 48.000 mieszkańców w roku 2017. Rozłożone w obszarze Ukrainy na prawym brzegu Zbiornika Kachowskiego w obwodzie dniepropietrowskim. Samo miasto leży w okolicach miasta – Nikopol. Wraz z miastem Pokrow oraz osadą Tomakiwka, wlicza się w skład aglomeracji nikopolskiej. Sam Marganiec był najprawdopodobniej „kolebką” kozackiej siczy zaporoskiej, którą założono na wysepce – Tomakiwka i istniała do roku 1593. Wtedy została ona bowiem przeniesiona na wysepkę – Bazawłuk w okolice wsi – Kapuliwka (na zachód od miasta Nikopola). Część kozaków osiedliła się ponownie w okolicach Margańca za czasów carycy Katarzyny II. Faktyczne prawa miejskie otrzymała miejscowość dopiero w roku 1938, gdy w okolicach dawnej wsi kozackiej – Horodyszcze powstała pierwsza kopalnia rud manganu – odkryty w roku 1883, (w tym rejonie najprawdopodobniej najbogatsze i największe złoże „manganu” na świecie) – w sumie jest tu 16 kopalń tej rudy. W pobliżu miasta działa obecnie elektrownia jądrowa. W okresie zajęcia tych terenów przez Rosjan w roku 1939 polskich jeńców zatrudniano w kopalniach żelaza i wapienia (łącznie ponad 10.000 osób),
** Zaporoże,  miasto przemysłowe (metalurgia i przemysł samochodowy), w południowo-wschodniej części Ukrainy nad Dnieprem; do roku 1921 zwane – Aleksandrowsk; w roku 2015 liczyło ponad 750.000 mieszkańców. Zaistniała w roku 1770 jako ważna, graniczna twierdza Aleksandrowska przeciwko Turkom oraz hordom Tatarów krymskich. Od roku 1787 na obrzeżach miasta zamieszkiwała duża ilość osadników (odmieńcy religijni – menonici)  niemieckich i pruskich (także osadnicy z Gdańska, Elbląga i Grudziądza), przybyłych na zaproszenie carycy Katarzyny II. W roku 1910 założyli na terenie Imperium Rosji pierwszą organizację ekologiczną – Chortyckie Towarzystwo Ochrony Przyrody. Od początku wieku XIX, jako jeden z dużych portów na Dnieprze. W roku 1969 jedna z ulic nazwana została – Wrocławska, a władze Wrocławia w szacunku dla ukraińskich przyjaciół  ulicę między Grabiszyńską a Sudecką, przy Placu Powstańców Śląskich nazwały: Zaporoską. Po dokonaniu okupacji sowieckiej  w roku 1939, pracowało tu początkowo około 1600 polskich jeńców),
    Inne  Z a p o r o ż e  to oczywiście kraina historyczna nad dolnym biegiem Dniepru, pokrywająca się mniej więcej z granicami województwa kijowskiego II Rzeczypospolitej. W okresie średniowiecza tereny te zamieszkiwały ludy Pieczyngów, Tatarów oraz Połowców. W okresie władzy księcia Witolda (XV-XVI wiek) przynależała do Księstwa Litwy. Po zawarciu unii lubelskiej w roku 1569 przeszła we władanie korony polskiej. Dominował tu wówczas magnacki ród Wiśniowieckich. Osiedlało się wtedy wielu zbiegów z terenów Polski centralnej, Mołdawii, Wołoszczyzny i Cesarstwa Rusi. Około 1635 roku dzięki hetmanowi koronnemu – Stanisławowi Koniecpolskiemu zbudowano wtedy twierdzę – Kudak. W roku 1686 na mocy Traktatu Grzymułtowskiego, tereny te weszły w skład państwa rosyjskiego. Od około XVIII wieku była to część – Noworosji. Od roku 1918 obszary należały do republiki Ukrainy, a od roku 1922 do ZSRR. Do Ukrainy powróciła dopiero w roku 1991.   
** Komi , republika sowiecka po zachodniej stronie gór Ural. Faktycznie w północno-wschodnim rejonie Rosji części europejskiej. Graniczy z Krajem Permskim oraz z autonomicznymi okręgami: Chanty-mansyjskim, Jamalsko-Nienieckim, jak również Nienieckim. Zajmuje obszar ponad 415.900 km² o charakterze tundry i tajgi, który zamieszkuje ponad 1 milion ludzi. Przyjętymi i stosowanymi językami są rosyjski i język komi. Około 70 % obszaru zajmują dziewicze lasy, a 15 % tereny podmokłe i bagna (największe bagno: Okiean – około 178.975 ha). Na tym terenie znajduje się także około 78.000 różnej wielkości jezior (największe: Jezioro Jam – około 48 km²). Prowadzi się tu prace górnicze, m.in.: złota, diamentów, ropy naftowej, węgla i gazu ziemnego, siarki, soli kamiennej, aluminium, tytanu, kamieni szlachetnych i półszlachetnych. Tereny mają długą i chłodną zimę ze średnią temp. około -20°C, a w lipcu +15°C. Od około XV wieku tereny te wchodziły w skład Państwa Moskiewskiego, stanowiąc jego zaplecze wszelakich futer. W latach 30 XX wieku gdy odkryto złoża minerałów, rozpoczęto budowę przemysłu i kolejnictwa. Obszar ten stał się jednym z głównych terenów sytuowania obozów pracy i kolonii karnych. Największe miasta obszaru (na rok 2005) to: Syktywkar (około 230.000 osób; Uchta – 103.000 osób; Workuta 82.000 osób; Peczora – 48.000 osób). Od roku 1940 Komi stała się miejscem masowych zsyłek jeńców i obywateli polskich. Po roku 