Ostatnia porcja cytatów o rewolucji hiszpańskiej dotyczy uspołecznionego rolnictwa katalońskiego. Gaston Leval opisuje powstanie i działalność przykładowego kolektywu w miejscowości Graus w Pirenejach. Miejscowi rolnicy udowodnili, iż nawet na trudnym górskim terenie mogą rozkwitnąć wydajne produkcja i hodowla. Wystarczyło uwierzyć w siłę lokalnej społeczności, w siłę kolektywu. To przesłanie jest właśnie największym dorobkiem iberyjskiego wolnościowego socjalizmu.
Kirilenko
Kolektyw Graus
„Handel początkowo kontrolowano, ale szybko został uspołeczniony. Indywidualne transakcje zastąpiono kolektywnymi. Założono »spółdzielnię żywnościową«, gdzie koncentrowano wszystkie dobra z małych zakładów. Później otwarto drugą spółdzielnię, zajmującą się odzieżą i pasmanterią (…).”
„Jeśli chodzi o jasność, to trzeba powiedzieć, że żadnej kolektywizacji nie przeprowadzono bez zgody zainteresowanych. Co do kolektywistycznego komitetu rewolucyjnego, to jego funkcja ograniczała się do zwoływania zgromadzeń – i tylko za uprzednią zgodą działaczy najlepiej orientujących się w danych problemach czy działalności – każdej sekcji producentów, która całkowicie niezależnie postanowiła się skolektywizować. (…) Komitet rewolucyjny szybko przekształcił się w komitet łącznikowy, który koordynował wszystko. Zniknął w styczniu 1937 roku, kiedy przywrócono radę municypalną, jak domagał się rząd.”
„Znowu pomiędzy dwiema organizacjami robotniczymi, UGT [skłaniającego się ku socjaldemokratom – mój przypis] i CNT, panowała harmonia; zgodziły się ona na nominację po dwóch radnych z każdej z nich oraz na to, żeby przewodniczącym, spełniającym rolę wójta, został republikański robotnik wybrany przez zgromadzenie ogólne wszystkich mieszkańców. Zagwarantowano w ten sposób bezstronność i jedność.”
„Można więc powiedzieć, że ogólnie rzecz biorąc warunki bytowe polepszyły się o 50-100% w kilka miesięcy, że kapitał produkcyjny wzrósł w zadziwiający sposób dla czasu wojny, kiedy część siły roboczej, najmłodsza i najbardziej aktywna, była na froncie. Ten cud był możliwy nie tylko dzięki ogólnemu entuzjazmowi, godnemu podziwu, ale również dzięki ekonomiczności w używaniu pracy i środków produkcji.”
„Kolektyw Graus dawał inne przykłady solidarności. Udzielił schronienia 224 uchodźcom, którzy musieli opuścić swoje wioski uciekając przed faszystami. Z tej liczby tylko około 20 mogło pracować a 145 wyjechało na front. 25 rodzin, których żywiciele byli chorzy lub niepełnosprawni, otrzymywało płace rodzinne.”
„Pomimo tych wszystkich wydatków podjęto wiele dość ambitnych prac publicznych. Wyasfaltowano 5 kilometrów dróg, 700-metrowy kanał nawadniający poszerzono o 40 centymetrów i pogłębiono o 25 centymetrów, żeby zwiększyć przepustowość i lepiej nawadniać pola. Inny kanał wydłużono o 600 metrów.”
„Jak wszędzie, tak i w Graus wiele uwagi poświęcano edukacji. Najbardziej uderzającym osiągnięciem była szkoła artystyczna, z której korzystali uczniowie szkoły podstawowej, a wieczorami młodzi robotnicy. Rysunek, malarstwo, rzeźba, chór – przez sztukę rozwijano umysły i dusze dorosłych i dzieci.”
