Schubert - Śmierć i Dziewczyna

       Napisałem już nie tak mało notek a nie ruszyłem jednej z najpopularniejszych form muzyki klasycznej. Jest nią kwartet smyczkowy. Kwartet smyczkowy jest zespołem czterech muzyków – dwóch skrzypków, altowiolisty i wiolonczelisty.

Utwory przeznaczone na taki skład stały się podstawową formą muzyki kameralnej.

 

Utwory instrumentalne na cztery ‘głosy’ pojawiły się w baroku. Charakteryzowały się dominującą rolą skrzypiec – pozostałe instrumenty pełniły rolę akompaniującą. Najniższa partia była określana jako basso continuo, co nie określało rodzaju instrumentu. Nie musiała to być wiolonczela i często nie była.

 

Jeden z pierwszych twórców właściwych kwartetów był Luigi Boccherini. Boccherini był świetnym wiolonczelistą i w swoich kompozycjach ‘usamodzielnił’ wszystkie instrumenty. Poza tym wyeliminował basso continuo. To otwarło drogę kompozytorom okresu klasycznego. Za "ojca" tego gatunku uważany jest jednak Joseph Haydn, którego 76 kwartetów, cieszących się ogromną popularnością w całej Europie, stworzyło podstawy nowoczesnej muzyki kameralnej. Śladami Haydna poszli Mozart i Beethoven.

 

Kwartety tworzyli później Franz Schubert, Felix Mendelssohn-Bartholdy, Robert Schumann, Johannes Brahms, Piotr Czajkowski, Antonin Dworzak, Claude Debussy, Bela Bartók, Maurice Ravel, Paul Hindemith, Dymitr Szostakowicz, Igor Strawiński, Karol Szymanowski, Arnold Schönberg.

 

Popularność kwartetów wzięła się stąd, że w wielu domach ludzie spotykali się by razem zagrać. Utwory Haydna nie były pisane dla wirtuozów, wykształcenie muzyczne zaś w zamożnych domach było całkiem wysokie. Kwartety smyczkowe wykonawczo były w ‘zasięgu’ dużej grupy ludzi. Działo się tak przez długie lata. Jeszcze w pierwszych dekadach XX wieku wspólne muzykowanie kwartetowe było czymś normalnym. Jest znakiem zmiany sposobu życia ludzi – im bliżej naszych czasów tym mniej kwartetów w domach.

 

Sławnych, znakomitych kwartetów jest sporo. Do przedstawienia wybrałem dzisiaj powstały w 1824 roku

 

Kwartet Smyczkowy d-moll D.810 „Der Tod und Das Mädchen”  Franciszka Schuberta.

 

Tytuł nie został nadany przez kompozytora lecz przez wydawców. Był chwytliwy, a nadany nie bez poważnych podstaw. Nawiązywał bezpośrednio do pieśni skomponowanej siedem lat wcześniej, w 1817 roku.

 

Pieśń Der Tod und das Mädchen D.531 na głos i fortepian napisał Schubert do wiersza Matthiasa Claudiusa. Rozpoczyna się 8-taktowym wstępem w tonacji d-moll. Obie ręce grają akordy, w wolnym tempie i cichuteńko, pokazując temat „Śmierci”. „Dziewczyna” wchodzi przedtaktem, melodia staje się niespokojna, poruszająca i trochę szybsza. Melodia wznosi się chromatycznie. Dziewczyna błaga Śmierć by zostawiła ją w spokoju.

Fortepian akompaniuje synkopowanymi akordami na przemian w lewej i prawej ręce. W ósmym takcie frazy „Dziewczyny” powraca do rytmu pierwszych fragmentów pieśni.

Trzecia finałowa sekcja to głos „Śmierci”. Muzyka wraca charakterem do wstępu. Melodia krąży głównie wokół jednej nuty. Śmierć obiecuje przyjaźń i słodki sen.

Nie ma tu żadnej błyskotliwości. Linia melodyczna ewoluuje do F-dur, by ostatnią sylabę tekstu „Śmierci” zakończyć akordem D-dur.