1944 znów masowo wywożono tu i zatrudniano żołnierzy polskiego podziemia niepodległościowego i osoby wyraźnie przeciwne systemowi sowieckiej władzy w Polsce. Wiadomo, że część polskich więźniów zdołała stad uzyskać zwolnienie jeszcze w roku… 1953. Niestety na zawsze pozostaje dla nas niewiadome, ilu ich było wszystkich i ilu zmarło, bądź zostało tu zamordowanych. Sowieckie archiwa zgodnie milczą na ten temat i najprawdopodobniej najbliższe dziesiątki lat tak pozostanie, jeżeli w ogóle kiedykolwiek dowiemy się chociażby połowicznej prawdy o tym miejscu. Znanym pozostaje, dzięki badaczom sowieckiego Biura historyków Memoriał, fragment specjalnej instrukcji jednego z szefów NKWD – Ławrientija Berii, z dnia 29 grudnia 1939 roku: „O porządku przesiedlania polskich osadników z zachodnich rejonów USSR i BSSR”.W punkcie 5 pisze: „Odprawa osadników na miejsce przesiedlenia odbywa się w składzie 55 wagonów, przygotowanych do zimowego przewozu ludności [w tym jeden wagon osobowy dla ochrony i jeden z przeznaczeniem na wagon sanitarny]. Natomiast w punkcie 8: Specprzesiedleńcy-osadnicy skierowani zostają do prac leśnych w gestii Narkomlesa do Kirowskiej, Permskiej, Wołgodonskiej, Archangielskiej, Iwanowskiej, Jarosławskiej, Nowosybirskiej, Swierdłowskiej i Omskiej obłasti, do Krasnojarskiego i Ałtajskiego Kraju oraz Komi ASRR i rozmieszczeni na miejscu robót w wydzielonych posiołkach , od 100 do 500 rodzin na każdym. Przygotowania do przyjęcia specprzesiedleńców-osadników, przygotowanie im pomieszczeń oraz zago¬spodarowanie ich spoczywa na Narkomlesie ZSRR”. Podobne treści w tym czasie rozsyłał już do wszystkich wskazanych republik i obłasti ówczesny minister spraw zagranicznych – Wiaczesław Mołotow. W ślad za tym sekretarze poszczególnych regionów zalecali: „W najbliższych dniach do Waszego rejonu będą przewiezieni ze stacji w Muraszi bieżeńcy i osadnicy z Polski w liczbie ... rodzin, w każdej rodzinie po 4 osoby. Cała ta siła robocza winna być dostarczona na lesozagotowki w systemie ..., bieżeńcy — jako stała kadra pracowników leśnych i osadnicy — jako trudposielency.”
Jeńcy początkowo byli nawet lepiej traktowani, niż poprzedniego zgrupowania. Posiadali także o wiele lepsze warunki zamieszkiwania – umieszczano ich w internatach i hotelach robotniczych. Traktowano ich również o wiele lepiej. Stosowano raczej dość często przekonywującą metodę perswazji co do wydajności pracy kłamliwie obiecując, iż już w grudniu mogą zostać zwolnieni i wrócić do domu. Tutaj również nie stosowano żadnej innej odzieży roboczej, ponad posiadaną własną, aż do kompletnego jej zniszczenia. Oczywistym również pozostawały wypadki przy pracy, ponieważ generalnie jeńcy nie posiadali żadnego doświadczenia w związku z wykonywanymi teraz czynnościami. Kwestia żywienia także pozostawała początkowo na znacznie wyższym poziomie niż pierwszego zgrupowana. Oczywiście w swoich codziennych zajęciach, spotkali sowieckich pracowników cywilnych, a nawet próbowali organizować wspólne imprezy taneczne. Praktycznie sytuacja zaczęła się drastycznie zmieniać po grudniu roku 1939. Dozór NKWD zaczął się posługiwać coraz częściej metodami jak w poprzednim zgrupowaniu. Coraz większe naciski kładziono na normy pracy i ich wykonanie. To wzmogło falę odmowy świadczenia pracy, jak również falę buntów i strajków jenieckich. Krytycznie pracę tej „niewykwalifikowanej masy robotniczej”, coraz wyraźniej określała też kadra kierownicza kopalń i hut. Organy NKWD obawiając się szerszego buntu społecznego na styku jeńcy, a sowieccy pracownicy cywilni, zdecydowały o likwidacji tego zgrupowania, kierując przywódców nieporozumień do tragicznego w skutkach Ostaszkowa. Około 2000 jeńców „przesłano” do pierwszego zgrupowania, natomiast około 8000 pozostałych, „przesunięto” do łagrów zgrupowania III, do pomocy w budowie sieci kolejowych.    
•    Trzecie zgrupowanie to tereny rozmieszczenia obozów jenieckich w rejonach: Archangielska i Murmańska.
W tym miejscu wykorzystywano jeńców najprawdopodobniej przy budowie połączeń i linii kolejowych tzw. Północnopeczorskiej Magistrali Kolejowej (linie: Workuta – Kotłas). Część jeńców trafiła wtedy do sieci zakładów Workuty oraz lokalnych kopalń. W momencie budowania wymienianej magistrali kolejowej, do prac przy niej skierowano około 140.000 jeńców polskich. Na pewno panujące tu warunki nawet klimatyczne (obszar tzw. „koła podbiegunowego”) były skrajnie najostrzejsze i stworzyły żywą legendę, jakoby każdy z podkładów kolejowych przykrywał kości jednego łagiernika (jeńca-więźnia).
