Mało kto dzisiaj pamięta,że niewielka część Mazur została włączona do Polski już w 1920 roku. Było to Działdowo, wraz z niektórymi gminami powiatu nidzickiego.
Teren ten zamieszkiwało 24 tysiące osób, z czego 18 tysięcy było Mazurami, nie należał on wcześniej nigdy do Polski.
Region ten został włączony do Polski bez plebiscytu, gdyż znajdowała się tu bardzo ważna stacja węzłowa łącząca Warszawę z Pomorzem.
Problemy, z jakimi musiały się zetknąć polskie władze, były podobne do tych, które spotkały Polaków na Mazurach po II WŚ.
I tak samo jak po II WŚ PRL nie potrafił wygrać Mazurów dla państwa polskiego, tak II RP zawiodła całkowicie.
Władze polskie od początku nie ufały Mazurom, dlatego wolały sprowadzać ewangelickich urzędników z Warszawy i zeŚląska Cieszyńskiego, niż powierzyć jakiekolwiek funkcje Mazurom. Takie postępowanie budziło nieufność miejscowej ludności, która od wieków związana była z państwem pruskim.
Także ekonomicznie nastąpił regres. Prusy Wsch. Były jednak bardziej rozwinięte gospodarczo niż północne Mazowsze.
Niepowodzeniem zakończyła się tez próba włączenia Mazurów do zboru ewangelicko-augsburskiego. Zdołano pozyskać tylko 6 członków. Reszta pozostała wierna kościołowi ewangelicko-unijnemu z siedziba w Berlinie.
Pomimo powołania Domu Ludowego w Działdowie, wydawania„Gazety Mazurskiej” I muzeum Mazurskiego ich nieufność do państwa polskiego ciągle wzrastała.
Do roku 1931 liczba Mazurów zmniejszyła się o dwie trzecie.
Po dojściu do władzy Piłsudczyków Mazurów poświecono poprawie stosunków polsko-niemieckich.
Wykorzystała to oczywiście niemiecka propaganda nazistowska, która obok kredytów, wsparcia inwestycji, doradztwa rolniczego– jak to było w Republice Weimarskiej, rozpowszechniała hasła o rzekomej niemieckości Mazurów.
Polska administracja nie potrafiła przez prawie cały okres II RP zrozumieć złożoności problemu mazurskiego.
Mazurów stawiano przed wyborem – Polak – Niemiec.
Skomplikowanych dziejów ludności mazurskiej, której - jak pisał Adolf Szymański w 1921 roku–„główne cechy charakterystyczne to ich polskie pochodzenie i zwyczaje, niemiecka tradycja, polskie nazwiska i niemieckie imiona, polskie przysłowia i niemieckie pieśni, słowiańska religijność i niemieckie wyznanie”.
Po wejściu wojsk niemieckich do Działdowa przebywało tam już niewielu Mazurów. Część z nich została aresztowana, zamknięta w obozach bądź więzieniach. Inni przyjęli Volkslistę, jeszcze inni nie utracili obywatelstwa niemieckiego. Wielu powołano do niemieckiej służby wojskowej.
Po wojnie pozostało na tym terenie około 500 Mazurów. Wszystkim tym, którzy byli obywatelami II RP, ale przyjęli obywatelstwo niemieckie, nie przysługiwało prawo do ziemi.
Większość z tych 500 wyjechała do Niemiec i wtopiła się tam wżywioł niemiecki.
Niewielu z nich pozostało jednak w swej mazurskiej ojczyźnie. Jak chociażby Horst Burski, o którym inny tworzący po polsku Mazur Erwin Kruk, tak pisze:
„Już w 1997 roku reporter z Ciechanowa zakończył swój tekst pytaniem: "Czy na Działdowszczyźnie zamknie się ów rozdział, gdy złoży kości Horst Burski, dla Polaków Niemiec, dla Niemców Polak, a dla siebie Mazur z korzeniami..."?
Co się stało w Działdowskiem po 1945 roku? Skąd w ludziach było tyle nienawiści? Nie ma odpowiedzi. Ale milczenie nad tym, co się stało, jest trwałym elementem najnowszej historii. Nikt nie powraca do czasów, które minęły. Skoro niczego zdrożnego nie było, czyż można myśleć o jakimkolwiek rachunku sumienia?”
Zamek krzyzacki w Dzaldowie