Koda powtarza pierwsze takty utworu, z tym, że jest o jeden takt krótsza i w tonacji durowej.

 

 

Kwartet smyczkowy składa się z następujących części:

 

1. Allegro
2. Andante con moto
3. Scherzo: Allegro molto
4. Presto

Schubert w swoim kwartecie wykorzystał w drugiej części wcześniejszą pieśń. Jednak nie temat dziewczyny a raczej partię fortepianu, czyli wybiera temat „Śmierci”. Następuje pięć wariacji i koda. Dziewczyna jest wzywana przez pierwsze skrzypce, które grają w sposób filibrystyczny. Tekstura jest ciemniejsza, niecierpliwa podczas gdy zbliżając się do Śmierci jest pełna spokoju i godności. Ostatnia, finałowa wariacja, w molowej tonacji buduje nastrój triumfu Śmierci, która cierpliwie czeka na swoją niewinną ofiarę.

Dosyć nietypowo zatem centralnym punktem całego kwartetu stała się część druga. Pierwsza część jest jednak równie istotna. Jest jedną z najbardziej rozwiniętych spośród kwartetów Schuberta. Zastosowana typowa forma sonaty z ekspozycją w trzech głównych tonacjach d-moll, F-dur i a-moll. Podtrzymuje nastrój smutku w wyrazistych rytmach, mocnych progresjach akordowych i burzliwych emocjach.

 

Scherzo jest groteskowym tańcem Śmierci. Forma tańca burzy nieco mroczne nastroje, ale tylko chwilowo.

Część ostatnia Presto już od pierwszych taktów granych unisono pulsuje niepokojącym rytmem. Napięcie faluje, wzrasta lub słabnie nieco, ale oczekiwanie na kojące odprężenie jest daremne. Szaleńczy korowód dąży niepowstrzymanie do dramatycznej kody w tempie Prestissimo.

 

Pieśń „Śmierć i Dziewczyna” została opublikowana przez wydawnictwo Cappi und Diabelli w Wiedniu w 1821 roku. Kwartet miał być wydany w towarzystwie dwóch innych, co znajduje potwierdzenie w liście do Leopolda Kupelwiesera z 31 marca 1824, w którym Schubert wspomina, że ma już gotowe dwa nowe kwartety i zamierza napisać trzeci. Ten „trzeci”, G-dur D 887 zamykający jego twórczość kwartetową, powstał dopiero po dwóch latach, a wydania Kwartetu d-moll D 810 Schubert już nie doczekał.

 

 

W 1878 roku transkrypcji na dwa fortepiany dokonał Robert Franz.

Wielkość kwartetu Schuberta docenił Mahler, który (obok kwartetu Beethovena nr 11) dokonał adaptacji na orkiestrę smyczkową, wzmacniając wiolonczele kontrabasami.

W 1930 roku brytyjski kompozytor John Foulds zaaranżował kwartet na pełną orkiestrę symfoniczną – kwartet stał się tym samym symfonią.

 

 

W musica boxie Pieśń Der Tod und Das Mädchen w wykonaniu Petere Schoene – baryton i Borisa Cepeda – fortepian. Kwartet Der Tod und Das Mädchen gra Wiener Koncerthaus Quartett.

 

 

 

  Franz Schubert

 

 

 

Tekst Pieśni:

Original German	English Translation
Das Mädchen: Vorüber! Ach, vorüber! Geh, wilder Knochenmann! Ich bin noch jung, geh Lieber! Und rühre mich nicht an. Der Tod: Gib deine Hand, du schön und zart Gebild! Bin Freund, und komme nicht, zu strafen. Sei gutes Muts! ich bin nicht wild, Sollst sanft in meinen Armen schlafen!	The Maiden: Pass by! Oh, pass by! Go away, fierce man of bone! I am still young, go my dear! And do not touch me. Death: Give me your hand, you beautiful and delicate form! I am a friend, and am not come to punish. Be of good cheer! I am not savage, You will sleep softly in my arms!