** obwód Archangielsk,  obszar północnej części Niziny Wschodnioeuropejskiej. Dotyka do akwenów wodnych: Morze Białe, Morze Barentsa, Morze Peczorskie, Morze Karskie. Obwód obejmuje również jeden z najbardziej wysuniętych na wschód punktów Europy – przylądek Fligely. Część północna obwodu to tereny wiecznej zmarzliny, a szczególnie archipelagi Nowej Ziemi oraz Ziemi Franciszka Józefa. Obszary te to naprzemiennie lodowe pustynie i karłowata roślinność tundry. Wschodnie obszary obwodu to raczej roślinność tajgi – świerki, modrzewie i jodły. W ten sposób oprócz znacznego przemysłu drzewnego na tych obszarze,  rozwinął się przemysł wydobywczy oraz rolnictwo. Cały obszar to dość bogate złoża diamentów, węgla, gazu ziemnego i ropy naftowej, soli kamiennej, wapieni i gipsu. W przestrzeni całego obwodu zamieszkuje około 1.300.000 mieszkańców, z czego około ¼ to ludność samej stolicy – Archangielska. Port w tym mieście tworzy jedno z ważnych centrów transportu i przemysłu tej części Rosji. Teren obwodu mieści w sobie 14 miast, 21 różnych osiedli typu miejskiego, oraz około 4500 wsi. Na pewno pierwszymi osadnikami tego terenu byli ruscy mnisi prawosławni z XII wieku. Faktycznie do początków wieku XV o ten kawałek ziemi toczyły się różne wojny Norwegów z osadnikami rosyjskimi. Dopiero od wieku XV całość terenu trafiła w skład Księstwa Moskiewskiego. Potem ważny w historii regionu był car Piotr, który rozbudowywał flotę i port w Archangielsku. Jednak tylko do momentu założenia miasta od swego imienia – Sankt Petersburga.  Potem okres I wojny światowej udowodnił, iż Rosja dzięki portowi w Archangielsku mogła uzyskać wsparcie zachodnich sojuszników. Następnie w okresie Wielkiej Rewolucji Październikowej, Archangielsk był ostoją militarną wojsk przeciwników rewolucji. Okres władzy komunistów to czas tworzenia w regionie systemu obozów dla tysięcy więźniów systemu i przeciwników władzy.  
** Murmańsk,  miasto rosyjskie założone w 1916 roku, nad Zatoką Kolską z niezamarzającym portem morskim. Obecnie liczy około 310.000 mieszkańców. Położone w pobliżu Finlandii i Norwegii, około 2000 km od Moskwy, w fiordzie o długości około 50 km. Temp. zimą około -10°C, a latem około +13°C. W roku 1940 był w ramach umowy z ZSRR portem-bazą niemieckich okrętów podwodnych. Po napaści Niemiec na Sowietów był portem konwojów alianckich. W okresie tzw. zimnej wojny tworzył sowiecką bazę podwodnej floty atomowej.
** Workuta,  miasto rosyjskie w republice Komi, około 160 km od koła podbiegunowego. W roku 2014 liczyło około 62.000 mieszkańców. Położone nad rzeką – Workutą (z niem. – „dużo niedźwiedzi”) dopływem Peczory. Zima trwa średni około 8 miesięcy i towarzyszą jej silne lodowe wiatry oraz skrajnie niskie temperatury. Roślinność w większości okolic tundry – karłowate krzewy i drzewa. Wieczna zmarzlina może dochodzić do kilkudziesięciu centymetrów. Poruszanie po terenie możliwe jest tylko w nieprzemakalnych butach i odzieży. Latem, gdy ciepło osiąga w szczycie około +14°C, plagą tych terenów stają komary atakujące chmarami oraz agresywne muszki. Stosuje się wówczas tzw. ”nakomarniki” (siatki podobne do pszczelarskich). Wiadomo, że historia powstania miasta, wiąże się z rokiem 1936, kiedy powstała tu osada skazanych (łagierników). Niezwykle trudne warunki życia, cały czas powodują stałe wyludnianie tego miejsca. Od początku główną siłę roboczą kopalń węgla stanowili zesłańcy i jeńcy polscy, Ślązacy oraz Niemcy. W roku 1938 Polaków było ok. 15.000; do roku 1945 już około 45.000; do 1951 roku – około 73.000. Niestety, do roku 1960 – znów tylko 15.000 osób. Czasami umieszczano tu również świadków Jehowy. Wśród Polaków znaleźli się m.in.: Antoni Dilys (polski ksiądz katolicki skazany na 25 lat łagrów) , Józef Grzesiak (harcmistrz; żołnierz AK) , Juliusz Jaszczuk (polski szachista i nauczyciel) , Grażyna Lipińska (nauczycielka, sanitariuszka, łączniczka, żołnierz i szef wywiadu AK na Wschodzie) , Beata Obertyńska (pisarka, poetka, żołnierz Armii Andersa) , Henryk Panas (pisarz, dramaturg, żołnierz Armii Andersa) , Kazimierz Podrez (pracownik Policji Państwowej, stracony za udział w buncie w Workucie) , Marian Teleszyński Lekarz ortopeda, żołnierz Armii Andersa) , Jerzy Urbankiewicz (prawnik, oficer AK, pisarz i dziennikarz) , Kazimierz Świątek (kardynał episkopatu Białorusi, metropolita mińsko-mohylewski) , Mieczysław Zabierowski (żołnierz AK grupy sabotażowo-dywersyjnej) . Wiadomo, że w roku 1953 doszło w jednym z obozów do buntu więźniów i około 400 z nich podjęło ucieczkę do oddalonej o setki kilometrów granicy z Finlandią. Niestety wszystkich złapano i stracono. Ciekawostką jest, iż do tego miasta nie prowadzi żadna droga. Otóż około 800 km przed dojazdem do miasta droga niespodziewanie się kończy. Dalsze około 500 km można jechać koleinami samochodów, ponieważ żadna formalna droga nie istnieje i nie jest nawet naniesiona na żadne mapy. Ostatnie około 300 km to formalne wertepy i bezdroża wiodące wzdłuż nasypu kolejowego. Jedyne prawdziwe połączenie miasta z „resztą świata” to kolej i droga lotnicza.
** Kotłas,  miasto w obwodzie Archangielskim liczące około 60.000 mieszkańców (w roku 2005). Posiada port nad rzeką Dwiną przy ujściu rzeki – Wyczegdy. Pierwsze wzmianki o osadzie pojawiają się około XIV wieku. Faktyczny rozwój z końcem wieku XIX (lata 1895-1898) w momencie doprowadzenia linii kolejowej z Permu. Miasto od razu staje się punktem przeładunkowym drewna i wytwarzanych z niego towarów. Prawa miejskie uzyskał dopiero w roku 1917. Natomiast w roku 1932 miasto zyskało stocznię remontowo-budowlaną. Najprawdopodobniej około roku 1930 powstało w tym miejscu pierwszych 10 obozów (łagrów), początkowo głównie przesyłowych. Potem skazańców „wliczano” już w skład lokalnej ludności. Wiadomo też, iż pierwszych zsyłanych tu Polaków umieszczono w pomieszczeniach, którym okazał się… podręczny magazyn jarzyn. Na pewno  w jednym z lokalnie umiejscowionych tu obozów zmarli m.in. znany przedwojenny aktor dwudziestolecia międzywojennego – Eugeniusz Bodo, oraz polski rzeźbiarz i malarz – Stefan Dauksza.
