Powstało wiele książek, filmów i artykułów o inkwizycji. Bezwzględna ich większość potępia tę instytucję, jako okrutną i sadystyczną. Tymczasem, po pierwsze - formalnie ona sama nie brudziła sobie rąk, oddając represje w ręce władz świeckich, po wtóre - na tle epoki tortury, egzekucje, wygnania i konfiskaty nie były niczym wyjątkowym.
Czy mają więc rację nieliczni obrońcy inkwizycji, twierdząc, że była to pokojowo nastawiona formacja, strzegąca li tylko prawowierności wiary katolickiej, wszelka zaś odpowiedzialność za wypaczenia i nadużycia spada na władze państwowe?
W sensie formalnym – tak, mają rację. W sensie merytorycznym – nie.
Inkwizycja teoretycznie stała na straży jedności doktrynalnej kościoła. Jako taka, była instytucją wewnątrzkościelną, powoływaną i obsadzaną przez kościół, a represje nie leżały w jej gestii, lecz w gestii władzy świeckiej. Dlatego obrońcy inkwizycji wytaczają argument, iż odpowiedzialność za prześladowania nie leżą po stronie kościoła. Jest to argument miernej próby. Gdyby próbować porównać ten model, można by go odnieść do rządzących partii komunistycznych i aparatu władzy, którym się posługiwały. A zatem można by argumentować, że to nie PZPR stosowała represje lecz MO i UB. Formalnie – racja, merytorycznie – każde dziecko wie, kto był za to odpowiedzialny.
Pewnym wyjątkiem była inkwizycja hiszpańska, powołana bezpośrednio przez władze świeckie – Ferdynanda i Izabellę – choć obsadzona oczywiście przez przedstawicieli kościoła, za zgodą i wiedzą papieża. W jakim celu stworzono tę instytucję?
Po pierwsze korzyści moralne czerpała z tego para królewska. Ferdynand i Izabella byli fundamentalistami religijnymi, a fundamentaliści wszelkie racje podporządkowują nadrzędnej idei. W ich wizji świata tylko święta wiara katolicka dawała dostęp do zbawienia. A zatem obrona kościoła i tępienie heretyków, zanieczyszczających prawowierną naukę było działaniem chwalebnym.
Po drugie, przy okazji realizowano inne, pozornie korzystne dla państwa, zadanie. Tworzono jednolity wyznaniowo organizm. Mogło się to wydawać ważne zwłaszcza w kontekście rekonkwisty, która właśnie była na ukończeniu. Jednak w obliczu doświadczeń państw wielowyznoniowych, które powstały po latach wojen religijnych, takie rozumowanie wydaje się przesądem. Można w tym momencie zbudować kolejną analogię do państw totalitarnych, które dopuszczały (lub dopuszczają) jedyny tylko słuszny światopogląd.
Na półwyspie Iberyjskim takie podejście doprowadziło do kryzysu, pomimo krótkotrwałych korzyści materialnych wynikających z konfiskat majątków. Edykt nakazujący wyprowadzenie się Żydów z królestwa oraz powstanie antyhiszpańskie w Niderlandach w dłuższej perspektywie przyniosły straty nie tylko ekonomiczne.
Najbardziej wymierne korzyści w całym tym przedsięwzięciu odniósł kościół katolicki, który poszerzył swoje wpływy. Po pierwsze przez przejście pokaźnej liczby żydów i muzułmanów na katolicyzm, po drugie ze względu na zahamowanie jakichkolwiek mrzonek o reformacji. Choć większość Marranos oraz Moriscos nie utożsamiało się z nową, narzuconą im przemocą wiarą, to ich dzieci, a już na pewno wnukowie, o wierze ojców zapomnieli i stali się mniej lub bardziej przykładnymi katolikami.
Sprzeciw przeciwko inkwizycji nie powinien się więc tylko ograniczać do jej metod działania – trudnych do zaakceptowania przez współczesnego człowieka. Równie ważnym, jeżeli nie ważniejszym, aspektem jej aktywności była służba totalitarnej ideologii. W imię wyznawania jedynego słusznego światopoglądu zniewalała ludzi przy zastosowaniu wszelkich znanych sobie środków przymusu.
Rzecz jasna nie miało to nic wspólnego z miłosierdziem Bożym oraz miłością bliźniego. Tym bardziej z nakazem ewangelizacji świata. Świadomy był tego Jan Paweł II, który przeprosił, za wszystkie nadużycia inkwizycji.
Dzisiaj nie mamy już do czynienia z inkwizycją, choć zapędy fundamentalistyczne nadal są obecne, zwłaszcza jako reakcja wobec fundamentalizmu muzułmańskiego.