** Uchta,  miasto w europejskiej części Rosji. Posiada około 127.000 ludzi (w 2008 r.). Usytuowane w republice Komi nad rzeką Uchtą (dorzecze Peczory). Wiadomo, że miasto pod nazwą – Czibiu – powstało w roku 1929, a dopiero w 1939 zmieniło nazwę na obecną. W roku 1943 uzyskało prawa miejskie w momencie doprowadzenia tu linii kolejowej. Ważny ośrodek wydobycia ropy naftowej i gazu ziemnego. Powszechne miejsce zsyłek aż do roku 1955, w tym setek Polaków. Stąd oba surowce transportowane są przy pomocy gazociągów i rurociągów w okolice Moskwy i Petersburga.
** Ajkino,  rosyjska wieś w zachodniej części tzw. Komiflandu, z pogranicza północnych rejonów administracyjnych republiki Komi. Powstała najprawdopodobniej około XVII wieku – pierwsze wzmianki z roku 1647. W czasach sowieckich przynależała do dzielnicy Uszta-vimi od roku 1929. W roku 2010 liczyła około 2400 mieszkańców. Jeńców umieszczano tu początkowo w pomieszczeniach byłej lecznicy zwierząt.
W opisanym rejonie częstym „komfortowym” mieszkaniem okazywały się… leśne ziemianki,  bądź baraki kryte… brezentem. Nader częstym było także postępowanie, iż jeńcy sami musieli wybudować sobie obóz, ogrodzić go i „wyposażyć” chociażby w prycze i sienniki do spania. Czasami – jakby „dla zabawy”, wysyłano ich po koce lub sienniki do miejsc oddalonych o kilka dni uciążliwej podróży przez dziewicze wertepy leśne. Gdy tam docierał konwój, okazywało się, że nie posiadają tam niezbędnych rzeczy i znów kilka dni trzeba było wracać. Na pewno w tym zgrupowaniu zachowywali jedynie status – „jeniec wojenny”. Za to mogli poznać przedsmak rzeczywistego życia w łagrze (obozie). W tych miejscach bowiem, spotkali się po raz pierwszy z tzw. urkami (więzienne bandy rosyjskich kryminalistów), które okradały ich ze wszystkiego, co przedstawiało sobą jakąś wymierną wartość (m.in.: ubrania, bielizna, buty). Niestety, wykonywana przez nich praca miała charakter niemalże prymitywny – wszystko oparte na sile ludzkich mięśni, bez żadnych narzędzi i urządzeń w pogodę i niepogodę, praktycznie całą dobę „na okrągło”. Częstym zjawiskiem była mordercza praca w nocy przy rozładunku wagonów, gdzie także wciąż obowiązywały restrykcyjne i bardzo wysokie normy uzależniające poszczególne racje żywnościowe. Generalnie więc panował szkorbut,  oraz podagra.  Nie sposób również pominąć dość powszechnie występującej wszawicy. Tylko dalece kłamliwe raporty NKWD wskazują, iż od 06.1940 r. – 03.1941 r. śmierć poniosło zaledwie około 250 jeńców – więźniów (a wyszczególniono tu przede wszystkim, ludzi stosunkowo młodych, silnych oraz zdrowych). Z jakiegoś dalece fragmentarycznego i przeciętnego zestawienia tamtego okresu wynika, że z 7.757 jeńców polskich, 1815 osób nadawało się do wybranych prac ciężkich, 3310 osób już tylko do prac średnio ciężkich, a 1856 osób do prac lekkich. Wszyscy pozostali natomiast utracili całkowicie zdolność do jakichkolwiek prac.
    Niestety, wciąż brakuje bardzo wielu wątków informacji, bo coś tam wiadomo, ale nie do końca – co? jak? z kim? ile? gdzie?... Jakie były rzeczywiste fakty odnośnie kierowania części transportów z polskimi jeńcami w rejony:
** Kołyma,  nazwa jednego z najbardziej wysuniętych regionów północo-wschodniej części Rosji w obwodzie Magadanu i Jakucji, od lokalnej rzeki Kołyma (2.129 km długości). Powierzchnia całego dorzecza to obszar  około 644.000 km². Główne miasto nad Kołymą - Sriedniekołymsk. Rzeka zamarza w miesiącach od października nawet do miesiąca czerwca. Rzeka przepływa przez Góry Czerskiego. Obecnie umiejscowiona jest na niej również zapora wodna i elektrownia.
** Tobolsk,  miasto rosyjskie w obwodzie Tiumen liczące w roku 2014 około 102.000 mieszkańców. Powstało w roku 1587 roku jako teren podbity przez Cesarstwo Rosji nad rzekami Tobol oraz Irtysz. Stanowiło niekoronowaną stolicę Syberii. Jest to rodzinne miasto Dmitrija Mendelejewa – słynnego chemika i twórcy tablicy pierwiastków Ziemi. W okresie 08.1917 roku do 04.1918 roku przebywał w tym mieście ostatni car Rosji – Mikołaj II ze swoją pięcioosobową rodziną (straceni wszyscy 16/17.07.1918 roku w Jekaterynburgu z rozkazu samego Lenina). Występuje tu klimat subarktyczny (średnia temp. zimą około -23°C, a latem +23°C). Obecnie jedne z największych w Rosji zakładów propylenu.
** Półwysep Czukotka,  najdalej wysunięty na północny wschód azjatycko-syberyjski półwysep Rosji. Od południa oblewa go Morze Beringa tworząc Zatokę Anadyrską Oceanu Spokojnego, a od północy – Morze Czukockie, wchodzące w skład Morza Arktycznego, nazywanego czasem Oceanem Lodowatym. Całość terenu przyłączono do Rosji dopiero w XVIII wieku po długiej wojnie z plemieniem Czukczów, których pokonał rosyjski dowódca polskiego pochodzenia – Dymitr Pawłucki. Obszar lądu kończy Przylądek Dzieżniowa usytuowany naprzeciwko Półwyspu Seward sytuowanego na amerykańskiej Alasce. Powierzchnia półwyspu to około 49.000 km², z poszarpaną linią brzegową i licznymi zatokami. Teren wyżynny a nawet górzysty z najwyższym szczytem – Ischodnaja (1158 m n.p.m.). Temperatura stycznia to średnio od -15 do -40°C. Latem od +5 do +10°C.  Teren zamieszkują głównie Rosjanie i Czukcze – około 10.000 osób. Występująca tu roślinność jest karłowata i charakterystyczna jak dla tundry. Występują również liczne złoża kopalin: węgiel kamienny, złoto, cyna, wolfram, srebro. Na brzegach Zatoki Anadyrskiej znajduje się największa miejscowość całego terenu – Prowidienija (około 3000 mieszkańców) oraz port morski, jak również port a raczej lądowisko lotnicze. Mniejsze miejscowości to: Ławrientija (około 1300 osób) oraz Lorino (około 1200 osób). Na skalistym przylądku Uelen (około 700 mieszkańców) umieszczono w roku 1936 także sowiecką stację polarną.
** rzeka Ob i jej okolice,  rosyjska rzeka na Nizinie Zachodniosyberyjskiej. Długość, począwszy od źródeł w górach Ałtaj – 4338 km. Wpada do Zatoki Obskiej w Morzu Karskim, tworząc deltę 30-90 km szerokości i 80 km długości. W górnym biegu wypełnia wodami Zbiornik Nowosybirski, w dolnym – tworzy bagna. Natomiast poniżej ujścia rzeki Irtysz tworzy swoistą asymetrię brzegów: prawy stromy i wysoki, lewy niski i łagodny. W okolicach miejscowości – Pieriegrobnoje rzeka dzieli się na dwie samoistne odnogi: Wielki Ob (446 km) oraz Mały Ob (456 km).Odnogi łączą się w jedno koryto dopiero na wysokości miejscowości – Salechard  w jedno koryto o szerokości do 20 km i głębokości do 40 m. Rzeka bogata w ryby i żeglowna na całej długości, choć 170 dni skuta lodem w dolnym biegu i około 220 dni w górnym biegu. Około 80 % ładunków spławnych stanowi na pewno drewno. W okolicach Nowosybirska obecnie jest elektrownia wodna, a w dolnym biegu rzeki złoża gazu ziemnego i ropy naftowej.
** Nowa Ziemia,  grupa wysp na Morzu Arktycznym (Oceanie Lodowatym) w klimacie okołobiegunowym obwodu Archangielska. Usytuowane na północno-wschodnim krańcu Europy. Wyspy oblewa Morze Barentsa od zachodu oraz Morze Karskie od wschodu. Od kontynentu stałego – pobliże wyspy Wajgacz, archipelag oddziela cieśnina – Karskie Wrota. Wyspy stanowią umowną granicę Europy i Azji. Powierzchnia wszystkich stanowi około 83.000 km². Archipelag ciągnie się z północy na południe około 925 km. Przy czym Wyspa Południowa w najszerszym miejscu ma tylko około… 140 km. Generalnie wyspy tworzą swoiste „przedłużenie” gór Ural i w około 25 % pokryte są lodowcem, ciągnącym się na długości około 400 km. Większość wysp jest górzysta (do około 1550 m n.p.m.), pokryta roślinnością tundry. Klimat surowy subpolarny. Zimą temp. spada do -40°C. Ponadto częste są tu długotrwałe i chłodne wiatry do 50 m/s z zamieciami i burzami śnieżnymi. Najprawdopodobniej około XI-XII wieku dotarli tu ruscy i fińscy kupcy z Nowogrodu. Pierwsza wyprawa badawcza dotarła w to miejsce dopiero w roku 1553. W 1596 roku dotarł na północny kraniec archipelagu badacz – Willem Barents. Przezimował i zmarł w drodze powrotnej po około pół roku. Aż do XIX wieku teren pozostawał bezludny. Czasami bywali tu rybacy z Norwegii. Pierwsi osadnicy – kilka rodzin plemienia Neńców to dopiero rok 1872. W roku 1905 trafił tu polski zesłaniec – geolog Adam Marceli Piwowar. To on pierwszy opisał te ziemie, ich przyrodę, odkrył liczne złoża węgla i rud metali, m.in.: cynku, ołowiu i miedzi. Stała ludność to około 3000 mieszkańców na Wyspie Południowej, gdzie umiejscowiono osadę typu miejskiego – Biełuszja Guba (szkoła, przedszkole, szpital, sklepy, cerkiew, basen i 3 hotele). Wśród wszystkich mieszkańców około 100 osób to rodowici Neńcy prowadzący życie rybaków i myśliwych. Czasowo dużo jest tu naukowców – badaczy i wojskowych. Obecnie, od jakiegoś czasu wiadomo, że na tym skrawku lądu działa 3 sowieckie poligony atomowe (od 7 września 1954 roku). Pierwszy ładunek nuklearny zdetonowano w tym miejscu już rok później.  Z dniem 30 października roku 1961 dopuszczono tu do eksplozji największego jak dotąd ładunku tej broni na świecie – car bomba o sile 58 megaton. Faktycznie za okres od 21.09.1955 r. – 24.10.1990 r. na tych poligonach dokonano łącznie 135 wybuchów atomowych (nadziemnych, podziemnych, nawodnych i podwodnych). Dzisiaj już wiadomo, że wokół całego archipelagu znajdują się największe składowiska materiałów radioaktywnych na całym świecie. Dziś można postawić pytanie do czego wykorzystywano tam polskich jeńców – więźniów ? Opowiada na to sam późniejszy więzień i noblista – Aleksander Sołżenicyn „Nie wrócił stamtąd nigdy żaden żywy więzień (…) Co się tam wydobywało, co budowało, jak się żyło, jak umierało, tego do dzisiejszego dnia nikt nie wie…”
** rejon Morza Ochockiego,  obszar tego akwenu to tylko około 1,5 miliona km². Średnia głębokość to około 177 metrów. Natomiast największa głębia tego morza to – 3372 metry. Rozmieszczone jest w północno-zachodniej części Oceanu Spokojnego pomiędzy Półwyspem Kamczatka, Wyspami Kurylskimi i japońską wyspą Hokkaido od strony wschodniej, oraz wyspą Sachalin i kontynentem Azji od strony zachodniej. Morze to zlewa się z Pacyfikiem (Oceanem Spokojnym) za pośrednictwem Cieśnin Kurylskich oraz z Morzem Japońskim poprzez Cieśninę Tatarską i Cieśninę La Peruose’a. Akwen odkryty przez wyprawę Moskwicina i Pojarkowa w połowie wieku XVII. Około roku 1733, tereny te były już opisane i zbadane – wybrzeże i cieśniny. Największe zaznaczające się ośrodki w państwie sowieckim rozłożone przy tej olbrzymiej masie wody to: Magadan (miasto i port na pograniczu Morza Ochockiego i Gór Kołymskich oraz tajgi i tundry, liczące około 96.000 mieszkańców; Zimą temp. do -40°C, latem do +16; w roku 1928 pierwsza osada – Nagajewo; wydobywano tu siłą różnych więźniów złoto i ołów. Z początkiem lat 40 XX wieku, trafiło w to miejsce również około 12.000 jeńców – Polaków i ich rodzin, z których do Armii Andersa uwolniono aż… 600 osób) . Ochock (osiedle typu miejskiego i port nad Morzem Ochockim; liczy około 3300 mieszkańców; pierwsze miasto Dalekiego Wschodu odkryte w roku 1647 r przez duńskiego podróżnika w służbie rosyjskiej – Vitusa Beringa, słynnego odkrywcę cieśniny jego imieniem) . Siewiero-Kurilsk (miasto w obwodzie Sachalin w północnej części wysp Kurylskich – na wyspie Paramuszyr, zamieszkane przez około 2600 osób; w latach 1875-1945 przynależne do Japonii; była tu największa wieś – Ajnów; Japończycy założyli tu nową osadę i port – Kashiwabara; po roku 1945 wyspa zdobyta przez Rosjan) . Kurylsk (miasto i port morski na wyspie kurylskiej – Iturup, liczy około 2000 mieszkańców; początkowo była tu duża osada Ajnów do której dotarli osadnicy rosyjscy w drugiej połowie XVIII wieku. Około roku 1800 powstała tu placówka japońska; na podstawie Traktatu z Shimoda w roku 1855, miasto pozostało pod władzą Japonii do roku 1945. Po tym czasie powróciła do Sowietów) . Chabarowsk (miasto w południowo-wschodnim rejonie rosyjskiej Azji nad rzeką Amur, w pobliżu ujścia rzeki Ussuri; liczy około 211.000 mieszkańców; stanowi jeden z największych ośrodków przemysłowej Rosji w rejonie Dalekiego Wschodu: przemysł drzewny, maszynowy, elektroniczny, petrochemiczny, spożywczy, farmaceutyczny, budowlany, odzieżowy; powstało jako forteca roku 1858 zbudowana przez rosyjskiego odkrywcę – Jerofieja Chabarowa; prawa miejskie od roku 1880; w roku 1905 dotarła tu linia kolei transsyberyjskiej) . Władywostok (miasto i port w Rosji, stolica tzw. Kraju Nadmordskiego, u wybrzeży Morza Japońskiego; liczy ponad 606.000 mieszkańców; ostania stacja kolejowa linii transsyberyjskiej; położone między wzgórzami Zatoki Piotra Wielkiego na Półwyspie Murawiowa-Amurskiego; w odległości około 50 km od granicy rosyjsko-chińskiej i około 120 km od granicy rosyjsko-koreańskiej) . Rzeka Amur (jedna z wielkich rzek rosyjskich w części azjatyckiej; dosłownie oznacza – rzeka czarnego smoka; ma długość 2824 km, a jej źródła i dorzecze rozmieszczone są częściowo w Mongolii i Chinach; spotkać w niej można ponad 100 gatunków różnych ryb) .
** Ziemia Franciszka Józefa,  rosyjski archipelag arktyczny w północno-zachodniej części Morza Barentsa. Odkryty 30.08.1873 r. przez ekspedycję naukowo-badawczą Austro-Węgier, opierającą się na teoretycznych dowodach jego istnienia rosyjskiego badacza – Piotra Kropotkina z roku 1871. Nazwany na cześć cesarza Franciszka Józefa. Włączony do Rosji po wybuchu I wojny światowej. W roku 1927 powstała tu pierwsza sowiecka stacja meteo. W roku 1930 archipelag przemianowano na – Ziemia Łomonosowa. Obecnie archipelag stanowi część Parku Narodowego . W skład archipelagu wchodzi łącznie 192 wyspy o łącznej powierzchni 16.134 km². Zbudowany głównie z niskich gór bazaltowych. Ma klimat polarny. Temp. zimą do -46°C , a latem do +3°C. Roślinność bardzo skąpa i raczej o charakterze tundry.  
We wszystkie opisane miejsca, kierowano jeńców – więźniów do pracy przy wyrębie lasów, budowie linii kolejowych, różnych zakładów pracy, budowie portów, pracy w różnych kopalniach m.in. także rtęci, boksytów, uranu... Niestety, obowiązujący reżim zabraniał nie tylko korespondencji (czasami jeńca – więźnia określano: „bez prawa korespondencji” rodziny do niego – wiadomo dzisiaj, że ludzi tych wciągu doby bądź kilku dni rozstrzeliwano, a rodzina myślała że jednak żyje i w końcu kiedyś się odezwie…), pozbawiał nawet statusu „jeńca wojennego”. Zdecydowana większość skazanych wytrzymywała w tych specyficznych warunkach zaledwie kilka miesięcy.
Wiadomo też, że niemiecka napaść na Sowietów, a w rezultacie wybuch wojny niemiecko-sowieckiej, w wielu wypadkach uratował niektórych polskich jeńców-więźniów przed katorżniczą śmiercią przy pracy. Otóż część z nich, na mocy porozumień Sikorski – Majski, może dlatego poddana została amnestii.  Jeszcze w lipcu roku 1941 i przykładowo jeńcy Kotłasu przeniesieni zostali do obozu w
** Juża , miasto rosyjskie w obwodzie Iwanowskim; w roku 2010 liczyło około 14.200 mieszkańców (kategoria: obozy przejściowe, rozdzielcze, zbiorcze w obwodzie Iwanow niedaleko rzeki Klaźmy; na terenie miasteczka – Talica, około 30 km od miasteczka Juża, oraz 47 km od stacji kolejowej Wiazniki; do wybuchu II wojny, karny dziecięcy obóz pracy NKWD; miał pomieścić około 3000 osób; komendant – młodszy lejtnant (podporucznik) A.F.Kij)
Wszyscy internowani wraz z wybuchem II wojny światowej na terenach Litwy i Łotwy, byli umieszczeni w obozie:
** Pawliszczew Bor czyli: Juchnów , miasto usytuowane na obszarze środkowej Rosji, w obwodzie kałuskim nad rzeką Ugrą z jej lokalnym tutaj dopływem: Kunawy. Miejscowość znana od około XV wieku, choć prawa miejskie uzyskała do dopiero od roku 1770. Obecnie liczy około 7,5 tys. mieszkańców; (kategoria: obozy rozdzielcze, przejściowe i zbiorcze), usytuowany w pobliżu Kaługi nad rzeką Ugrą, przy drodze: Małojarosławiec – Miatliewo – Rosław w obwodzie Smoleńsk; poprzednio sanatorium przeciwgruźlicze „Pawliszczew Bór”, około 500 m od wsi Szczełkanowo; 32 km od stacji kolejowej Babynino przy linii Tichonowa Pustyń k/Kaługi – Suchiniczi; docelowo miał pomieścić około 5000 osób (od 1.10.1939 r. – 10.000 osób); komendant major F.I.Kadyszew. Po dokonaniu zbrodni katyńskiej, w obozie przetrzymywano jeszcze przejściowo osoby wyselekcjonowane z obozów specjalnych – docelowo trafili wszyscy do obozu w Griazowcu. Ponadto zgromadzono jeńców polskich internowanych w państwach bałtyckich – w 01.1941 r. było ich: 2752 osoby (wiadomo, że na wiosnę 1941 r. – 2495 osób spośród nich przekazano do obozu ponojskiego); z dniem 5.07.1941 r. obóz ten całkowicie zamknięto i zlikwidowano, zabierając z niego pozostałych 1300 jeńców do
** Griazowca. (kategoria: obozy przejściowe, rozdzielcze, zbiorcze); w okolicach Wołogdy, przy linii kolejowej Jarosław – Wołogda; obóz rozlokowany w budynkach byłego klasztoru, a potem… Domu wczasowego, około 8 km od miasta i stacji kolejowej; gromadzono w nim jeńców wyselekcjonowanych przez NKWD z obozów specjalnych, do przyszłych sowieckich zadań perspektywicznych ; komendant – lejntnant (porucznik) M.Filippow. Po „zbrodni katyńskiej” dowieziono tu wyselekcjonowanych, a ocalałych jeńców pozostałych z internowania państw bałtyckich, Kozielska i Juchnowa – łącznie 1673 osoby (w tym tylko 395 osób ocalałych z zagłady obozów specjalnych).
 oraz
** Kozielsk II  miasteczko nad rzeką Żyzdrą w odległości 72 km na południowy – zachód od Kaługi; pierwsze wzmianki o miejscowości w 1146 roku leżącej w księstwie czernihowskim; w roku 1238 miejscowość najechały wojska tatarskie Batu-Chana – mieszkańcy bronili się około 7 tygodni zabijając około 4000 wrogów; w okresie 1446-1494 miasteczko weszło w skład  Wielkiego Księstwa Litewskiego; w roku 1494 miejscowość podbita przez wojska moskiewskie i włączona w skład Księstwa Rosyjskiego; w 2004 roku około 20.000 mieszkańców; (obóz specjalny) k/Kaługi przy linii kolejowej: Smoleńsk – Bachmutowo – Kozielsk, w obwodzie Smoleńsk, około 250 km od samego Smoleńska; poprzednio klasztor (monastyr) Pustelnia Wprowadzenia Matki Bożej do Świątyni (opisywany w powieści Dostojewskiego pt. „Bracia Karamazow”); potem przekształcony w – Dom wypoczynkowy im. M.Gorkiego; początkowo miał być obozem przejściowym dla jeńców do przekazania Niemcom, docelowo jednakże – obóz oficerski; miał pomieścić około 7000 osób (od 1.10.1939 r. – 10.000 osób); komendant – major W.N.Korolew. Według badań Ośrodka „Karta”, zamordowano z tego obozu: 4410 osób. Po „zbrodni katyńskiej”, w pustych pomieszczeniach zorganizowano nowy obóz – <>, gdzie przyjmowano internowanych żołnierzy z anektowanych państw bałtyckich – w 01.1941 r. było ich: 2448 osób (na wiosnę do Griazowca przewieziono z tego stanu 1224 osoby + 184 internowanych osób mundurowych z obywatelstwem: belgijskim, francuskim i angielskim – wszyscy przewiezieni w to miejsce w okresie lutego 1941 roku z więzienia Butyrki w Moskwie).
Po upływie około jednego roku, w maju 1941 roku poddani zostali specjalnej selekcji. Wybrano z nich około 4000 osób nadających się do pracy, i transportem przez Archangielsk i Murmańsk wysłano później na przylądek
** Ponoj  tylko sezonowo zamieszkała osada ludzka w rejonie tzw. Koła Podbiegunowego w rejonie Murmańska nad rzeką Ponoj; W okresie państwowości ZSRR funkcjonowało tu lotnisko oraz okresowo także molo rozładunkowe dla jednostek pływających (wiadomo, że to obóz rejonu Murmańska i Morza Białego, a więc poza kręgiem polarnym; stany osobowe uzupełniano jeńcami Kozielska i Juchnowa, ponieważ budowano w tym miejscu lotnisko dla potrzeb wojska; brak danych o jeńcach zatrudnianych w tym miejscu) w rejonie półwyspu Kola. Zatrudniono ich przy budowie lotniska wojskowego. Dozór NKWD dość jawnie utrzymywał, że stąd już nie powrócą. Jakże zbawczy w tym przypadku konflikt niemiecko-rosyjski zlikwidował łagry na Półwyspie Kola przenosząc ich w rejon obozów w
** Suzdal  miasto w Rosji w rejonie Ukrainy nad rzeką Kamienką, dopływem Nerli; w roku 2008 liczyło około 11.000 mieszkańców. Swój początek datuje najprawdopodobniej na wiek XI w Księstwie Rostowa. Ma w swojej architekturze dwie drewniane cerkwie z XVIII wieku (w tym jedna fragmentami przeniesiona z Głotowa około połowy wieku XX), oraz klasztor (monastyr) z roku 1240 oraz monastyr żeński z roku 1264 z białymi ścianami wnętrz – stąd miasto należy do ścisłego grona miejsc kultu religijnego w Rosji. Miasto wliczane do tzw. Złotego Pierścienia Rosji (miasta regiony historyczne, centra kultury ludowego rzemiosła, miejsca pielgrzymkowe Kościoła wschodniego).W roku 1978 uzyskało status „miasta-muzeum” nazwanego tak z poręki UNESCO. (obóz powstały po sowieckiej amnestii ustaleń Sikorski-Majski w obwodzie włodzimierskim na Ukrainie. Trafiło do niego 1967 jeńców z obozu ponojskiego) i Juży. Stąd z kolei, jak większość jeńców obozów zgrupowania I, trafiła do dopiero co tworzonej „armii generała Andersa”). 
Niektóre z miejsc obozowana polskich jeńców wojennych, aż nadto wyraźnie, by nie powiedzieć wręcz demonstracyjnie, ukazywały poprzez postępowanie w nich potęgę sowieckiego reżimu z jednej strony jako mocarstwa, a z drugiej, jego normalną rzeczywistą kruchość, prostotę i niewyobrażalną wprost słabość. I tak m.in.: w grudniu roku 1939 w Karakubsku na ogólny stan przetrzymywanych w obozie: 7684 osoby, do pracy nie wychodziło: 5575 osób. Przyczyny takie stanu wynikały z: 102 osoby - z powodu braku odzieży, 2725 osób – z powodu braku obuwia, 2037 osób – z powodu choroby, 347 osób odmawiało świadczenia pracy…    
 
Literatura:
•    Bartelski S.M., Polscy pisarze współcześni 1939-1991, Warszawa 1995.
•    Ciuk E., Adam Piwowar 1874-1939 [w:] „Rocznik Polskiego Towarzystwa Geologicznego”, t. XIX, Warszawa1949.
•    Encyklopedia popularna PWN, Warszawa 2010.
•    Flisiński W., Od łagrów Komi do winnic Italii (książka więźnia łagru w Kotłasie i Niandzie), Lublin 1992.
•    W.Grochowalski, Opowieść o pułkowniku Jerzym Urbankiewiczu, Łódź 2006.
•    Grzywacz B., Krąg Workuty, Warszawa 2004.
•    Jaczyński S. (red.), Sowieckie obozy NKWD IX.1939-VIII.1941, Warszawa 1995.
•    Kamiński A., Wasilewski A., Józef Grzesiak „Czarny”, Lublin 1980.
•    Kościów Z., Brody. Przypomnienie kresowego miasta, Opole 1993.
•    Kuklewicz B.A., Workuta – Golgota Syberii, Sejny 2008.
•    Lisowski Z., Chłonąć świat wszystkimi zmysłami w rytm uderzeń serca… O poezji Beaty Obertyńskiej, Warszawa 2013.
•    Mileska M.I., Odkrycie Ziemi Franciszka Józefa [w:] „Poznaj Świat”. R. XXI, nr 9 (250). 9, s. 32-36, wrzesień 1973.
•    Mora S., Zwiernik P., Sprawiedliwość sowiecka, Włochy 1945.
•    Roman A., Dzieje rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej. Województwo ruskie, Ziemia Halicka i Lwowska, wyd. 2, uzup., t. 7, Wrocław 1995.
•    Siemaszko Z., W sowieckim osaczeniu 1939-1943, Londyn 1991.
•    Siemaszko W. i E., Ludobójstwo dokonane przez nacjonalistów ukraińskich na ludności polskiej Wołynia 1939–1945, Warszawa 2000.
•    Słownik biograficzny kobiet odznaczonych Orderem Wojennym Virtuti Militari,  t. 2 (H-O). Toruń 2004.
•    Smuga H., Tysiąc mszy w barakach [w:] „Gazeta Polska” nr 36(789) z 3.09.2008.
•    Sulimierski F., Chlebowski B., Walewski W., Słownik Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. 8-10. Warszawa 1880-1902.
•    Susłow S.P., Geografia fizyczna azjatyckiej części ZSRR, Warszawa 1961.
•    SzymczakM. (red.), Słownik języka polskiego, t.1 – 3, Warszawa 1978-1981.
•    Wolsza T., Arcymistrzowie, mistrzowie, amatorzy... Słownik biograficzny szachistów polskich, t. IV, Warszawa 2003.
•    Zabierowski M., W łagrach Uchty i Workuty, Kraków 1999.
•    Zając E, Sanockie biografie. Sanok 2009.
•    Żaroń P., Położenie ludności polskiej na terytorium ZSRR i wschodnich ziemiach II Rzeczypospolitej w czasie II wojny światowej, Toruń 1990.
•    Żaroń P., Obozy jeńców polskich w ZSRR w latach 1939-1941. Warszawa 1994.
•    www.google.com.pl
•    www.gks.ru
•    www.novostivl.ru
•    www.rcin.org.pl
•    www.wikipedia.org.pl

Nowości od blogera

Komentarze

Inne tematy w dziale Kultura